Máseleniń baıybyna barmaý ma, álde jalǵan namysshyldyq pa, qaıdam, áıteýir búkil álem bizge aýzyn ashyp, kózin jumyp tamsanyp otyr dep jyrtylyp-aırylatyn búgingi qazaqtar arǵy-bergi tarıhymyzda dúnıadan ótken tulǵalarymyzdyń keıbir pendeshilik kemshilikterin, tipti, ultymyzǵa zalalyn tıgizgen tustaryn utyry kelgende aıta qalsań, seni júndeı tútýge daıar turady. Ánebir kezde kúni keshe derlik baqılyq bolǵan daryndy jazýshy Rahymjan Otarbaev óziniń oı-tujyrymdarynyń birinde Abaı Qunanbaevqa qatysty qatyp qalǵan shet-sheksiz maqtaý-madaqqa qaıshylaý keletin sóz aıtyp edi, keıbireýler ulardaı shýlap baıǵusty talap tastady, qany ábden qaraıǵan bireýler ınternette Rahymjannyń kitabyn órtegenderin kórsetipti. Aý, Abaı jany da, táni de qylaýdaı minsiz jaratylǵan Allataǵala emes qoı, aıta bersek tulaboıy tolǵan min ekenin onyń ózi de aıtyp edi ǵoı. Ol – bir. Ekinshiden, Abaı dúnıadan ótkeli qanshama zaman ózgerdi, qoǵam ózgerdi, adam ózgerdi, jer, sý, tipti, isher-as, kıer-kıim ózgerdi. Bir adamdy tutas bir halyqtyń ǵasyrlar boıǵy tabynatyn táńirine aınaldyryp otyra bersek, qalaı damımyz, qalaı zamana kóshine ilesemiz, - dep edik taǵy bálege qaldyq. Árkimniń ishinde ózine jeterlik bir-bir qap jyny bar, sol jynymyz ustap sol jerde: «Abaı orystar qazaqtyń tilin de, dinin de, jerin de, sýyn da qansheńgel ezgige, qorlyq-zorlyqqa salyp otarlaýynyń qaınap turǵan kezinde ómir súrdi. Abaı sonyń bárin kúnige óz kózimen kórip otyrsa da ne óleńderinde, ne qara sózinde sol otarshyldyq qorlyq-zorlyq týraly bir aýyz sóz aıtpaǵany qalaı? Al Muhtar Áýezovtiń «Abaı jolynda» ol ákesimen jaǵalasyp, ákesimen kerildesip júrgen bireý ǵoı» dedim kúıgennen.
Endi qaıran Maǵjan Jumabaevtyń Keńestik Reseıdiń tirilerge arnalǵan tozaǵyna túsýine M.Áýezovtiń sebepshi bolǵany týraly naqty derekti aıtamyn dep aqyn M.Shahanovtyń basy daýǵa qaldy. Bul daý Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń tóraǵasy bolyp 22 jyl otyrsa da ketkisi kelmeıtin Nurlan Orazalındi ornynan áýpirimmen ázer bosatqan Quryltaıynda Muhtar Shahanovtyń Nurlanǵa baǵyshtap aıtqan ázil-syqaqqa jaqyndaý sóz aıtýynan bastaldy. Sol Quryltaı kezinde elimizge esimi áıgili biraz qalamgerler N. Orazalınniń nebir qolaısyzdaý is-áreketteri týraly batyryp ta, bıpazdap ta aıtqan-dy. Al Orazalındi qorǵashtaýshy keıbireýlerdiń M. Shahanovty nysanaǵa alýyna onyń qazaqsha aıtqanda son-a-aý bir «ıt ólgen jyldary» aqyn M. Maqataevqa arnaǵan ázil-shyny aralas óleńi sebep boldy. Ol bul óleńinde Muqaǵalıdi onyń jurttan bir somnan aqsha jınap almaqshy bolǵany úshin Juqaǵalı dep ázildep aıtqany da ras eken. Muqaǵalı aqyn sol bir somy túspegirdi sol kezde QazMUÝ-da oqyp júrgen birde-ash, birde-toq stýdent bizden de talaı surap alǵan. Onyń osy bir ádetin búginde kózi tiri talaı qalamgerler aıtyp ta júr. «Taz ashýyn tyrnaýmen alady» degendeı Orazalınniń tóraǵalyqtan ketkenine áli de kúıinip júrgen keıbireýlerdiń M.Shahanovtyń sońyna túsetindeı ol ne qylmys istep edi. Jasyratyny joq Odaq tóraǵalyǵyn aýystyrmasaq bolmaıdy, Jazýshylar Odaǵynyń qadir-qasıeti qalmaı barady dep talaı ret maqala da, Elbasynyń atyna qaıta-qaıta hat ta jazyp júrip ony ornynan ázer ketirgenimizdi ekiniń biri biledi ǵoı dedik.
M.Shahanovqa tańylǵan taǵy bir «qylmys» ta oılanbasqa qoımaıdy eken. «Aıtyp ótken aqynda arman bar ma?!» - dep sol Muqaǵalıdyń ózi aıtqandaı M. Shahanov qashan da Ádilet pen Aqıqat jolynda aıtaryn aıtyp ótetin aqyn. Iá, Maǵjan Jumabaev ózin NKVD ustap áketip baratqanda jan jary Zlıhanyń qulaǵyna óziniń tutqyndalýyna Muhtar Áýezov sebep bolǵanyn sybyrlap aıtyp úlgiredi. Ony sol Zlıha apamyzdyń ózi Máskeýden shyqqan kitabynda jazǵan. «Aqıqatyn aıtpasa, tarıhattan ne paıda?» dep kemeńger shaıyr Ábýbákir Kerderi aıtqandaı M.Shahanov sol kitaptan ózi oqyǵan osy aqıqatty aıtamyn dep taǵy bálege qaldy. Aý, sonaý 1986 jyldyń jeltoqsanynda orys soldattary aq qar, kók muzdyń ústin qyzylala qan qylyp qazaqtyń ul-qyzdaryn qorlap-zorlaǵany týraly aqıqatty Kremldiń sıezer saraıynda KSRO Prezıdenti M.Gorbachevtiń kózine shuqyp, sańqyldap turyp jer júzine jar salyp aıtqan da bir ǵana M. Shahanov emes pe edi? Sony sol kezde de, odan keıin de dál Shahanovqa uqsap qaı mınıstr, qaı depýtat, qaı úkimbas (Úkimet basshysy) aıta alyp edi degiń keledi osyndaıda. Ony aıtpaq túgil sol ul-qyzdarymyzdy sol kúnderi narkomandar, maskúnemder, buzaqylar degender osy kúni ordennen orden, medaldan medal alyp, senator bolǵany senator bolyp, balalaryn mınıstr qoıdyryp el aqsaqaly atanyp otyrǵanyn da shyqqyr kózimiz kórip otyr. Qazir olardyń osy isi týraly bir aýyz sóz aıtsaq keıbireýler shetimizden M. Shahanovqa uqsatyp talap tastaýy bek múmkin-aý, á!
Óz basym «Aıman-SHolpan» spektaklin kórgen talaı adamnyń. «Apyr-aı, myna Muhań (Áýezov) Kótibardy kim qyp qoıǵan? Aý, Kótibar qazaq jerin Reseı basqynshylyǵynan qorǵap ótken ári batyr, ári bı, ári kıeli áýlıe edi ǵoı. Myna pesada ony áýmeserleý bireý qyp qoıypty ǵoı» degenin de estigenmin. Al M. Shahanov osynyń birde-birin oıdan shyǵaryp, ne jala jaýyp, ne bir aram pıǵylmen aıtyp otyrǵan joq. Óz áýlıelerinen góri sheteldikterden mysal keltirsem bilimdirek, kúshtirek bolamyn dep oılaıtyn búgingi qazekemder «Platon meniń dosym, biraq shyndyq odan áldeqaıda qymbat» degendi jıi aıtýdy shen kóredi. Sóıte tura, arǵysy patshalyq, bergisi Keńestik Reseıdiń qandy sheńgelinde ómir súrgen áıgili tulǵalarymyzdyń da ózi ómir súrip otyrǵan qoǵamǵa beıimdelemin dep týra joldan talaı ret taıqyp ketken tustaryn azat el bolǵannan keıin, onyń berjaǵynda «rýhanı jańǵyramyn» dep urandatyp júrgende de aıta almasaq qalaı damımyz, qalaı ilgeri basamyz? Qashanda shyndyqty aıtyp otyrý – shyryq buzý emes ekenin, ol tipti ár musylmannyń paryzy ekenin esten shyǵarmaıyq, aǵaıyn.
Myrzan KENJEBAI, aqyn
