«Sá­bına kelin» komedıasy da qazaq úshin jaqsy oımen jasalǵan fılm dep qa­raýǵa bolady. Biraq oı jaqsy, oryn­dalýy nashar. Nege? Óıtkeni rejıser Nurtas Adambaev qazaqty az biledi. Aýyl qazaǵyn – tipti az. Aýyrlaý aıtyp turǵan bolarmyz, biraq Nur­tastyń buǵan deıin qazaq aýylyn qa­tystyryp túsirgen dúnıelerinen de osyny baıqaǵanbyz. «Aýyldan qashý» sıtkomy da aýyldy kóterý emes, man­suqtaý úlgisindeı kóringen. «Sábına kelin» de sodan alys emes. Iá, qala jáne dala qazaǵy dep bó­lýdiń reti joq, bárimizdiń túbimiz bir. Alaıda, qalalyq bolǵaly eki-úsh, tipti tórt urpaq aýysyp ketken qazaqtyń qazirgi tabıǵaty múlde bólek ekenin moıyndaýymyz kerek. Nurtas basta­ǵan qalalyq jigitterdiń áýeli KTK ar­nasynda, sosyn basqa da teleefır­lerde kórermenge qyzyqty, kúlki sha­qyratyn habarlar jasaımyz dep óz halqyn tómen qaratqan tustary az emes-ti. «Nasha Kz-ashasyn» bylaı qoı­ǵanda, «shalakazahskıı sózdikte» jıi jel jiberip qoıǵyshty «etot rak» dep «sýperaýdarma» jasaǵanynyń ózi ne turady!

Sońǵy jyldary shyqqan «Abaı­lańyz, sıyr!..», «Sábına kelin» kome­dıalaryn qazaqtyń kıno óndirisi ta­rıhynda qalatyn dúnıeler demespiz. Olar – osy ýaqyttyń, dúbáralanyp turǵan urpaqtyń kóretin fılmi. Qazirgishe aıtqanda, kasalyq. «Sá­bı­na» qazaqstandyq prokattan 98 mıl­lıon teńgeden astam qarjy jınapty. Demek, osy fılmge aqsha tólep, ar­naıy baryp kóretin kem degende 50-60 myń adam bar degen sóz. «Abaılańyz, sıyr!..» da, «Sábına kelin» de aýyl­daǵy qazaqty eń jabaıy, eń ańqaý, eń artta qalǵan, eń bastysy, eń ıilgish ha­lyq retinde ǵana kórsetti.

«Sábına kelinniń» jetistikteri qandaı?

1. Fılm astarynda qazaqylyqqa qaıta oralýdyń qazir eń durys jol ekenin astarlap kórsetý tásili bar. Aýylǵa óz erkinen tys barǵan qala­lyq erke qyz óz negizine, tamyryna úńilip kórýge múmkindik alady.

2. Fılmniń dińi, negizgi arqaýy sońynda bir ǵana kadrmen beriledi: Jánibek qyzyp otyryp, ózine Sábı­nanyń ákesi tapsyrys bergenin, qyzyn týra jolǵa túsirý úshin «kelisimshart» jasasqanyn aıtyp qalady. Menińshe, «Sábına kelindi» biz úshin, qazaqy kó­rermen úshin «ustap turǵan» osy nárse ǵana sıaqty.

3. Sábına Qarsybaeva aýyldan qa­shyp bara jatyp, óz tarıhyn aıalda­mada kezdesken adamdardyń bárine áń­gi­meleıdi. Kórermen ony da fılm sońynda bir-aq sezedi. Demek, fılm­niń tehnıkalyq jospary jaman emes.

Al jiberip alǵan kemshilikteri, biz sóz basynda aıtqan «qazaqylyqty bilmeý» kórinisteri she?

1. «Bas quda», kelinshe aıtqanda, «paskýdanyń» (jeksurynnyń, sum­paıynyń) keletin tusy. Rejıser (bas­ty róldegi N.Adambaev) bas quda qyz­dyń óz ákesi bolýy kerek ekenin múlde bilmeıdi. Qudalar degeni – aýyl­dyń ba, álde aımaqtyń ba, áıteýir bir qudiretteri. Kele jatqan túrleri óte kúlkili. Bastaryna alshaıtyp «han-taqıa» kıgen, shapandarynyń etegin jel jelpıdi, kózderinde – qara kózil­dirik. Óz basym qyryq jylǵa jýyq ómir súrip, dál osyndaı saltanatpen kelgen bas qudany da, «paskýdany» da kórmeppin.

2. Jas jubaılardyń esek arbamen qydyrysqa shyǵýy – ıýmor ma, álde keleke me? Bul tusta ıýmor bolýy múm­kin emes. Aýyldaǵy jas jubaılardyń toı aldyndaǵy serýeni búginde úlken dástúrge aınalǵan. Rejıser odan múl­de habarsyz.

3. Kelinniń aýyldy súıýge ıter­me­leıtin kórinisteri múlde senimsiz. Óıt­keni, a) kelin bop túsken úı – bir qasıetsiz shańyraq sıaqty: atasy – qart­tyq ulaǵattan jurdaı jan, enesi – ezýin ótirik qısaıtyp alǵan súı­kim­siz, minezi de qyrsyz adam, eń bas­tysy, ene retinde kelinine eshteńe úıret­peıdi, kúıeý – júrgen bir boz­ókpe; á) kelinniń aýyldy jaqsy kórý emes, jek kórý kórinisteri tym kóp jáne olardyń bári qısynsyz: ájet­hanaǵa protıvogaz kıip kirý, soıǵaly jatqan maldy artynan aıap júgirý, pomıdormen atqylasý, aýylda haıýa­nattar baǵyn ashý, qaınyny syılamaý, kerisinshe, oǵan qoja bolyp, aıtqa­nyna júrgizýge tyrysý; b) dástúrden múlde habary joq kelin eshkimnen eshteńe suramaı-aq, bárin ózinshe top­shylaı beredi: ljequdalar keletin epı­zod, aıýdaı qaınysy «pishtirilgen» (kelinniń óz sózimen) kez, úıge ekinshi kelin túskendegi epızodtar bastan-aıaq, kúıeýin oryndy-orynsyz jumsaý, úılengen jigittiń anasyna jas bala­daı erkeleı beretini, atasy men ene­siniń aýzyna qasıetsiz sózder salý («nez­nakomyı letaıýshıı obekt, ý-she­sheń!», «Seksenbaevtar kelin­de­rin bir jerine tyǵyp alsyn»).

4. Kelinniń qalalyq mashyǵyn tyıa almaı júrgen kórinisteri de qoldan ja­salǵan, «saýsaqtan soryp alynǵan»: a) aýylda túrli saýyq oryndaryn uıym­dastyrý áreketteri, taqtadan áleýmettik jeli jasaý, kelinder sy­nyn uıymdastyrý (taza qazaqy aýylda kelinder syny jaıly taqta oryssha jazylyp tur); á) kelinniń aýzynan aǵylshynsha eń óreskel balaǵat fılmde bastan-aıaq aıtylady (ara-arasynda atasy men enesi de aıtyp qalady), v) aýyldyń ózindeı kelinde-rin kúıeýlerine súıikti ete túsý úshin is­tel­gen etek qysqartý, ózgege qyl­myń­­daý keńesteri tipti qısynsyz;

b) «rea­bılıtasıonnyı sentr dlá ke­lınok» – búkil aýyldyń kelinderi Sá­bınany tyńdaıdy, sol ne aıtsa da isteıdi – aqylǵa syıymsyz.

Dál osylaı ár epızodty, ár kadrdy taldap, qatesin taba berýge bolady. Mu­nyń bári – rejıserdiń qazaqty tanyp-bilmegendiginen.

Árıne, bitken iske synshy kóp. Bi­raq Nurtas osy fılmge kirispes bu­ryn biletin adamdarmen keńesip, osy ónimdi kóretin orystildi aýdıtorıa­-dan bólek, taza qazaqy jandar bar ekenin, olardyń Qazaqstan halqynyń teń jartysynan astamy ekenin oı­laýy qajet edi. Eń iske alǵysyz degen dúnıeniń ózi qazirgi qazaqtyń jany úshin kúres júrip jatqan zamanda halyqqa bir dánek berýge tıis. Ol dá­nek «Sábına kelinde» bar – qazaqqa oralý ıdeıasy bar. Alaıda, keıipkerdiń ár nanymsyz, qazaqylyqty belinen basqan qımyldary osy eńbekti beli­nen syzyp, balshyqqa tastaı sala­tyn­daı.

Bas keıipker – kelinshekti erkek adamnyń oınaýy týraly áńgime basqa. Bul – qazirgi zamannyń "dástúri". Er-kek – áıel bola almaı, áıel erkek bola almaı júrgen jartykesh dáýirdiń minezi.

Almatydaǵy atyshýly Qurmanǵazy-Pýshkın «súıisi» daýynda Adambaev óz halqy, onyń qaıratker uldary týraly tabandy pikir aıtqan-dy. Sonysymen de ishki dińiniń ulttan ajyramaǵanyn kórsetken. Biraq «Sábına kelin» onyń oıy jaqsy, oryndaýy onshalyq emes ekendigin baıqatady.

Eseı Jeńisuly "Aıqyn" gazeti