Búgingi ádebıettik zertteý taqyryptary sóz bolǵanda arǵy bet – Qytaıdaǵy qazaqtardyń ádebıeti jaıynda «Shynjań qazaq ádebıeti» degen jalpylama ataýdy jıi qoldanamyz. Al Shynjańnan tysqary jerde jatqan qazaqtar haqynda, olardyń ádebıeti jóninde az aıtamyz.
Qytaıdyń Gansý ólkesine qarasty Aqsaı atalatyn aýdan bar. Tolyq ataýy – Aqsaı qazaq avtonomıaly aýdany. 1930 jyldardaǵy zobalań kesirinen týǵan jer, ósken ólkesinen bosyp, ishki qytaıǵa qaraı, odan ary Túrkıaǵa deıin kóshken qazaqtardyń jol-jónekeı shashylyp qalǵandarynan quralǵan bul aýdanda qazir 10 myńǵa tarta halyq turady. 30 paıyzyn qazaqtar quraıdy.
Aqsaı qazaqtarynyń ádebıet izderi sóz bolǵanda, eń áýeli, jazýshy Qabylqaq Kúlmesqanulynyń esimi eske oralady.
Qabylqaq Kúlmesqanuly (1944-2005 jj.) – aqyn, jazýshy. QR jazýshylar odaǵynyń múshesi.
Alǵashynda Qytaıdaǵy İle pedagogıkalyq ýchılıshesin, keıinnen SHUAR oqý-aǵartý ınsıtýtyn tamamdaǵan. Týǵan aýyly – Gansý ólkesindegi Aqsaı Qazaq avtonomıaly aýdanynda muǵalim bolyp, aǵartýshylyq qyzmet atqarǵan.
1993 jyly Jambyl oblysy Shý aýdanyna kóship kelip, 1997 jyly Almaty oblysy Eńbekshiqazaq aýdany Nurly aýylyna qonys aýdarady. 2005 jyly Almatyda qaıtys bolǵan. Eki ul, úsh qyzy Almaty oblysy İle aýdany Boraldaı aýylynda turady.
«Tumandy dala», «Urpaq», «Iende», «Kersaǵym», «Domalaq sel», «Shytyrman jyldar» povesteriniń avtory. Shyǵarmalarynyń ózegi – qytaıdaǵy qazaqtardyń basynan ótken qıyn-qystaý kezeńderdegi qazaq kóshteriniń aıanyshty taǵdyryn baıandaıdy. Sonymen qatar, «Oılandyrar oıyqtar», «Qolǵa qarǵa qonǵanda», «Shektesý», «Adal eńbek – ıgilik qaınary», «Báseke», «On som», «Tamyrdyń tańbasy», «Oqýshyda bolatyn Aıbar», «Meniń hanzý atam», «Qoıshynyń túni», «Qubylmaly esim», «Jumekeń», «Aq qozy men kók qozy», «Tańaý men tańqaı» t.b ázil-syqaq áńgimeleri bar. «Dastarqan basynda» atty áńgimesi Aqsaı qazaqtarynyń ómiri týraly jazylǵan. Áńgimeleri negizinen Shynjańda shyǵatyn «Altaı aıasy», «Shuǵyla» jýnaldarynda jarıalanyp turǵan. «Armanda ketken ómir», «Kún shýaǵynda», «Bárimizde pendemiz» t.b óleń, balladalar da jazǵan.
Pedagogıka jáne ádebıet salasynda «Úıretýden estelik jınaq», «Oqý jospary 1991-1992 jj. «Ekinshi maýsym», «Tapsyrma jaıly az sóz», «Oqytýdy zertteý», «Sabaq minbesinde», «Qazirgi zaman ádebıetimen suraq-jaýaptar», «Ádebıet teorıasy týraly», «Shyǵarma quralynyń naqty mazmuny», t.b. zertteý maqalalaryn jazǵan.
1993 jyly Qazaqstanǵa kóship kelgennen keıin «Tumandy dala» povesi Juldyz jýrnalynyń 1996 jylǵy 12-13 sandarynda jarıalanǵan.
Qabylqaqtyń Aqsaıda ótken kezeńinde aýyz ádebıeti úlgilerin jınaý naýqany da keńinen etek alǵan. Qytaı qazaqtarynyń Gımalaı asqan kóshi jáne Elisqan bastaǵan kóshti taqyryp etken Súleımen Dáribaıulynyń «Kerzaman keshýleri», Seıithan Bortanqajyulynyń «Qaramoldanyń qıssasy», Muhametáli Qalıtulynyń «Zarly zaman», Nábı Tursybaıulynyń «Áıembet týraly jyr» atty dastandary el ishine keńinen taraǵan. Tipti oqıǵa keıipkerleriniń de kóbiniń kózi tiri bolatyn.
Osy kezeńderden bastaý alǵan, kósh jáne ózge de taqyryptar aıasynda qolyna qalam alǵan qalamgerler shoǵyry kóbeıe bastady.
Qurmanbaı Tólegenuly, Qamıt Bolathanuly, Ápetaı Muqarapuly, Ánýar Nurǵazyuly, Almas Ábýtálipuly, Marqa Málikuly, Kenjebek Zarqymuly, t.b. qalamgerlerdiń kóptegen shyǵarmalary ómirge keldi.
Bastylarynan Á. Muqarapulynyń «Jan alqymda» povesi men «Kıeli kósh» derekti shejirelik kitabyn ataýǵa bolady. Bul shyǵarmalardyń negizgi arqaýy qazaqtardyń qandy kóshi haqyndaǵy aýyr, aıanyshty oqıǵalardy taqyryp etken.
Keıingi býyn jastardan shyqqan ǵalym, jazýshy Qalban Yntyhanuly atajurtyna oralyp, «Úrkek» atty roman, «Bosqyn qazaq kóshteri jáne derekti ádebıet» atty zertteý kitabyn jazdy. Tarıh ǵylymdarynyń magıstri Qajymurat Tólegenuly QR «Bozoq» memlekettik tarıhı-mádenı mýzeı-qoryǵynyń» ǵylymı bóliminde abyroıly qyzmetter atqaryp, maqalalar jarıalap júr.
Aqsaıdaǵy qazaq ádebıeti jáne kósh taqyryby tóńireginde ujymdyq jınaqtardan «Sarqyrama», «Chıńhaı-SHızań ústirtinde», t.b. kitaptar jaryq kórgen.
Aqsaıdaǵy qazaq ádebıetiniń keıbir ozyq úlgileriniń qytaı tiline aýdarylýy men qytaı tilinde shyǵarmalar jazý úrdisi de qalyptasa bastaǵan. Qytaı jazýshysy Hy Chıdiń «Gansý qazaqtary» kitaby men qazaq qalamgeri Ánýar Nurǵazyulynyń «Baqyttyń shyn syry» kitaptarynyń qytaı tilinde jaryq kórýi sonyń bir ǵana mysaly.
Búginderi qytaıdyń shalǵaı túkpirinde jatqan Aqsaı aýdanynyń qazaqtary ınternettik baılanys júıesin paıdalanyp, Qazaqstan qazaqtarymen de, Shynjań qazaqtarymen de jıi baılanysta bolyp otyrady. Ári ádebı ortamen de qarym-qatynasyn úzgen joq.
Jádı Shákenuly
Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń, Eýrazıa jazýshylar odaǵynyń múshesi.
Halyqaralyq Shyńǵysqan akademıasynyń akademıgi.
