Tek qana osy jýrnalǵa ǵana emes, barlyq táýelsiz BAQ-qa qarsy bılik tarapynan jasalyp jatqan áreketterdiń sebebi nede jáne saldary qandaı bolmaq? Búgin sol týraly aıtyp kóreıin.

QAHARLY SÓZ QAMAL BUZADY

Buryn da bılikke jaqpaǵan talaı BAQ jabyldy, jýrnalıser uryp-soǵyldy,sottaldy, kerek deseńiz, túrmege de jabyldy. Al Batyrhan Dárimbet, Asqat Sháripjan sekildi synshyl sózdiń serkeleri qurbandyqqa shalyndy (olardyń qaza tabýynyń qupıasy áli de ashylǵan joq). Sol qupıanyń ózi olardyń óliminiń saıası astaryn aıqyndap otyr.

Táýelsiz BAQ-ty tizgindep, tyrp etkizbeý úshin bılik zańdardy da óz qalaýy boıynsha ózgertip otyrdy. Ol - óz aldyna bólek bir áńgime.

Biraq, qalaı degenmen,  antıBAQ-tyq kezeńniń bir «adamı» sıpaty boldy: bılik ne bolsa da óziniń qımyl-áreketterin formaldy túrde bolsa da, zańdastyrǵan bolyp, «syrt kózden uıat bolar-aý» degen syńaı tanytqansymaq bolatyn. Tipti eń aýyr jaǵdaılardyń ózinde formaldy túrde zańǵa júgingendeı bop jatty.

Al qazirgi saıasattyń jóni múldem bólek! Onyń aty – belden basý!

Bultartpas fakt mynaý. Iá, bılik táýelsiz baspasózdiń qoǵamdaǵy shynaıy bedelin burynnan da túsinip keldi. Endi bolsa sol túsinigi onyń sanasyna túpkilikti ornap, naqty saıası qadamdarynyń sebebi men negizgi baǵdaryna aınalyp otyr!

Onyń da óz jóni bar: qazirgi kezeńde Qazaqstan bas bıliginiń taıaýdaǵy bolashaqtaǵy taǵdyry sheshilgeli tur. Bılik ishindegi toparalyq tartys pen teketires kún saıyn ýshyǵyp bara jatyr.

Sol myltyqsyz soǵysta BAQ-tyń orny – bir tóbe.

Saıası partıany tirkemeı ne jaýyp tastaýǵa bolady (Táýelsizdik alǵaly qanshama partıa men qoǵamdyq uıymdar paıda bolyp, sodan keıin qurdymǵa ketip,umytylyp qaldy). Onyń ústine bılikke jaqyn ári ózin keshegi kúnge deıin opozısıalyq sanap kelgen partıalardyń ishindegi yryń-jyryńdar osy saıası ınstıtýttyń bedelin birshama túsirip jiberdi.

Al BAQ-tyń orny bólek, sonaý 90-shy jyldardyń aıaǵynda shyqqan gazetterdiń tigindisin aýyl aralaǵanda, úılerdiń tórinde kórip júremiz. Iaǵnı, sol basylymdardyń ǵumyryda, qoǵamdyq sanaǵa tıgizer áseri men yqpaly – asa turaqty, jyl ótken saıyn ústemelene túsetin qoǵamdyq ári rýhanı qubylys! Sheshýshi shaıqas qarsańynda bılik osyny túsinip otyr!

ÓTİRİKTİŃ QUIRYǴY BİR TUTAM

Táýelsiz basylymdardyń el arasynda tanymal ári qalaýly bolýynyń eki basty sebebi bar.

Birinshiden, qoǵam damýymen birge aqparattyq tehnologıalar da qaryshtap keledi. Jaısyz ne synı habardy bılik qanshama jasyryp baqsa da, uzynqulaq aýyldada, Astanada da óz retimen ony dúıim jurtqa jetkizedi. Sol týraly sújetti keshkisin teledıdardan kóreıin dese, memlekettik BAQ eldi eleńdetken oqıǵa jaıly jumǵan aýzyn ashpaıdy. Sondyqtan da jurt apta saıyn shyǵatyn táýelsiz basylymdardy asyǵa kútedi, qansha qymbat bolsa da, óz aqshasyna satyp alady. Árıne, kóp adam, sonyń ishinde jastar, Internet arqyly barlyq jańalyqpen tanys. Biraq, shyndyǵyna kelsek,ǵalamtor bar aýylǵa jetken joq, jetse de, baǵasy áli de qymbat. Jáne de úlkendi-kishili jurt soǵan qulaı berildi dep taǵy aıta almaımyz.

Ekinshiden, jýrnalısıkada «dezınformasıa» degen uǵym bar, ıaǵnı, belgili bir oqıǵa týraly ne jalǵan aqparat taratý. Osy «dezınformasıa» memlekettik aqparat saıasatynyń túp qazyǵy ispettes! Aýyldaǵy aǵaıyn televızorǵa qarasa: qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan rahat ómir, jaınaǵan orta, qaınaǵan tirlik,ákim-qaralardyń taýsylmaıtyn tabystary, eldiń bılikke degen sheksiz mahabbaty. Al esik aldyna shyqsa: suryqsyz ómir, tozǵan tehnıka, byt-shyty shyqqan ǵımarattar, tentirep júrgen jumyssyz jastar, eldi jaılaǵan kedeıshilik. «Habarda» kórsetiletin elde turǵym keledi!» degen qanatty sózdiń keń tarap ketkeni ras qoı!

Biraq, ótiriktiń quıryǵy qansha tutam ekeni beseneden belgili emes pe?Osylaısha kún saıyn aldana bergen aýdıtorıa shyndyq kózin izdep basqa aqparat resýrstaryn izdeı bastaıdy...

Al munyń memlekettiń aqparattyq haýipsizdigine qandaı zıan keltiretinin ýaqyttyń ózi kórsetip otyr!

KÓRSHİNİŃ KİLTİ - KREMLDE

Qazaqstandyqtardyń sanasy ne keshegi Sovet Odaǵynan qalǵan, al qazir Kremldiń ıdeologıalyq quralyna aınalǵan reseı BAQ-ynyń birjaqty ýaǵyzymen, ne bolmasa dinı ekstremıstik sıpattaǵy alýan-túrli aqparat kózderi kúni-túni taratatyn syńarjaq sektalyq «rýhanı sýsynmen» ýlanǵan!

Jabatyn bolsa, sottaıtyn bolsa, nege dál osy destrýktıvti BAQ-ty jappaıdy? Máselen,«Adam bol» jýranly emes, dál osy reseılik telearnalar kúni-túni sol soǵysty nasıhattap jatyr emes pe?

Nege tek qana otandyq táýelsiz basylymdarǵa shúıligedi?!

Táýelsiz (el ishinde «opozısıalyq» dep atalyp júrgen) BAQ-ty qorqytý,úrkitý, reti kelse, kózin qurtý áreketiniń taǵy bir, ekonomıkalyq tusy bar.

Óıtkeni olar halyqtyq qazynaǵa, ıaǵnı búdjetke eshbir salmaq salmaı, óz kúnin ózderi kórip jatqan BAQ emes pe?! Bıznes tilimen aıtar bolsaq, otandyq ónim (gazet-jýrnal,telehabar) shyǵaryp, qanshama adamǵa jumys taýyp berip (jýrnalıser, tehnıkalyhqyzmetter, búkil respýblıka boıynsha taratýshylar jáne tb.), onyń ústine salyq tólep jatqan sol BAQ-ty jabý ekonomıkalyq turǵydan da esh tıimdiligi joq!

Onyń esesine jyl saıyn memlekettik tapsyrysqa berilip jatqan 40 mıllıard teńge qarjynyń, kimge, ne úshin jáne qalaı ketip jatqanyn qoǵam bolyp, maıshammen qaramaımyz ba?!

BÁSEKELESTİK – BOSTANDYQTA!

Já, sheshilmegen sharýalar shashetekten, onyń qaısybirin aıtyp taýysasyń.

Osyndaı jaǵdaıda dástúrli «Ne isteý kerek?» degen saýal shyǵady aldyńnan. Endi sony aıtaıyn.

Menińshe, aldymen biz umytyp bara jatqan «BAQ týraly» Zańdy qaıtadan bir saraptan ótkizý kerek. Onyń qabyldanǵanyna biraz ýaqyt boldy. Zaman da, qoǵamda sol kezden biraz ózgerdi, jańasha talaptar men qajettilikter paıda boldy.Nege sonyń bárin tizip, Zańǵa engizbeske?

Máselen, Konstıtýsıada jazylǵan «sóz bostandyǵy» týraly bapqa sáıkes kelmeıtin tustaryn alyp tastap, kerisinshe, BAQ-qa zańsyz tize batyrǵan kez kelgen bılik ókiliniń (sot bolsyn, prokýror bolsyn, sheneýnik bolsyn) qylmystyq jaýapkershiligin engizse. Iaǵnı, BAQ-qa qarsy qımyl jasaǵan árbir laýazymdy tulǵa óziniń de jazalanatynyn bilý kerek. Áıtpese, «Adam bol» jýrnaly «soǵysty nasıhattady» dep jala jaýyp jatqan sol prokýror ne sýdıa erteń basqa BAQ-qa óz qaharyn tókpeı me?

Qazir memlekettiń aqparattyq haýipsizdigi týraly kóp aıtylady.

Ásirese, otandyq BAQ-tyń básekelestigin arttyrý jaıynda árqıly oı aıtylyp,nebir usynystar aıtylýda. Menińshe, eń basty bir shart oryndalsa, kez kelgen BAQ básekeli deńgeıge ózi jetedi. Ol úshin syrtqy jáne ishki senzýrany joıyp, jýrnalıserge shynaıy sóz bostandyǵyn berý kerek! Árıne, ol degenińiz oıyna kelgenin jazý, jaýapsyzdyqqa salyný degen sóz emes. Máselen, Konstıtýsıada aıtylǵan tyıymdar (memlekettiń Táýelsizdigine, jer aýmaǵynyń tutastyǵyna nuqsan keltirmeý sıaqty jáne tb.) sózsiz eskerilip, ol talaptardy buzǵan kez kelgen BAQ sazaıyn tartýy tıis. Biraq qoǵamda bolyp jatqan alýan-túrli prosester men oqıǵalar týraly ashyq aıtýǵa eshbir kedergi bolmaýy kerek! Sol kezde árbir BAQ ózin jańasha sezinip, eshkimniń kómeginsiz-aq shynaıy básekeles deńgeıge kóterile alady. Oqyrmandar men kórermenderdiń ózderi olardy izdep júretin bolady.

Reseı BAQ-nyń eldegi ekspansıasynyń tamyryna balta shabatyn ýaqyt ta keldi.Ýkraınaǵa qatysty oqıǵalardyń bir sabaǵy sol – qazaqstandyqtardyń kópshiligi álemde bolyp jatqan kúrdeli ári ekiudaı prosesterge qazaq jýrnalıseriniń kózimen emes,Reseı telearnalarynyń kózimen qaraıtyn boldy!Qazaqstanǵa tikeleı ári jappaı taraıtyn olardyń Kıev pen Máskeý arasyndaǵy soǵysqa birjaqty baǵa berýi qoǵam sanasyna biraz «koloradtyq» jáne «vatnıktik» oı-pıǵyldy sińirip úlgergenin ashyq moıyndaýymyz kerek!

Sondyqtan osy telearnalarǵa jańasha zaman talabyna sáıkes kózqaras qalyptastyryp, olarǵa qatysty jańa oıyn erejelerin qabyldaý kerek! Áıtpese,kilti Kremldegi olardyń erteńgi kúni kimniń múddesin qorǵap keteri neǵaıbyl:Táýelsiz Qazaqstannyń janashyry bola ma, álde túp-tamyry Reseıdegi óz qojaıyndarynyń sózin sóılep kete me? Onyń ústine «ortaq Eýrazıalyq keńistik quramyz» dep áldebireýlerdiń ýlap-shýlap júrgeni, ol proseske bizdiń de BAQ basshylary atsalysyp júrgeni bolashaqta qyp-qyzyl bále bop shyqpasyna kim kepil?

Aıta berse, áńgime kóp. Bir jýrnaldyń basyna tóngen haýip erteń basqa da táýelsiz, onyń ishinde qoǵamdyq-saıası máselelerdi ashyq ta batyl aıtyp júrgenBAQ-qa da tónýi ábden múmkin.

Eń basty oı-túıin mynada: básekeles aqparat alańy bolmaǵan memleket eshqashanda ózi básekeles bola almaıdy! Al ondaı orta táýelsiz BAQ-syz bola almaıdy! Bıliktiń dál osy saıası aksıomany uǵatyn kezi keldi!

«Ashyq alań» (Qalam Mezgil) gazeti, №11, 27 qarasha 2014 jyl