«…Meırambekte soqyr upaı joq …
… Ázirshe eki palýanda da soqyr upaı joq …
… Ázirge soqyr upaı da alǵan joq …
… Grýzın palýanynda soqyr upaı joq…».
Bular – «Qazaqstan barysynyń» turaqty telejúrgizýshisi Eseı Jeńisulynyń jańa, avtorlyq qoldanysy. «Rýslan bolsa áli de soqyr upaı joq, … Al Aıbolda áli soqyr upaı joq» deıdi Eseı. Al ózinde soqyr upaı áli bar, qalatyn emes. Ol muny 2014-jyldan beri aıtyp keledi. Ári bul «Dál qazir jeńilse, soqyr upaı da buıyrmaıdy, Almatyǵa» [1] delinip, sprottyń basqa salasyna da aýysa bastady.
Sondaı-aq Eseı aıtysyndaǵy soqyrlyq upaı-men ǵana shektelip qalmaı,
«…Shashbatyr Qasbatyr bizdiń palýanǵa soqyr múmkindik beretin emes …
… qaraǵandylyq palýanǵa soqyr múmkindik bergen joq …
… Beıbit Jumanazarǵa soqyr múmkindik qaldyrmady …
… Qazaqstan 1-aınalymda Poláktarǵa soqyr múmkindik bergen joq …
… Al Abaıǵa soqyr múmkindik berilse…»
bolyp, múmkindik-ke de jalǵanyp, bul da soqyrlanyp bitti desek bolady.
Sirá, qazaq tyıyndy pishini buzylyp, keı jeri kóship, syry ketip, jazýy óship, kómeskilenip qalýy, oqylmaıtyn jaǵdaıǵa jetýi jáne sarǵaıyp-kógergen, shel basyp bulyńǵyrlanǵan kózge uqsastyǵy sebepti soqyr sózimen syıpattaǵan. Iaǵnı soqyr tyıyn dep ádette, tozǵan, muqalǵan, maıysqan, arzan quımadan jasalýy sebepti tat basyp, kógerip ketken jáne usaq sary tyıyn túrlerin aıtamyz. Alaıda solaı eken jáne sóz maǵynasyn aýystyryp qoldanýǵa bolady eken dep bar nárseni, ásirese kózben kórilip, qolmen ustalmaıtyn dereksiz, tek oı júzinde bar túsinikti de soqyr dep anyqtaý ári mundaı kúmándi sózdi kóptiń qulaǵyna sińirý durys bolmasa kerek.
Bir qaıǵyny oılasań, júz qaıǵyny qozǵaıdy. Aıtalyq, osy soqyr upaı, soqyr múmkindik-tiń týýyna negiz bolǵan soqyr tyıyn-nyń ózi qaıda, qazaq tilinde bar ma deıtin suraqqa Mahambetshe, dilde bar da, tilde joq dep jaýap berýge bolady. Olaı deıtinimiz – sóıleý tilimizde, sirá, alǵashqy teńge soǵylǵan zamannan bar bul tirkeske kúni keshe ǵana jaryq kórgen Qazaq ádebı tiliniń 15 tomdyq sózdiginen oryn tımegen syńaıly. Sondaı-aq bul sózdikte osy soqyr men tyıyn-ǵa qatysty kórshiń soqyr bolsa bir kózińdi qysyp otyr, shyn jylasa soqyr kózden jas shyǵady, tyıynǵa tisin syndyrý, tyıyn turý, tyıyn sanap otyrý degen tirkester de joq bolyp shyqty.
Esesine bulardan áldeqaıda mańyzsyz, turaqty tirkeske deýge de kelmeıtin kók teńgedeı – kók tıyn bolmady – kók tıyn bedeli bolmady – soqyr tıyn suramady – soqyr tıynǵa keregi joq (turmaıdy) jáne soqyr tıyn bermedi degen tirkes eki ret berilip, bular teńge tárizdi – múlde aqshasy bolmady – qadiri bolmady – eshteńe suramady – túkke jaramaıdy jáne túk bermedi dep, qyıynnan qyıystyryla túsindirilip-baǵypty.
Al soqyr kórgeninen jazbaıdy deıtin óte keń qoldanysty tirkeske eń bolmasa bir mysal tabylmapty. Sirá, osy berilgenderiniń ózinde ózara maǵynalas soqyr tyıyn, kók tyıyn-nyń joǵaryda keltirilgen máni ashylǵan, aıtylǵan bolsa, soqyr upaı, soqyr múmkindik-terdiń aldy-alynar ma edi?! Ókinishke oraı, ondaı málimet joq, berilmegen, tanylmaǵan eken.
Sirá, munaı, almas, altyn jerdiń baılyǵy bolsa, sóz – eldiń, tildiń baılyǵy. Sol til sóılermeniniń oı, sezim baılyǵy. Munaı men altyn jerden qazylyp alynyp, óńdelip, kóptiń qajetine jaratylýy kerek. Dál solaı, sóz de, tildegi árbir jańa sóz, jasalǵan sóz aýzyda, aıtylǵan kúıinde, jerinde, dalada qalyp qoımaı, hatqa túsýi, tirkelýi, túsindirilýi, sóıtip olar da el ıgiligine aınalýy kerek.
Avtory: Yspandıar Aqaıuly
Derekkóz: turki.kz
