Qazaqstan prezıdenti Nursultan Nazarbaev – álemde beıbitshilik pen tatýlyqty jáne turaqtylyqty basty maqsat etip kele jatqan halyqaralyq dárejedegi qaıratkerlerdiń biri. Elbasynyń álemdi ıadrolyq azat aımaqqa aınaldyrý jónindegi bastamasy shyn máninde quptarlyq is. Qazirgi ýaqytta Nazarbaevtyń bastamalary álemniń túkpir-túkpirinde minbelerden aıtylyp, talqyǵa salynýda. Mine sonyń aıǵaǵy retinde keshe Nú-Iorkte ıadrolyq máselelerdi talqylaý jónindegi forým bolyp ótti. BUU-nyń qaýrýsyzdaný jónindegi bólimimen birigip uıymdastyrylǵan bul basqosý Qazaqstan prezıdenti kóterip otyrǵan máseleniń jan-jaqty jáne mańyzdy ekenin taǵy bir ret kórsetti.
Forýmnyń qatysýshylary aldynda sóz sóılegen Qazaqstan Syrtqy ister mınıstriniń orynbasary Erjan Ashyqbaev álem ıadrolyq qarýsyz aımaqqa aınalýy úshin eń aldymen kúsh-jigtr jáne yntymaqtastyq kerek ekendigin atap kórsetti. Ol úshin ne isteý kerek?
Erjan Ashyqbaev «bul oraıda Qazaqstan prezıdenti Nazarbaevtyń bastamasy mańyzdy». Sol úshin memleket basshysy aıtyp ótkenindeı, qazirgideı qaıshylyqtarǵa toly ýaqytta ıadrolyq qarýsyz aımaqtaǵy memleket basshylarynyń basqosýy qashan da kún tártibinde turǵany anyq.
Bul oraıda Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstriniń orynbasary Erjan Ashyqbaev Prezıdent bastamasyna oraı, barlyq ıadrolyq qarýsyz aımaqtardyń kóshbasshylary men osy saladaǵy halyqaralyq qoǵamdastyqtyń belsendileriniń jıynyn Qazaqstan aýmaǵynda ótkizýge daıyn ekenin málim etti.
Shyndyǵynda qashan da halyqaralyq bastamalarda aldyńǵy lekten kórinetin Qazaqstannyń qadamy basqa elderge úlgi bolarlyqtaı. Rasynda ıadrolyq qarý men atom óndirisiniń bir-birimen tikeleı baıdanysy bar. Sondyqtan memleket basshysy Nursultan Nazarbaev elimizde tómen baıytylǵan ýran bankin ashý jóninde másele kótergende ony alǵashqyda eshkim túsine qoıǵan joq.. «Bul bizdiń ekologıamyzǵa orasan zor zıanyn tıgizedi» degender de boldy. Biraq beıbitshilik jolynda batyl qadam jasaýymen álemge tanylǵan qazaq basshysynyń áreketin túsine bilgenge bul –durys qadam. Aqyry sońǵy alty -jeti jyl boıy talqylanyp kelgen bastama ómirge qadam basty. 2017 jyldyń tamyz aıynda Elbasynyń qatysýymen Óskemende tómen baıytylǵan ýran banki ashyldy. Oǵan MAGATE-niń bas dırektory Iýkıa Amano qatysty. Elbasy oǵan ýran bankiniń sımvolıkalyq kiltin saltanatty jaǵdaıda tabys etti.
Jalpy ótkenge sheginis jasar bolsaq, Qazaqstan tarapy tómen baıytylǵan ýran bankin Qazaqstan aýmaǵynda ornalastyrý jónindegi bastamasyn 2011 jyldyń 29 shildesinde MAGATE uıymyna jibergen. Aqyrynda Qazaqstandaǵy birneshe alań qaralǵannan keıin halyqaralyq agenttiktiń mamandary ýran óndiretin baıyrǵy kásiporyn Úlbi metalýrgıa zaýytynyń qoımasyn tańdaǵan. Endi atalǵan zaýytta aldaǵy ýaqytta 90 myń tonnaǵa jýyq tómen baıytylǵan ýran saqtalatyn bolady jáne ol beıbit maqsatqa jumsalady.
Jalpy ýran banki Qazaqstanǵa ne beredi? Munyń halyqaralyq mańyzy bar. Birinshiden, ýrany bar elder ony ózderinde baıytyp, ıadrolyq atom bombasy men oqtumsyqtaryn ornalastyrýǵa umylyp jatqany belgili. Al ony Úlbi metalýrgıa zaýytyna ornalastyrýdyń halyqaralyq qaýipsizdik úshin mańyzy óte zor. Óıtkeni Úlbidegi ýran banki Qazaqstan men MAGATE mamandarynyń baqylaýynda bolady. Sonymen qatar, ony Ulttyq ulannyń sarbazdary kirpik qaqpaı kúzetip tur. Onyń ústine Qazqstannyń ýran bankin óz aýmaǵynda ornalastyrýynyń tarıhı-saıası sımvolıkalyq mańyzy bar. Óıtkeni 1949 jyldan bastap Semeı polıgonynda myńnan astam ıadrolyq synaq jasaldy. Ekinshiden, Qazaqstan prezıdenti dúnıe júzinde ıadrolyq arsenaly jaǵynan tórtinshi orynda turǵan synaq alańyn óz jarlyǵymen japty. Demek óz erkimen atom tajalynan bas tartqan Qazaqstannyń halyqaralyq arenada abyroıy artty, bedeli kóterildi. Qazaqstan prezıdentiniń 29 tamyzdy ıadrolyq qarýǵa qarsy halyqaralyq is-qımyl kúni dep ataý týraly bastamasyn BUU bekitti. Ortalyq Azıa aımaǵyn ıadrolyq qaýrýdan azat etý aımaǵy týraly Nazarbaevtyń bastamasy búgin, erteń jáne bolashaqta da óte ózekti ıýola beredi. Sondyqtan halyqaralyq qoǵamdastyq pen álemdegi ıadrolyq qarýy bar alpaýyt elder Prezıdenttiń ýran bankin Qazaqstanda ornalastyrý týraly bastamasyn birden qoldady.
–1991 jylǵy 29 tamyzda, meniń Jarlyǵymmen álemdegi iri polıgon – Semeı ıadrolyq synaq polıgony jabyldy. Búginde búkil álem 29 tamyzdy Iadrolyq synaqtarǵa qarsy halyqaralyq is-qımyl kúni retinde atap ótedi. Qazaqstanda qýatty ıadrolyq qarýdyń bolýy taǵy bir másele boldy. Qazaqstan is-áreketi arqyly ıadrolyq arsenal problemasymen betpe-bet kelgen basqa da elderge úlgi kórsetti. Tómen baıytylǵan ýran banki MAGATE-niń tolyq baqylaýymen jumys istep, resmı túrde onyń zańdy menshiginde bolady. Sondyqtan, MAGATE basshylyǵyna jáne Bank donorlaryna osy mańyzdy jobaǵa zor úles qosqany úshin rızashylyq bildiremin, – dedi prezıdent Nazarbaev ýran bankiniń ashylý saltanatynda sóılegen sózinde.
Sóıtip, prezıdent Nazarbaevtyń bastamasymen júzege asqan ýran banki ornalastyrý Qazaqstanǵa ne beredi? Birinshiden, bizdiń elimizdiń halyqaralyq arenada bedeli artty. Abyroıy kóterildi. Ekinshiden, Qazaqstan osy qadamy arqyly ǵalamdyq ıadrolyq qaýipsizdikke óz úlesin qosty. Úshinshiden, Úlbidegi halyqaralyq mańyzy bar strategıalyq nysannyń qaýipsizdigi men Qazaqstannyń táýelsizdigine jáne turaqtylyǵyna qalǵan iri derjavalyq elder kepildik beredi. Tórtinshiden, ýran banki elimizde atom óndirisin damytýǵa qýatty serpin beredi. Besinshiden, tómen baıytylǵan ýran banki qoǵamǵa qaýip tóndirmeıdi.
Mine qashan da halyqaralyq arenada salmaqty da sarabdal saıasat ustanatyn Qazaqstannyń, atap aıtqanda prezıdent Nazarbaevtyń ǵalamdyq beıbitshil bastamalary el úshin de, tórtkil dúnıeniń qaýipsizdigi úshin de óte mańyzdy bola beredi.
Ýran bankiniń ashylý saltanatynda prezıdent Nazarbaev ıadrolyq qaýipsizdik jónindegi samıtti basqosýynyń birin Astanada ótkizýge daıyn ekenin málim etti. Demek, mundaı ǵalamdyq jıyndy bizdiń elde ótkizýge ıadrolyq qarýdyń zardabyn tartqan el retinde Qazaqstannyń ótkizýge tolyq qaqysy bar. Munyń túbinde tolyq júzege asatynyna da senimdimiz.
Erkin Qaldan
