Qalamy qarymdy jýrnalıs, oıly jazýshy, ǵalym, merzimdik baspasóz jumysynyń bilikti uıymdastyrýshysy, isker basshy Jumabek Omaruly Kenjalın ómirden ótti... Oqys qazasy qalamgerler qaýymynyń qabyrǵasyn qaıystyryp ketken áriptesim haqynda óz pikirimdi bildirmekke bekingenimde, meniń oıyma mynalar keldi...
Josparly ekonomıka dáýirinde birshama alańsyz ómir súrip jatqan merzimdik basylymdardyń bazar ekonomıkasy tabaldyryqtan attaı bergende-aq qıyndyqtarǵa ushyrasa bastaǵany málim. Memlekettik táýelsizdikpen birge ekonomıkalyq reformalar kezeńi týǵanda gazet-jýrnaldardyń tynys-tirshiligi, qarjylyq turǵydan qaraǵanda, kúrt aýyrlap ketti. Muny ańdap otyrǵan úkimet (árıne, tıisti vedomstvo, mınıstrligi arqyly), jaǵdaıdy saýyqtyrý maqsatymen, baspasóz salasyna birqatar ózgerister jasady. Áýeli jıyrma bes basylymdy iriktep, memleket qamqorlyǵyna aldy. Onyń sonshalyqty tıimdi tájirıbe emes ekeni baıqalǵanda, aksıonerlik qoǵamdar qurý máselesin alǵa tartty. Sol shaqta, 1999 jyly, «Qazaq ádebıeti», «Ana tili», «Uıǵyr avazı» gazetteri men «Juldyz», «Prostor», «Aqıqat», «Mysl» jýrnaldaryn biriktirgen «Qazaq gazetteri» aksıonerlik qoǵamy shańyraq kóterdi. Keıinirek jaýapkershiligi shekteýli seriktestikke aınaldyrylǵan osy uıymdy basqarý Jumabek Kenjalınge tapsyrylǵan bolatyn. Bul mınıstrlik tarapynan óte dál jasalǵan kadrlyq taǵaıyndaý edi. Óıtkeni Jumabek aýyrtpashylyǵy shash-etekten bop turǵan zamanda ýaqyt talabyna tótep bere alatyn jańa ujym qurýǵa jáne ony qıyndyqtan alyp óte alýǵa qabileti jetetinin soǵan deıin tanytyp úlgergen azamat qatarynan-dy.
Men Jumabekti respýblıkamyzdyń bas gazeti «Sosıalısik Qazaqstanda» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») 80-shi jyldardyń orta shamasynda birer jyl qyzmettes bolǵan kezimizden biletinmin. Ol «SQ»-ǵa ýnıversıtetti bitirisimen kelgen. Al bıleýshi partıa uıymynyń organyna ol kezde kim bolsa sony, ásirese joǵary jýrnalısik oqýdy endi ǵana taýysyp jatqan jas túlekti, aldyn-ala jaqsy bilmese, birden qyzmetke qabyldaı qoımaıtyn. Al osynaý sypaıy, mádenıetti, qarshadaıynan aqyryn sóılep, anyq basatyn, qalamy qarymdy jas jigit eresek urpaqtyń nazaryn ózine stýdent shaǵynda-aq aýdartqan edi. Ol qalam terbeýin mektep shákirti kezinde balalar gazetine shaǵyn maqalalar jazyp turýdan bastaǵan eken. Jýrnalıs bolýdy balalyq shaǵynan qalaǵany anyq. Biraq jýrnalısıka fakúltetine túsýdiń sáti birden kelmeıdi. Qaıyńdy mektebin tamamdap, kámelettik atestat alǵan jyly konkýrstan óte almaı qalady da, eline oralyp, eki jyl boıy túrli jumys isteıdi. Qostanaı oblystyq gazetiniń eń qarapaıym, tehnıkalyq qyzmetin atqaryp baıqaıdy, odan Arqalyq aýdanyndaǵy týǵan aýylynda sharýashylyq jumysshysy, elektr-dánekerleýshisi, sosyn orta mekteptiń muǵalimi bolady. Sonda júrgeninde áskerı boryshyn óteýge shaqyrylady. Sodan taǵy eki jyl sovet áskeri qatarynda qyzmet etedi. Sóıtip, joǵary mektepke (qazirgi ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetine) áskerden oralǵannan soń bir-aq túsedi. Ańsaǵan jýrnalısik oqýǵa qoly jetisimen, Jumabek bilim alý jolynda erekshe qulshynys tanytypty. Ozat oqyǵan, qatarynan ozyq bolǵan. Jastar men stýdentterdiń túrli forýmdaryna qatysý qurmetine ıe bop júrgen. Sondaı erekshelikteriniń arqasynda ýnıversıtettegi eń bıik te baǵaly shákirtaqy – lenındik stıpendıa alyp turǵan kórinedi. Oqýǵa, ómirge, qoǵamdyq jumysqa sanaly da kemel kózqaras tanyta bilýi nátıjesinde, úshinshi kýrs stýdenti Jumabek Kenjalın Almaty qalalyq halyq depýtattary keńesine depýtat bop saılanady.
Bul senim Jumabekti odan saıyn eseıte tústi. Jańa da jaýapty mártebesine saı áreket etýdi úırendi. Stýdent-saılaýshylar amanatyn oryndaý maqsatymen, qaladaǵy ókimet oryndaryna kirip, jergilikti bılik aldyna qajet máseleler qoıyp otyrdy. Óziniń depýtattyq quqtaryn ornymen qoldanýy nátıjesinde, ol joǵary oqý ornyndaǵy áleýmettik-turmystyq máselelerdiń sheshimin tosqan túıinderine, stýdentterdiń materıaldyq jáne turmystyq jaǵdaıyna, ýnıversıtet mańyn jaǵdaılastyrý qaekenjettigine bıliktik nazaryn aýdaryp, kóńil bóldirdi. Jas depýtat ózekti máselelerdiń sheshimin tabýyna osylaı, kádimgideı septigin tıgizip júrgen eken. Oqı júrip osyndaı mektepterden ótken ýnıversıtet túleginiń jýrnalısik eńbek jolyn elimizdiń nómiri birinshi gazeti redaksıasynda bastaýy úlken sáttilik boldy. Ol mundaǵy aǵa býyn qalamgerler arasynda bes jyldaı istep, kóp nárse úırendi, jazý sheberligin shyńdady. Sodan soń jastardyń ǵylymı-kópshilik «Bilim jáne eńbek» (keıin «Zerde» dep atalǵan) jýrnalynda jaýapty hatshy, bas redaktordyń mindetin atqarýshy boldy. Sosyn táýelsizdik qarsańynda ashylǵan tuńǵysh ta sońǵy parlamenttik organ – «Halyq keńesi» gazetiniń qaz turyp, tez tanymal bolýyna atsalysty. Ol munda bas redaktordyń orynbasary, birinshi orynbasary, bas redaktory laýazymynda istedi. Budan keıin oǵan áýeli qoǵamdyq-saıası «Aqıqat» jýrnalynyń, sodan soń jazýshylardyń «Qazaq ádebıeti» gazetiniń bas redaktory tizginderi senip berildi.
Mine, osy sońǵy qyzmetinde istep júrgeninde, oǵan joǵaryda aıtylǵan seriktestikti qurý jáne jumysyn jolǵa qoıý mindeti tapsyrylǵan edi. Jańa qurylym basylymdardyń qarjy tapshylyǵy saldarynan jaryqqa shyǵý merzimi buzyla bastaǵan, jýrnalıserdiń eńbekaqyǵa ýaqtyly qoly jetýi zar bolǵan kezeńde dúnıege kelgen. Sol oraıda Jumabek Omaruly Kenjalınge jáne ol jasaqtaıtyn jańa qurylymǵa artylǵan mindet te, sol mindet údesinen shyǵý úshin atqarylýy tıis uıymdyq jumys ta shash-etekten-tin. Jumabek qıyndyqtan qaımyqqan joq. Ózin baıypty, salmaqty, ár qadamyn oılanyp jasaıtyn baısaldy basshy retinde tanyta bildi. Redaksıalardyń ishki ujymdyq jáne shyǵarmashylyq jumystaryndaǵy derbestigine qol suqpaı, olardyń basqarylýy men materıaldyq-tehnıkalyq bazasynyń jáne qarjysynyń bir ortalyqtandyrylýyna qol jetkizdi. Túrli mekemelermen, oqyrmandarmen júıeli baılanystar jasap, kezdesýler ótkizip turý jolymen basylymdardy tanymal ete otyryp, turaqty qarjy kózin kóbeıtý jáne nyǵaıta túsý sharalaryn júrgizip turýǵa erekshe mán berdi. Qajyrly eńbek etýdiń arqasynda, ol ózine júktelgen aýyr jumysty oıdaǵydaı sheship shyǵa aldy. Atap aıtatyn bir jáıt, Jumabek «Qazaq gazetteri» seriktestiginiń úlken uıymdastyrýshylyq qabiletti, qyrýar jiger men ýaqyt jumsaýdy talap etetin jumysyn basqara júrip, qalamgerlik mashyǵynan jańylǵan joq. Az jazsa da, saz jazdy, ári qalam siltesinen ǵylymı oıǵa beıimdigi ańǵarylyp turdy. Ol shynynda da, negizgi jumysymen qatar, ǵylymmen shuǵyldanýǵa da ýaqyt taba bildi. Buqaralyq aqparat quraldarynyń otanshyldyq sezim qalyptastyrýdaǵy rólin tereń zerttep, ǵylymı dısertasıa jazdy. Dısertasıany oıdaǵydaı qorǵap, saıası ǵylymdar kandıdaty syndy ǵylymı dáreje aldy.
Men Jumabek Kenjalınmen araǵa jıyrma shaqty jyl salyp, ekinshi ret qyzmettes boldym. Bul joly onyń qaraýynda istedim deýim dálirek shyǵar. Óıtkeni men «Qazaq gazetteri» seriktestigi quramynda jańadan ashylmaq jýrnalda júmys isteýge onyń bas redaktorynyń shaqyrýymen kelgen edim. Bylaı bolǵan. Belgili pýblısıs, qoǵam qaıratkeri, keńes dáýirinde ortalyq partıa komıtetiniń ıdeologıalyq bóliminde nusqaýshy, bólim meńgerýshisiniń orynbasary jáne birinshi orynbasary tárizdi jaýapty qyzmetter atqarǵan, Kókshetaý oblystyq partıa komıtetiniń hatshysy, Almaty joǵary partıa mektebiniń, táýelsizdikten keıin saıasattaný jáne basqarý joǵary mektebi atanǵan oqý ornynyń rektory bolǵan, fılosofıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Ábdesh Qalmyrzaev keıingi on shaqty jyl boıy seriktestik quramyndaǵy orys tilinde shyǵatyn qoǵamdyq-saıası jýrnaldy basqaryp kele jatqan. Ábekeńniń zeınet jasyna jetkendigi eskerilse kerek, bıliktiń uıǵarymymen, onyń bas redaktorlyq orny opozısıalyq jumystardan bas tartqan jigitterdiń birine berilmek eken. Al Ábekeńe tap sondaı qoǵamdyq-saıası jýrnaldy qazaq tilinde shyǵarýǵa ruqsat etilipti. Soǵan baılanysty ol meni ózimen birge jumys isteýge shaqyryp edi. Onyń usynysyn seriktestik basshysy qoldaǵan eken, men sóıtip, aty da, zaty da joq jorymaly jýrnal basshysynyń orynbasary bop shyǵa kelgenmin. Ertede «SQ»-da qatar qyzmet istegen jýrnalıs Jumabekti men sonda ózim úshin tyń qyrynan, salmaqty da sabyrly, ár nársege baıyppen qaraıtyn, syndarly, baısaldy, bilikti basshy retinde tanydym. Seriktestiktiń bas dırektory Jumabek Kenjalın áli esh nusqasy joq jýrnaldy jasap shyǵýy úshin Ábekeńe qolynan kelgen barlyq jaǵdaıdy jasap turdy. Ábekeńniń «Mysl» jýrnalynyń bas redaktory laýazymynda jumys istep kelgen burynǵy kabınetin qabyldaý bólmesimen, hatshy-mashınıstkasymen, qyzmet kóligimen ózinde qaldyrdy. Jáne, árıne, burynnan alyp kele jatqan aılyǵyn saqtady. Solarǵa jumsalatyn qarjy kózin taba bildi. Biz jańa basylymǵa «Jańa ǵasyr» degen at berip, tıisti qujattaryn ázirleýge kiristik. Jumabek onymyzdy qýattady, jýrnaldyń tirkeýden ótýine qamqor boldy. Mınıstrlik tarapynan bólingen qarjy túskenshe, «Jańa ǵasyrdyń» daıyndalǵan sandarynyń jaryq kórýine járdem berip turdy.
Bul kezde táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary qyzmetkerleriniń eńbekaqy alýy, basylymdarynyń jaryq kórýi muń bolyp qalǵan «Qazaq ádebıeti» gazeti men «Juldyz», «Prostor» jýrnaldary «Qazaq gazetteri» seriktestiginiń arqasynda qaıta qońaıǵan bolatyn. Sol shaqta olarǵa Jazýshylar odaǵy qojaıyn bolǵysy keletin nıet tanytyp, úlken shý kóterdi. Jumabek Omarulynyń bilikti basshy parasatymen máseleniń qyr-syryn Jazýshylar odaǵy hatshylyǵyna túsindirýge tyrysqanyn men sonda kórgenmin. Alaıda analar jón sózge toqtaıtyndar qatarynan emes-tin. Ózimniń qalamgerler uıymynda qyzmet atqarǵan jyldarymdaǵy tájirıbeme baılanysty, meniń buǵan anyq kózim jetken. Jazýshylar odaǵynyń jańa basshylyǵy zaman talabyn durys uqpaǵan, eskishe ómir súrýden aırylǵysy kelmeıtin, keńestik dáýirdegi masyldyq paıymda qalǵan qyzmetkerler qatarynan edi. Sovet zamanynda shylqyp kún kórgen odaq táýelsizdik kezeńde de sondaı bolýǵa tıis dep oılaıtyn. Alaıda naqty shyndyqtyń basqasha ekenin, ókimet bazar ekonomıkasyn qabyl etti, endigi tirshilikte jazýshylardyń da soǵan kóndigýi ám beıimdelýi kerek degendi túsine qoımaıtyn. Ýaqyt alǵa shyǵarǵan jańa talaptarǵa baılanysty, táýelsizdiktiń alǵashqy jylynda-aq, jazýshylardyń shyǵarmashylyq odaǵyna úkimetten, ádebı qoryna ortalyq qordan quıylatyn qarjy kózi toqtaǵan. Sondyqtan odaqtyń táýelsizdik qarsańynda saılanǵan basshylyǵy aldymen, qarjylyq tyǵyryqtan op-ońaı shyǵyp ketsek degen úmitpen, óziniń jáne ádebı qordyń ǵımarattaryn kommersanttarǵa jedel basqarýǵa bergen. Árıne, qatty qatelesken. Artynsha túzetýge tyrysty, biraq bul áreket uzaqqa sozylǵan sottasýlar saldarynan, jarǵylyq qyzmet etý merzimin tutas aldy deýge bolady. Aqyry, sot sheshimimen kommersanttardan ǵımarattar qaıtaryldy. Odan arǵy jaǵdaı durys órbý úshin, jyljymaıtyn múliktiń bári ádebı qorǵa berildi. Odaq pen qor ózara qyzmettestik kelisimshart jasady. Onda odaqtyń shyǵarmashylyq jáne qoǵamdyq sharýalarmen shuǵyldanatyny, al ádebı qordyń sharýashylyqty utymdy júrgizý arqyly odaqqa jáne jazýshylarǵa materıaldyq, áleýmettik-turmystyq jaǵdaı jasaýǵa tyrysatyny belgilegen-di. Alaıda materıaldyq ıgilikti óz qolyna almaıynsha, atqarar jumysynyń jón-jobasyn kózine elestete de almaıtyn jańa basshylyq ony moıyndaǵan joq. Túrli ádis qoldaný arqyly zańdylyqty belden basyp, ádebı qordy joıdy. Esesine kommersanttarmen betpe-bet qaldy da, ózderiniń aıtýy boıynsha, olarmen úsh jarym jyl sottasty. Eń ǵajaby, mundaı qıyndyqqa ushyraýlaryn olar ózderiniń quqyqtyq turǵydaǵy saýatsyzdyqtarynan emes, ózderine deıingi odaq basshylarynan kórdi. Jumysty jazýshylardyń qos uıymyn saqtaı otyryp damytýdyń ornyna, zaman týǵyzǵan quqyqtyq sana bıiginen kórine almaı, ózderiniń qaıtkende bar bılikti bir qolǵa shoǵyrlandyrǵan dókeı bastyq bolǵysy kelgen qate pıǵyly jeteginde áreket etti. Sonyń saldarynan týǵan qate kózqarastaryn jalaýlatyp, ózderi oılap tapqan jalǵandyqty aspanǵa kótere daýryǵýmen júrdi. Basylymdar máselesinde de tap soǵan uqsas jaǵdaı oryn alyp turǵan. Odaq keıingi jyldary jaǵdaılary turaqtanyp, ýaqtyly shyǵyp kele jatqan gazet-jýrnaldar endi «ózimizge qaıtarylsyn, ol baıaǵydan bizdiki bolatyn» deýge kóshti. Biraq olardy qaıtip qarjylandyratynyna oı júgirtpedi. İs júzinde, materıaldyq turǵydan qaraǵanda, bul gazet-jýrnaldar eshqashan odaqqa tıesili bolǵan emes. Ras, shekelerine odaqtyń organy ekeni jazylyp qoıylatyn, biraq olardy shyǵarýǵa, qyzmetkerlerine eńbekaqy berýge ortalyq partıa komıtetiniń baspasy jegilgen-tin, al odaq búdjetten qarjylandyrylatyn. Táýelsizdik kezinde jaǵdaı ózgerdi. Jazýshylar odaǵyna qarjy áýelde tek ǵımaratty ustap turý úshin ǵana bólinip, artynan ol da doǵaryldy. Sodan odaq tek ǵımarat bólmelerin jalǵa berý jolymen kún kóre bastady. Al basylymdardy baspa mınıstrligi qarjylandyryp, alǵashqy kezde odaq pen redaksıa ujymyn mınıstrlikpen qatar quryltaıshy etip kórsetip júrdi de, uzamaı odaqty da, redaksıa ujymyn da, qosatyn materıaldyq úlesi joq bolýy sebepti, quryltaıshylyqtan múldem alyp tastady. Odan keıingi kezeńde, joǵaryda aıtqanymyzdaı, mınıstrlik birneshe basylymnyń basyn qosyp, derbes qurylym jasady. Jumabek mine osyny – sol shaqtaǵy jaǵdaıdy, jasalǵan ózgeristiń mánisin talapkerlerge túsindirip-aq baqty. Arnaıy ótkizilgen májiliste odaq basshylaryna ustamdy túrde, salıqaly dálelder aıtyp, ózi seriktestik basshysy bolyp turǵan kezinde orynsyz ózgeriske jol bergen joq.
«Qazaq gazetteri» seriktestigine kiretin basylymdardyń bári merzimdik shyǵý kestesinen aýytqymaı shyǵyp, al qyzmetkerleri eńbekaqylar ýaqtyly alyp turdy. Bul turaqty ahýal seriktestik basynda turǵan jibek minezdi, baısaldy, alǵa tartylǵan máselelerdi sheshýde tabandylyq pen shydamdylyq kórsete biletin kásibı bilikti qaıratker Jumabek Omaruly Kenjalınniń arqasynda ornady. Onyń «Qazaq gazetteri» jaýapkershiligi shekteýli seriktestiginiń bas dırektory retinde redaktorlar keńesine de tóraǵalyq etkeni málim. Men «Jańa ǵasyr» jýrnalynyń alǵashqy qadamdary kezinde ózimniń onymen shamaly ýaqyt birge istegen ýaqytymda kórgenimnen bilem, ol gazet-jýrnaldardaǵy shyǵarmashylyq baǵytty baqylap, jańa izdenister aýqymyn keńeıtý, oqyrmanmen baılanysty túrlendirý jaǵyn aıtyp, qadaǵalap otyrdy, biraq basylymdar jumystaryna senzýralyq sıpattaǵy shekteýler jasaǵan emes. Aıtýly datalar qarsańynda redaksıalardy arnaıy aralap, quttyqtap shyǵatynyn, qyzmetkerlerge ishki jaǵdaıdy, seriktestiktiń keleshekte atqarmaq isterin baıan etip, jyly áńgime aıtyp ketetinin jáne sol qarapaıymdyǵy úshin jýrnalıserdiń ony qadirleıtinin men ózim kórgenmin. Seriktestikke jetekshilik qyzmeti óz aldyna, qalamger Kenjalın oqyrman qaýymǵa ár jylda «Jelkildep ósken quraqtaı», «Shyndyqty shyraq etip ustańyz», «Ult rýhyn ulyqtaǵan urpaqpyz», «Saıası menedjment jáne baspasózdiń jurtshylyqpen baılanys máseleleri», «Er Jáýke minbegenmen altyn taqqa», t.b. kitaptaryn usynǵan. Uıymdastyrýshylyq jumystary men shyǵarmashylyq tabystary árdaıym oń baǵalanyp keldi. Ol Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń buqaralyq aqparat quraldary salasyndaǵy syılyǵynyń, Qazaqstan Jýrnalıser odaǵy syılyǵynyń ıegeri bolǵan. Jaqsy ataqtary da bar: Qazaqstan Jýrnalıser akademıasynyń tolyq múshesi, Qazaqstan Respýblıkasynyń mádenıet qaıratkeri. Memlekettik marapattar da alǵan: «Qurmet» ordeniniń, «Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigine – 20 jyl» medaliniń ıegeri.
Tamasha pýblısıs, mańyzdy taqyrypty zerttegen ǵalym, baspasóz salasyndaǵy bilikti jetekshi Jumabek Omaruly Kenjalın jaıynda túıgenderimdi ony bilgen barsha zamandastardyń ózegin órtegen osy qaıǵyly kúnderi ortaǵa sala otyryp, nury peıishte shalqýyn tileımin. Qosh, baqul bol, qadirli qalamdas, asyl azamat!
Beıbit QOISHYBAEV
