Papýastarda «kórinbeıtin dushpanmen shaıqas» degen jattyǵý oıyny bar eken. Olar áldebir dushpandy kóz aldyna elestetip, ony naızamen shanshyp, baltamen shaýyp, qanjarmen keskilep, sadaqpen atyp neshe túrli ádis-aılalar jasaıtyn bolǵan. Qazaq tiliniń óz Otany–Qazaqstandaǵy taǵdyryn oılasań, jattyǵý jasap júrgen sol papýastar kóz aldyńa elesteıdi. Sonaý bir jyldary bir orys ǵalymy qazaqtardy qorlaý úshin «Qazaq tili degenimiz otyryqshy ózbekterdiń malsharýashylyǵyndaǵy dıalektisi» degen anyqtama berse, endi bireýler qazaqtarda «lúbov» degen sózdiń balamasy bar ma, jalpy olarda ondaı uǵym, súıispenshilik degen sezim bar ma degen jeksuryndyq suraq qoıǵan kezi de bolǵan. Onyń berjaǵynda qazaq tilin ǵylymda paıdalaný múmkin emes, odan soń bul tek «dastarhanı til» (ıazyk zastolá) degen zymıandyq oı-symaqtar aıtyldy. Sosyn qazaqtarǵa oryssha bilmeseń kún kóre almaısyń degen pikir taratyldy. Áskerde júrgende sapta basqalar «vetsá, vetsá, znamá polkovodsa» dep ándetip kelatqanda ózim ala-bóle «O, Záýresh» dep ándete jónelgenim úshin jurt uıyqtap jatqanda tań atqansha nán tórt taıqazanǵa sý tasyp, kartop tazalaǵanym bar. Onyń bári endi óter-keter, Reseıden táýelsizdik alǵanymyz ras bolsa dep júrgende onsyz da tili shubarlanǵan, bes túıir sóz aıtsa onysynyń 3-4-eýin oryssha aıtatyn qazaqtarǵa endi aǵylshynsha sóıleý mindetteldi. Sóıtip, qazaq tili endi aǵorqaz (aǵylshynsha, oryssha, qazaqsha) degen tilge aınaldy. Orysqa qazaqsha jaýap berseń jazaǵa tartylasyń degendi estigennen beri záremiz zár túbine ketti. Telearnalardy tyńdap otyrsań, qazaq tili «qýanyshty kóńil-kúı syılady», pálenbaıdy (metrdi, teńgeni t.b.) «qurady» ony qarjylyq (t.b.) joqtyǵymen túsindiredi degen sıaqty orysshanyń aýdarmasyna aınalyp ketken. Basynan budan ózge de qıamet-qaıymnyń neshe túrin ótkerip kele jatqan jáne álemniń, onyń ishinde túrkilerdiń ishindegi eń baı, eń shyraıly da shuraıly til atanǵan bul beıbaq tilimizge osynyń bári az bolǵandaı endi onyń «ń», «ǵ», «ó», «q» dybystardy (áripti) joıý sharasyna kirisip ketken sıaqtymyz. Osynyń bári eske túskende joǵarǵy jaqta qazaq tiline qarsy adamnyń oıyna kelmeıtin qasiretterdi oılap taýyp ony telearnalarǵa taratyp otyrǵan bireýler bar sıaqty kórinedi de turady. Óıtkeni, telearna jasaımyn dese sharapatty da, kesapatty da jasaý qolynan keletin 21 ǵasyrdyń eń qýatty qarýy. Qazir qasıetti tilimizdiń «ń», «ǵ», «ó», «q», «á» sıaqty ásem órnekti dybystaryn  buryp «ń»-dy-n, «q»-ny-k, «ǵ»-ny-g qyp aıtatyndar kóbeıip ketti. Mysaly «31» arnadaǵy Nýrgalı Karabaev,, Askar Mendybaev demeı-aq Nurǵalı Qarabaev, Asqar Meńdibaev dese orystar solarǵa keıı qoımas edi ǵoı. Bul da baıaǵy quldyq sananyń qaldyǵy deıikshi. Al qazaqtildi telearnadaǵylardyń «á»-niń orny «a», «ń»-nyń ornyn «n» deýine jol bolsyn. Qaı arna ekeni esimde joq áýelgi kezde bir telearnadaǵy Nursultan degen jigittiń «ń»nyń bárin «n» dep aıtatyny nesi, álde odan basqa júrgizýshi qalmady ma dep tańdanatyn edim. Keıin qarasam, bulaı saqaýlanyp sóıleıtinder telearnalarda, tipti, kóbeıip barady eken. Solardyń biri Muhıt Saparbaev degen jigit pen Nazerke Abdrahmanova degen boıjetken (Habar-24) Ózińiz qarańyzshy «bizdin elde», «olardyn», «zan kerek» degen sózder qandaı jaǵymsyz estiledi. Al endi erinbeseńiz ótken 2017 jyldyń 1-shi jeltoqsany kúni sol Nazerke Abdrahmanova degen qyzdyń Elbasymyzdyń sóılegen sózi týraly bergen habarynda qazaqtyń «ń» dybysyn «n» qyp aıtyp, tilimizdi qandaı aıanyshty halge túsirgenin oqyp shyǵyńyz:

Jana mynjyldyqta, prezıdenttin, kenes otyrysyna, shıkizattyn, táýelsizdiktin, egemendiktin, bizdin mamandarǵa, baǵdarlamanyn, 2 myn 10-shy, 2 myn 12 nin jeltoqsany, bul 30dyqtyn, el ekonomıkasynyn, úzdik 30dyqtyn, ónimnin, sonyn biri, 2 myn 13, Elbasynyn ózi iske qosty, zamanaýı kóliktin, Qazaqstannyn avtóndirisi, ıspandyq kompanıanyn, zaýyttyn, ındýstrıalandyrýdyn, kásiporyndardyn, jana tehnologıamen janardy, naryǵynyn, memlekettin damýy, 20 myn kásiporyn, Nazarbaevtyn, ózinin, ontaılandyrylǵan, ınvestısıanyn, zan, en iri t.b. Mine, Nazerke  tap osylaı bir saǵatqa jýyq  «ń» dy, «n» qyp aıtyp qazaq tilinde óshi bar, ala almaı júrgen kegi bar adamdaı ony oıranǵa salýmen boldy. Aıtpaqshy, joǵarydaǵy «en iri» degen sózdiń qandaı maǵyna beretinin ol bilmeýi de múmkin. Bul jerde «eń» deýdiń ornyna «en» dep aıtylý arqyly ol sóz erkek adamnyń, erkek maldyń jynystyq múshesine, ıaǵnı,  eń úlken jynystyq múshege aınalyp ketip tur. Qudaı biledi, Qazaqstannan basqa kórshiles birde-bir respýblıkanyń birde-bir telearnasy týǵan ultynyń tilin dál joǵarydaǵydaı beısharalyq, sorly halge túsirip qoımaıdy. Sol telearna basshysyn Nazerkekesi Abdrahmanovasymen, Muhıt Saparbaevymen qosyp ne qyzmetten qýady, ne sotqa beredi. Nesin aıtasyz, bir ulttyń qorlyq kúıge túsýi tiliniń qadir-qasıeti qalmaýynan bastalatyn sıaqty eken.

Myrzan KENJEBAI, aqyn

QR Mádenıet qaıratkeri