Negizinde qylmys álemin arnaıy saılanǵan ákki basbuzarlar basqarady. Ondaı qurylymdar keńestik kezeńde, ıaǵnı 30-jyldary óris alyp ketken. Ujymdastyrý, ashtyq, qýǵyn-súrgin sıaqty zaýaldy zamanda mıllıondaǵan adam temir tordyń arǵy jaǵyna attandyryldy. Syımaı qalǵandaryna qosymsha abaqtylar birinen keıin biri ashylyp jatty. Sóıtip, qaptaǵan qapas tirlikte myqtymsynǵan miskinder men jergilikti jendetter áreketi ómir tarazysyna tartylǵan edi. Qaqtyǵys alańyn rettep otyrý maqsatynda neshe túrli «serkeler» paıda boldy. Al «jazylmaǵan zań» boıynsha, top bastaýshylar mindetti túrde sottalǵan jáne qylmyskerler arasynda asa bedeldi bolýy shart. Ondaılar ózindik «zańdar» shyǵaryp, qaramaǵyndaǵylardan sol qatań ustanymǵa moıynsunýdy talap ete bildi. Otbasyn quryp, memlekettik qyzmet salalaryna talpynýyna tyıym saldy.
Tipti, «ishki tártipte» ózderine ǵana tán jargon sózder bar. Mysaly, ózara ortaq taqyrypty talqylaýy – «sqod», hat-habar almasýy «malávy», «ksıvy» dep atalady. Kósemdiktiń kórigi qyza túskeni sonshalyq, túrme túnegindegi «tulǵalar» keıin syrtqa da yqpal júrgize bastady. Árqaısysynan «aqsha saýyp» otyrý úshin kóptegen aımaqty, saýda jáne oıyn-saýyq oryndaryn, avtoturaqtardy, shekaradaǵy kontrabandalyq taýarlar men spırttik ónimderdi, avtokólikterdi jetkizý men alyp-satýdy bóliske salyp, «ashsa – alaqanynda, jumsa – judyryǵynda» ustady. Bul rette, basqanyń «baqshasyna túskender» arasynda qandy qyrǵyndardyń oryn alǵany aıan. Odaqtas emesti op-ońaı oqqa baılaý, ásirese, orys mafıasynyń mindetindeı bolyp aldy. Olardan bizdiń qazaqstandyq qylmys qurylymdary da qalysqan joq. «Berse – qolynan, bermese – jolynan» dep julqynyp, jutynyp otyrǵan bireýler edi óńkeı. Sebebi, 90-jyldardyń basynda Keńes ókimeti ydyraǵannan keıin, burynǵy odaqtas memleketterdiń shekarany shegendep, zańdy shegelep úlgermeı jatqan ólara shaǵyn paıdalanyp, jappaı daǵdarystan jeke-jeke shyqpaq bolǵan myqtylardyń dárejesi óse bastaǵany belgili...
Elbasy Nursultan Nazarbaev Almatyǵa at basyn burǵan bir sátte quzyrly organdarǵa megapolısti qylmystyq toptardan tazartý týraly tapsyrma bergen bolatyn. Alataý eteginde bank júıesiniń damýy, shaǵyn jáne orta kásipkerlik, jeke kapıtaldyń shoǵyrlanýy, sheteldik azamattar men kásipkerlerdiń, myńdaǵan mıgranttardyń (ásirese, qytaılyq azamattardyń) aǵylyp kelýi, jastar arasyndaǵy jumyssyzdyq, kóleńkeli bıznes, kontrabandalyq taýarlar, esirtki aınalymy torabynyń bolýy jáne basqa da mańyzdy tranzıttik joldar uıymdasqan qylmysqa qaıtadan keń óris ashyp jibergen edi. Sol turǵyda, «Sary Almas», «Qara Almas», «Baha festıvál», «Sabr», «Qaneke», «Chetyre brata», «Ataba», «Aıshýaq-Jantúgel», «Adaı», «Kısa», «Mahara-CHıvanın», «Depýtatskıı korpýs», «Abram», «Adambaev-Nuralın», «Mahnovshylar», «Rybachınskıe», «Leha Maımysh», «Babahan» degendeı iri qylmystyq toptar, keıin solarǵa eliktegen usaq sarqynshaqtar boı kórsetti.
Al Elbasynyń tapsyrmasyn muqıat oryndaý maqsatynda mundaılarǵa qarsy kúres júrgizý İshki ister mınıstrliginiń erekshe baqylaýyna alyndy. Sodan keıin «serkeler serýenin» seıiltýge alapat kúsh pen qarjy jumsalyp, jalǵandy jalpaǵynan basyp daǵdylanyp qalǵandar tutqyndala tústi. Sol sátte qylmystyq jazaǵa qarý-jaraq saýdasy, úı tonaý, adam saýdalaý, tapsyryspen kisi óltirý isterin kásipke aınaldyrǵan qaraqshylyq toptardyń 51 basshysy men belsendi músheleri tartyldy. Onyń syrtynda, UQK Shekara qyzmetiniń «Búrkit» biryńǵaı aqparattyq júıesi arqyly Reseıdiń arnaıy organdarynda esepte turǵan 349 qylmys «serkeleriniń» Qazaqstan aımaǵyna attap basýyna qatań tyıym salyndy.
Jalpy, elimizde uıymdasqan qylmys toptarynyń áreketine qatysty 29 qylmystyq is qozǵalsa, onyń 8-i qaraqshylyqqa qatysty bolyp otyr. Resmı izdeý jarıalanǵan qylmystyq toptyń 25 múshesi de kóp uzamaı qolǵa tústi.
Bir aıta keterligi, búginde bizdiń buqara arasynda «olar – qarapaıym halyqty qanap, tonaýshy emes, naǵyz ult batyrlary bolǵan», «qazaq mafıasy bolmaǵanda, ózge ulttan shyqqan basbuzarlar bizdi ábden basynyp alar edi» degendeı joǵary baǵalaýlar basym. Belgili kıkboksshy, «Jekpe-jek» federasıasynyń prezıdenti Sabyrjan Mahmetov te 90-jyldary bedeldi reketır bolǵan. Ol da barlyq suhbatynda ózderiniń qylmys áleminde tek qazaq jerin kelimsekterden qorǵaý úshin árekettengenderin aıtady. Mysal keltire ketsek:
– Biz ol kezde qazirgi qazaqtarsha rýǵa, jerge bólingen joqpyz. Ulttyq múdde úshin jumylyp, bir judyryq boldyq. Óıtkeni, 90-jyldary jarq etip shyqqan sol qazaq jigitteriniń barlyǵy bir-bir arlan edi. Al qazirgi jastar sondaı arlan deńgeıine jetpese de, shıbóri bolmasa eken. Báribir arlan bola almaıdy ǵoı... – deıdi sportshy.
Áıteýir, bul jerdegi bir anyq: «qylmys» degen ataýdyń memlekettik múdde turǵysyndaǵy zańmen ymyralasa almasy aıqyn ǵoı. Sondyqtan 90-jyldardyń aıaǵy, 2000-jyldardyń basynda «serkeler serýenin» seıiltken alǵashqy qadam da qoǵamǵa qara bulttyń kóleńkesin ydyratqan kún nuryndaı áser etkeni ras.
Álemge áıgili ekeý
Qytaı mafıasy – trıada álemindegi (trıada – Gegeldiń ıdealısik fılosofıasynda "dıalektıkalyq damýdyń úsh satylylyǵy" degen maǵyna beredi jáne bul kózqaras tabıǵat pen qoǵamnyń shyn damý jolyna qaıshy) eń úlken krımınaldyq top bolyp sanalady. Óz qataryn laýazymdy sheneýniktermen tolyqtyryp alǵan trıadanyń las jolmen keletin jyldyq tabysy – 200 mıllıard ıýán nemese 25 mıllıard dollar shamasynda. Ásirese, Gonkongta shoǵyrlanǵan krımınaldyq toptyń sany 20-ǵa deıin jetken. Árqaısysynyń músheleri 30 myń adamǵa deıin barady.
Orys mafıasy – kóp eldi seskendiretin qaýipti qurylym. Reseıdegi krımınaldyq, bandalyq qurylymdar memleket ishindegi memleket sıaqty. Pıterlik, sverdlovtyq, máskeýlik, sheshenstandyq, toláttılik syndy atyshýly toptar bar. Derekke súıensek, Reseıde 3 myń qylmystyq top, 70 myń etnıkalyq jáne 365 aımaqaralyq krımınaldyq top áreket etedi. Sonda, qylmys álemindegi sabazdardyń jalpy sany 610 myń adamdy quraıdy. Bul – ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezindegi 10 jalpy armıa nemese úsh maıdannyń ásker sanymen birdeı kórsetkish.
Erkeǵalı BOLATULY
