Kitaptardyń kópshiligi – shet tilderinen aýdarylǵan eńbekter, arasynda erte sovet kezeńiniń áıgili shy­ǵys­tanýshylary jazǵan sırek jazbalar da ushy­rasady. Bir qatar álem ádebıetiniń klasıkterine buıy­rypty. Kitap shkafyna qarama-qarsy turǵan sha­ǵyndaý ústeldiń ústinde sham, paraqtary belgimen bó­lingen taǵy biraz kitap, eski kartalar men kádimgi jazý mashınkasyn kóresiz. Qazaq-sovet jazý­shy­larynyń kópshiligine tán daǵdymen Muhtar Maǵaýın de mashınkamen basady da, mátinin kompúterde ar­naıy mamanǵa aqysyn tólep tergizedi. Mashınkada jyl­dam basýǵa mashyqqan jazýshynyń shaǵyn noý­t­býgi de bar. Biraq ony uıqysynan turǵasyn jarty sa­ǵattaı ınternet qaraý úshin ǵana paıdalanady. Ki­tap shkafyna jalǵasyp turǵan alyp dıspleıli te­levızordan jazýshy ara-tura haıýanattar týraly, ıa tarıhı derekti fılmder men japonnyń sýmo kúresin tamashalaıdy. Jazý ústeliniń basynda otyrǵan kezde kózi únemi túsetin bosaǵa qabyrǵada Shyńǵys ha­n­nyń alyp sýreti ilinip tur. Al kreslosynyń artynda Qo­ja Ahmet Iassaýıdiń dúrbesi beınelengen jasyl ki­lem­she ilingen. Televızordyń qarsysyndaǵy dıvan ús­tinde quraq kórpeler jatady. Edenge syrmaq tó­sel­gen. Sálem berýge bara qalsam, Baqytjamal apa: «Jaq­sy boldy, aǵań endi senimen qalaǵa, ıa ormanǵa shy­ǵyp serýendep júrip qaıtsyn, áıtpese jazýdan qo­ly bosamaıdy, úıden múldem shyqpaýǵa aınaldy, bu­laı otyra berse, býyndaryna zıan», – deıdi. Mun­daı eskertý aqsaqalǵa unańqyramaıdy. «Uıqym – tynysh, tábetim – jaqsy. Densaýlyqtyń eń basty eki belgisi – osylar. Apań qyzyq, tamaq ishken saıyn jaıaý júrip qaıtýǵa shaqyrady. Barsha jaratylys ıe­leri birkelki bolmaıtynyn túsinbeıdi. Mysaly, qo­rektenip alǵasyn keıbir ań-qus ishken-jegeni qo­ry­tylyp bolǵansha tynym tappaı qozǵalady, ıa aýyz jap­paı saıraıdy. Olar sóıtti eken dep, arystan da ta­maqtana sala ary-beri qoqyrańdap júgirmeıdi ǵoı. Ke­risinshe, kóleńkege baryp azyǵyn boıyna sińirip ja­tady», – dep, murtyn shırata bir sıpap, jymıyp qoıa­dy. Sosyn as bólmede qosylyp turǵan shaǵyndaý te­levızorǵa nusqap: «Kórdiń be, apań Chehıada turyp jat­sa da, naǵyz qazaqstandyq qusap Reseıdiń úgit-na­sıhat arnalarynan ajyramaıdy. Ótkende osy­lardyń jańalyǵyn úzbeı tyńdap júrip Ýkraına ás­kerin basqynshy dep tanýǵa az qaldy ǵoı», – dep kú­ledi. Bul sóziniń ázil ekenin jaqsy bilem. Qashan bar­sam da, Baqytjamal apa eriniń jazýdan basqa sharýa­ǵa alań bolmaýyn qadaǵalap, arnaıy dıetaly as-sýyn ázirlep báıek bolyp júredi. Eýropa kýlı­na­rıa­syndaǵy jańa tendensıalar men Qazaqstannyń saıa­sı-ekonomıkalyq ómirine qatysty sońǵy aq­parat­ty da sol kisiniń aýzynan birinshi estımin. «Aǵań­nyń eki daǵdysyn ózgerte almadym: etqumarlyǵy men túnde jazatyny», – dep kúledi Baqytjamal apa. Jazýshylyqqa birjola bet burǵan kezinen bergi ádetpen Muhtar Maǵaýın tek túnde jazyp, tańnan tús­ke deıin kóz shyrymyn alady. Men baratyn kún­deri tártibin sál ózgertip, erterek jatyp tańerteń tu­ryp alady. As úıdegi shaǵyn magnıtofonda «Qazaq­tyń myń kúıi», ıa «Qazaqtyń myń áni» antologıasynyń bir dıskisi únemi oınap jatady. «Osy apta Qarataýdyń shert­pe kúılerin túgel qaıta tyńdap shyqtym» neme­se «Arqa ánderin bir túgendedim» dep otyrady. Án men kúı bul úıdegi erli-zaıyptylardyń kózqarasyn bir jerden shyǵaratyn ortaq taqyryp ekeni baı­qa­lady. Jazýshymen dastarqan basyndaǵy áńgimemiz kó­bine qazir ózi jazyp jatqan «Shyńǵys han» derekti ta­rıhı romanyndaǵy jańa taraýǵa qatysty órbıdi de, arasynda baıaý dybyspen qulaǵymyzǵa manadan be­ri tolassyz quıylyp jatqan bir dástúrli án, ıa kúı­diń tarıhyna oıysyp ketedi. Kúıdiń, ıa ánniń shyǵý ta­rıhyn, avtorynyń ómirbaıany men oryndaýshysynyń taǵ­dyryn esine alady. Tabıǵatynan erekshe balajan aq­saqal barlyq balalary men nemereleriniń jańa­lyqtaryn, jetistikteri men qylyqtaryn bir tizip ótýdi de umytpaıdy. Meniń balalarymnyń hal-jaǵdaıyn táp­tishtep suraıdy. Sosyn «Qurdasymnan ne habar?» deıdi qýlana jymıyp. Bul – elden habar suraǵany hám Qazaqstannyń búkil saıası-ekonomıkalyq, áleýmettik-mádenı ómiriniń ózimen qurdas jalǵyz adamǵa táýeldi kúıge ushyraǵanyna meńzegeni. Aq­saqalmen áńgimelesý kezinde bul taqyrypty kóp ta­ratpaı aınalyp ótem. Sırek suhbattardy saıasat tal­qylaýǵa sarp etýge qımaımyn. Baqytjamal apa­nyń ısharasyn baıqaı sala, Muhtar aǵany qalaǵa shy­ǵyp serýendep qaıtýǵa yńǵaılaımyn. Jas kezinen myrza kıinip úırengen jazýshy 75-ke kelgen shaǵynda da uqypty hám yqsham stılinen aı­nymaǵan. Basyna beret, ústine eýropasha jeńil kýrt­ka, ıa jeńsiz kóp qaltaly keýdeshe, jazda balaǵy ti­ze­den sál tómen túsetin shorty, qysta qyrsyz bar­qyt shalbar, aıaǵyna jumsaq serippeli tabandy krosovkı nemese trekkıng báteńke kıip shyǵady. Qolshatyry men parktegi oryndyqqa tóseıtin juqa kórpeshe ala shyǵýdy da umytpaıdy. Bul túrinde aqsaqal sheteldik týrıske kóbirek uqsaıdy, onyń post-sovettik shy­ǵarmashylyq orta ókili ekenin kózi tym qyraǵy adam tek jibek sharfynan tanyr edi. Jazdygúni Muhtar aǵany qaraǵaıly orman ishimen Elenı skok shoqysyna alyp shyǵyp, Karlovy Va­rynyń ústinen qarap otyryp áńgime-dúken qura­myz. Qys mezgilinde Tepla ózenin boılap ortalyq kóshemen shıpaly arasan sýlaryn sharlap qaıtamyz. Qypshaqtar men Vızantıanyń qarym-qatynasynan bastalatyn áńgimemiz uly moǵol ımperatory Aýran­g­zebtiń Dekan joryǵynda júrip Kalkýttaǵa ornyǵa bastaǵan aǵylshyndardyń áleýetin jete baǵalaı almaǵany týraly tujyrymmen bir qaıyry­lady. Al Shyńǵys han qurǵan ımperıa tarıhyna kel­gende jazýshy dúr silkinip árýaqtana sóılep ketedi. Sol sát­te Chehıanyń kýrort qalasynda jaıaý emes, Qa­raqorymnyń qaq ortasynda at ústinde jortyp kele jatqandaı kúı keshem. Óz áleminen syrtqa sırek shy­ǵatyn jazýshy úshin qazirgi mekeni shyǵar­ma­shylyqpen aınalysatyn demalys úıi sıaqty shartty mánge ıe me eken dep qalam. Keıbir sheteldik týrıs­t­er áldebir túsiniksiz sırek tilde shúıirkelesip kele jatqan ekeýmizge tańyrqaı qarap ótedi. «Svoboda» dep atalatyn súıikti shıpaly bulaǵynyń ba­syn­daǵy besedkaǵa kelgende ǵana Muhtar aǵanyń vırtýaldyq tarıhı keńistiginen shyǵyp, HHİ ǵasyrdaǵy kýrortqa oralamyz. Aǵash besedka ishindegi arqaly oryndyqqa jaıǵasyp, temperatýrasy 60 gradýsqa jetetin tegin ystyq arasan sýyn arnaıy tútiksheli shyny ydystan soraptaı iship otyrǵanda baryp tóńiregimizge nazar sala bastaımyz. Karlovy Varydaǵy demalýshylardyń kópshiligi – Reseı men Qazaqstannan. Sol sebepti kó­shege shyqqan saıyn kem degende, on shaqty qazaq qar­sy ushyraıdy. Kóbiniń kózi taıǵanaqtap, bas ızes­peı óte shyǵady. Al júzi jylysy kezikse, aqsaqal min­detti túrde jón suraıdy. Sońǵy joly besedka ishin­degi bir egdeleý azıalyqpen amandasyp edi – re­seı­lik qazaq bolyp shyqty. Qasyna ertken áıeli orys eken. «Qarashy, qandaı jaqsy, syılasyp birge qar­taıǵan. Al sovet kezinde karera jasaý úshin ǵana orys­tan áıel alyp, keıin ajyrasyp, dalada qalǵan qa­zaqtar qanshama edi», – dep jańa bir estelikke kiri­sedi. Máskeýde oqyp júrip Mıhaıl Sýslovtyń úıin jı­naıtyn qyzǵa úılenip, «Sýslovty tanıdy» degen daq­pyrtpen Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komı­tetiniń mádenıet boıynsha laýazymdy qyzmetkerine aınalǵan bir qazaqtyń da tarıhy bes-alty ıllú­s­trasıa­nyń qatarynda aıtylady. Jazýshy álgi qazaq­tardyń áıelderimen ajyrasqannan sońǵy aıanyshty taǵdyrlaryn sıpattaıdy. Bul hıkaıalar da Shyńǵys han ımperıasynyń tarıhy sıaqty naqty adam attary, oqıǵa mekeni men ýaqyty turǵysynan dál baıandalady. Mundaı kezderi Muhtar Maǵaýınniń jadyna eriksiz tań qalasyz. Úıge qaıtar jolda: «Ne sebepti sońǵy jyldardaǵy shyǵarmashylyq áleýetińizdi jańa kórkem shyǵar­malar jazýdyń ornyna ábden zerttelgen Shyńǵys han týraly tarıhı romanǵa arnap jatyrsyz?» – dep suraımyn. «Shyńǵys han men onyń áýleti qurǵan bılik dástúri – qazaq eldiginiń negizi. Kitaptarymdy oqyǵan jurt sony bilip júrse deımin. Jas kezimnen-aq árbir mańyzdy máselege qatysty táýelsiz óz pikirimdi qa­lyptastyryp, ustanýǵa tyrystym. Bul tarıhı derekti hıkaıany jazýdy «Altyn dápter» dep ataǵan stýdent kezimdegi kúndeligimde-aq josparlaǵam. Shyńǵys hannyń tarıhy ábden zertteldi dep oılamaımyn. Batys ǵalymdary bolsyn, sovet ǵalymdary bolsyn ábden burmalady, kóptegen jaıttardy qate túsindi. Bir ǵana mysal: sondaı zertteýshilerdiń biri hannyń jesirlerine as ústinde tıesili jilik tartý kezinde týǵan daýdy durys túsinbeı, «ash hanshaıymdar ta­maqqa talasty» dep sıpattaǵan. Shyńǵys han tek ózi­niń elshilerin óltirgen bıleýshilerdi jazalaǵanyn ashyp jazbaı, birjaqty qanysher jaýyz etip kór­setken. Mórindegi jazýyna deıin túrki tilinde bol­ǵanyna qaramastan onyń tegin túrkige jatqyzbaı kel­gen», – deıdi jazýshy. Muhtar aǵanyń qazirgi qazaqtyń boıynan bu­ryn­ǵy Altyn Orda men Qazaq handyǵynda ómir súrgen jeńimpaz jurttyń jurnaǵyn kórgisi keletin dástúrli konservatızmin ishteı túsinem. Kıiz úıde qystaǵan kóshpeli qazaq turmysyn óz kózimen kórgen sońǵy býyn ókili retinde, fólklor men ortaǵasyrlyq áde­bıet tarıhyna jetik maman retinde onyń Altyn Orda zamanyndaǵy kóptegen mańyzdy oqıǵalardyń astaryn ıntýısıa deńgeıinde-aq birqatar kásibı tarıhshylardan góri tereńirek zerdeleıtinine shúbám joq. Jazýshy Shyńǵys han arqyly túp tarıhyn taný – Qazaqstandy bolashaqta álemdik saıasat pen máde­nıet sahnasynda bedeldi elge aınaldyratyn mańyzdy sharttardyń biri dep biledi. Muhtar Maǵaýınniń Qazaq handyǵyn Altyn Orda­nyń biregeı murageri dep tanýy da qısyndy kórinedi. Qıyr Shyǵys pen Shyǵys Eýropa arasyn mekendeıtin qa­zirgi Eýrazıa turǵyndarynyń 8 paıyzynyń qa­ny­nan Shyńǵys hannyń gendik kodyn tapqan sońǵy zert­teýler nátıjesimen de tanyspyn. Biraq lıberal kóz­qarasty adam retinde etnıkalyq, ıa azamattyq da­ralyǵymdy «tarıhı genim», ıa qandaı da bir «or­ta­ǵasyrlyq taıpalyq tegim» emes, dál qazir óz ómirimde ustanatyn prınsıpterim aıqyndaıdy dep oılaımyn. Sol sebepti, konservatızmmen de, etnıkalyq ultshyl­dyq­pen de tolyq kelise almaımyn. Qazaqstan bıligi­niń aqsaqaldyń sońǵy maqalalarynda jıi aıtylatyn «qazaqqa qarsy saıasat» ustanyp otyrǵanyna da kúmá­nim bar. Óıtkeni, búgingi bıliktiń jalpy qandaı da bir salaǵa qatysty júıeli saıasat ustaný qabiletiniń bar­lyǵyna senbeımin. Bul kózqarasymdy jetkizgenimde Muhtar aǵa renjimeıdi. Kerisinshe, erekshe kóńildenip, óz kózqarasyn dáleldeıtin jańa argýmentterin shyǵarady. Sol kezde baryp batys eýropalyq jáne sovettik orıentalızm qalyptastyrǵan «qanysher, jaýyz Shyńǵys han» beınesi men búgingi ıdeologtar usynǵan «zamanaýı ǵasyr ǵulamasy» obrazyn oılanbastan op-ońaı qabyldaı salǵan ortadan jazýshynyń boıyn nege aýlaq salǵanyn túsine bastaımyn. Má­se­le «jaýyz Shyńǵys handy» aqtaǵany úshin Maǵaýınniń ústinen uıymdastyrylǵan qısapsyz aryz-jalada emes, sol naýqandy uıymdastyrýshylardyń tarıhı tanymynyń taıazdyǵynda. Sovet dáýirinde kórkem shy­ǵarmalary arqyly batyl eksperımentter jasa­ǵan klasık jazýshy, post-sovettik kezeńde saıası-qoǵamdyq máselelerge qatysty ashyq pikir aıtatyn aýzy dýaly aqsaqalǵa aınaldy. Amal ne, ózimen teń dá­rejede ıntellektýaldyq saıysqa túsetin zaman­dastyń az ekenin kórdi, óz sózimen aıtqanda, «jem­qor­lyqty saıası mádenıetke aınaldyrǵan» bılik ıe­le­rinen de kóńili qaldy. Allanyń buıryǵy, taǵdyr­dyń jazýymen Chehıaǵa ornyǵyp qalǵan jazýshy maǵynasyz aıtys-tartystan shettep, alańsyz shy­ǵar­mashylyqpen aınalysýǵa bel býǵan. «Elden ketip qalǵanyńyz qalaı?» – degen saýalǵa qazaq mádenıeti men tarıhynyń shejireshisi Muhtar Maǵaýınniń qalaı jaýap beretinin oısha shamalaımyn. «Elden qalaı ketem? El degeniń MEN emes pe?» der-aý. Áńgimemiz aqsaqaldyń aqyn-jazýshy áriptesteri týraly jyly estelikterge aýǵanda ymyrt ta jabylady. Býyndary jazylyp, júrisi shıraı túsken Muh­tar aǵa úshinshi qabatqa jaıaý jeńil shyǵyp, páteriniń qońyraýyn basady. Kúlimsireı esik ashqan Baqytja­mal apa: «Arystandy» búgin uzaq serýenge kóndirdik, á?» – deıdi. «Kóndirdik», – dep kúlem men de.

"Qazaq ádebıeti" basylymy