Álemdik órkenıet pen ǵylym-tehnıkanyń ushqan qustaı damyǵan, adamzat sanasynyń ushar bıikke kóterilip aqıqat aıdynynda samǵaǵan  osynaý demokratıa qanat qaqqan beıbit ómir  zamanda, sol óreli órkenıet pen tetikti tehnıkanyń ordaly  otany bolyp otyrǵan, alyp Qytaı memleketinde adamdyq quqyq pen qoǵamdyq demokratıany tabanǵa taptaǵan, biz bile bermeıtin essiz erejeleri men aqylǵa sıymsyz  zańsyzdyqtarynyń keri áseri, qoǵamnyń damýyna jaǵymsyz yqpalyn tıgizip qana qoımaı solqyldatqan  jaraqattaı kúnnen kúnge qozdap, yshqyna  kúsheıip keledi.

Qytaı memleketi men Qazaq memleketi ejelden irgesi sógilmegen tatý-tátti kórshi, senimdi seriktes dos  el. Eki el arasyndaǵy álemdik deńgeıdegi birlesken irili-usaqty is-sharalar, syrtqy saýda-sattyq baılanystar, óńirlik saıasat salalary  kúnnen kýnge qarqyndy damyp, nyǵyzdalyp, nyǵaıyp keledi.  Qazaqstan geografıa jaǵynan aıtqanda Qytaıdyń Eýropaǵa shyǵatyn jalǵyz da senimdi kópiri, ári esh kedergisiz keletin energıa kózi ekenin anyq bilgen Aspan asty eli, óz maqsatyna jetý úshin Qazaqstan bıligimen jıi-jıi bas qosyp mańyzdy da mazundy jınalystar ótkizip, Qazaqstannyń memlekettik joba josparlaryna ózinshe kómek bergen syńaı tanytyp, jan sala jaqyndaı túsip, jybyrlap  jyljyp ta  keledi.

Qytaı aqparat kózderi kóbinese «dúnıedegi eń senimdi áriptesimiz, dosymyz – Qazaqstan» - dep jar salady. Eger shynymen de Qazaqstandy sondaı adal dos dep sanasa, onda, sol memleketti qurap otyrǵan negizgi halyq - qazaq ultyn da sondaı dos kóredi degen sóz. Qazirgi tańda, Qytaıda beıresmı sanaq boıynsha 2 mıllıon qazaq turady. Al Qytaıdyń sandyq málimeti  boıynsha 1mıllıon 600 myń qazaq ulty ómir súrýde. Qoryta aıtsaq ,qytaı bizdiń búge -shigemizdi anyq ta qanyq biledi. Olaı bolsa, osy jerde qytaılar shynynda da qazaq ultyn jaqsy kóreme, shynymen janashyrlyq isteı me degen  zańdy suraq týyndaıdy? Sebebi qazirgi Qytaıda bolyp jatqan jaısyz jaǵdaılarmen qubylmaly quıturqylyqtar, jańadan shyǵaryp jatqan «qısynsyz ereje-tártipter» bul suraqqa tek qana «joq» dep jaýap bere alady.

Qytaıda jalpy Shyńjań ólkesi jer kóleminiń jartysyna jýyq bólegin ustaıtyn İle Qazaq Avtonomıaly oblysy bolyp  4 qala, 24 aýdan 150-ge tarta aýyl bar. Qazaqtar jıy qonystanǵan 1 mıllıon 600 myń qazaq negizinen osy oblysta turady. Biz biletin qytaı 2000-shy  jylǵa deıin osy qazaqtarǵa erekshe úńilip, qurmet kózqaraspen qarap tis tyrnaǵyn asa batyra qoımaǵan edi. Tipti sol qazaqtardyń Qazaqstanǵa emin-erkin kirip-shyǵýyna, oqýyna,  kóship-qonýyna esh kedergi jasamaǵan.

 2000-shy jyldardan bastap 1000-ǵa tarta qazaq tildi mektepter, aıaqastynan birden qytaı tildi mektepterge qosylyp jiberildi. Osy osqyrynǵan odaǵaı saıasattyń kesirinen qytaı elinde óz ana tilin bilmeıtin, ulttyq sezimnen jurdaı, dúr minezdi, dúbara urpaq ósip keledi. Buryn qazaqsha is-qaǵazdarmen júretin ókimettik organdar men mekemelerdi túgel derlik qytaı tiline aýystyrdy. Osynyń saldarynan, qazirgi tańda tipti qazaqı bolmysy da ózgeshelenip ketken. Tipti óz balasyn óz ana tilinde sóılete almaı, ata-ana men bala arasyndaǵy ortaq tildik, otbasylyq tárbıe, tártip buzyla bastady. Osyny kórgen ár qazaq keler urpaǵynyń bolashaǵyna alańdap, «ult bolyp qalama, qalmaı ma? » degen qorqynysh boıyn bıledi.

Sondyqtan  attyń basyn elge burǵan qandastarymyz kóbeıdi. Árıne olar jan baǵý úshin emes, urpaǵyn saqtap qalý úshin keldi jáne kelgisi keledi. Al Qazaqstan úkimeti de osyǵan deıin shetten kelgen qandastarymyzǵa, ystyq qushaǵyn yqylaspen jaıyp, qýana  qarsy alyp, memleket boıynsha tıisti zań-erejeler  shyǵaryp, baǵdarlama jasap jatyr.

Bizde osy  qazaq eliniń bir azamaty retinde, Elbasynyń uly saıasatyn qoldap, «shettegi qazaqtyń tarıhı otanyna oralýyna tek memleket qana aınalysady» - demeı, óz úlesimizdi qosý maqsatynda, osyndaǵy ultjandy biraz azamattar men azamatshalar birigip, qandastarymyzdy elge shaqyrý maqsatynda Qytaıdaǵy  4 qala, 24 aýdan boıynsha, WEICHAT  aqparattyq jelisi arqyly top quryp, qandastarymyzǵa Qazaqstannyń qazirgi damý jaǵdaıyn, jer-sý jaǵadyıyn tanystyryp, Elbasy bekitken soltústik aımaqtardaǵy 7 oblys boıynsha jer jaǵdaıy, kásippen aınalysý, mal baǵý, egin salý t.b. aqparattardy úzbeı berip, olardy elimizge kelip eńbek etýge úgit júrgizip kelemiz. Osynyń nátıjesinde kóptegen qandastarymyz elge kóship kelýge daıyndalyp, keıbiri úılerin satyp, júgin býyp-túıip, aldaǵy mekteptiń jazdyq demalysyna qaraı attyń basyn Atajurtqa tartýdy josparlap, tas-túıin daıyn bolǵan edi.

Ókinishke oraı osy jyldyń basynan beri Qytaıdyń jergilikti úkimeti shuǵyl túrde  zańsyzdyqtarǵa kóshti, ıaǵnı osy qandastarymyzdyń Qazaqstanǵa erkin kóship kelýine ashyqtan ashyq qarsy is-qımyldar jasady jáne qazirge deıin jasap keledi. Atap aıtar bolsaq, olar tómendegi birneshe zańsyz tıymdar:

1. Qytaıdaǵy qandastarymyzdyń qoldarynda zańdy tólqujattary esh sebepsiz jıyp alyp, ony qaıtaryp bermeı nemese otbasyndaǵy bir múshesine (balasyna ne áıeline) tólqujat bermeı, olardyń Qazaqstanǵa otbasymen tolyq kelýine tyıym salyp otyr;
2. Qazaqstanǵa kóship kelý úshin tólqujatqa jańadan ótinish bergen otbasyna tólqujat jasamaı sol arqyly tutas bir otbasyn jipsiz baılap otyr;
3. QHR da 30-40 jyl qyzmet etip, zeınetke shyqqan soń, bala-shaǵasyn ertip, zańdy túrde Qazaqstan Respýblıkasyna kóship kelgen zeınetkerlerdi Qytaıǵa qaıtadan shaqyryp alyp, olardy Qazaqstanda turaqty turýyna rýqsat bermeı, otbasynan aıyryp, tek QHR-da turýǵa májbúrlep otyr. Eger olar QHR-ǵa barmasa jáne QR azamattyǵyn qabyldasa, olarǵa «zeınetaqylaryńdy toqtatamyz» dep qorqytýda. (QHR 1985 jylǵy zańynda, shetel azamattyǵyn alǵan zeınetkerlerdiń zeınet aqysyn toqtatpaý týraly anyq jazylǵan);
4. Qytaıdaǵy qandastarymyz, urpaǵyn saqtaý úshin, balalaryn Qazaqstan Respýblıkasynyń bala-baqshalarynda, mektepterinde, JOO oqytyp jatyr. Al Qytaı úkimeti osy oqýshylardy esh sebepsiz shaqyrtyp, Qazaqstanǵa oqytýǵa tyıym saldy. Eger olar Qytaıǵa oralmasa, ol jaqtaǵy áke-sheshesine, týys-týǵanyna erekshe qysym jasap, qorqytýda;
5. QHR-nyń Qazaqstandaǵy elshiligi, Qazaqstan azamattyǵyn alǵan qandastarymyzǵa, Qazaqstannyń jergilikti azamattyrymen teń dárejede qaramaı, olarǵa Qytaıda týylǵany úshin, «toptyq vıza», «elektrondy vıza» túrlerin bermeı otyr;
6. Qazaqstanǵa kóship kelip, Qazaqstan azamattyǵyn alǵan qandastarymyzdy QHR jergilikti úkimeti shaqyrtyp alyp, olarǵa ózi turǵan orynnan tirkeýin óshirýin talap etip, osy arqyly kóship kelgen qandastarymyzdy jappaı Qytaıǵa shaqyryp, túrli tekserýden, kóptegen organdardan rýqsat suratyp, olardy qınaýda. Al zań boıynsha bul tirkeýden óshirý, Qazaqstandaǵy QHR elshisiniń jumysy.
7. QHR-daǵy qandastarymyzǵa túrli úreı týdyratyn, aýyzsha zańdar jasap, olarǵa Qazaqstandaǵy týys-týysqandarymen baılanys ornatpaýǵa, Wechat, WhatsApp sıaqty baılanys quraldaryndaǵy toptardan shyǵýǵa májbúrlep, ulttyq merekelermen quttyqtaýǵa tyıym salyp, osy máseleler boıynsha jappaı suraqqa alynýda;
8. WeChat áleýmettik jelisinde Qazaqstandaǵy týystarmen habar alysyp, áńgimeleskeni jáne buryn Qazaqstanǵa baryp kelgeni úshin, 2017 jyldyń 4 maýsym kúni QHR SHUAR ókimeti jınalys ashyp, «Ekibetkeılermen kúresý» degen qaýly qabyldap, olardy jappaı tekserip, suraqqa alyp, «Saıaı úırený» degen atpen, arnaıy oryndarǵa alyp ketip, 1 aıdan 1 jylǵa deıin qamap jatyr. Osy «Saıası úırenýge» barǵan azamattar endigi jerde «sottalǵan adam» retinde esepke alynyp, olarǵa shetelge shyǵýǵa tyıym salynady;
9. Eń soraqysy - Qazaqstandy 26 tyıym salynǵan, qaýipti memleketter tizimne engizip, Qazaqstanǵa kelip-ketip júrgen qandastarymyzy suraqqa alyp, «saıası úırenýge» alyp ketip jatyr. Osyǵan baılanysty Shyńjań ókimeti jer-jerden jappaı ashyq túrmeler salýda;
10. Qytaıdaǵy QR Tólqujat-vıza qyzmet ortalyǵynda, tek kóship keletinderge arnaıy kóshi-qon vızasyn, kezeksiz berilmeýine baılanysty olar kez-kelgen ýaqytta vızalaryn ashyp, kóship kele almaı otyr;
11. QHR jergilikti úkimeti, azamattardyń shetelge sonyń ishinde Qazaqstanǵa shyqpaýyn qamatamasyz etý úshin, olardy jappaı partıaǵa ótýge májbúrlep, sol arqyly partıaǵa ótkender, shetelge shyǵýǵa bolmaıtynyn zańmen eskertip jatyr.
12. QHR osy ýaqytqa deıin álemdik 4 úlken dindi, sonyń ishinde Islam dinin moıyndap, jergilikti turǵyndardyń dinge sený bostandyǵy týraly zań qabyldap, olardyń ıslam qaǵıdalarymen júrip-turýyna, mereke ótkizýine, meshit salýyna, namaz oqýyna zańmen rýqsat bergen, biraq osy sońǵy birneshe aı ishinde ómir boıy osy meshitte memleket jaǵynan belgilengen ımamdardy jappaı túrmege alyp, aldyn «túmede óz-ózine qol saldy»- dep (naqty eki ımam), múrdesin tekserýge bergizbeı, kúshtep tez jerletken. Al ár meshitte ádettegideı namaz oqıtyn ata-ájelerimizge deıin  qatań suraqqa alyp, orazada oraza ustamaýǵa buıryq bergen, túnde úılerdi aralap, shamy janǵandardy «sáresi ishtiń»- dep túrmege alyp ketken.

Joǵarydaǵy zańsyzdyqtar elimizge kelýge daıyn bolyp otyrǵan qandastarymyzdy jipsiz baılap, túrli úreı men qorqynyshqa toly ómir ótkizýde. Bul zańsyzdyqtar Qytaı zańyna da Halyqaralyq zańdarǵa da qaıshy ekeni barshaǵa aıan.

Orazuly Qydyráli, Almaty