«Feısbýk» áleýmettik jelisinde nebir dinı bilimdi kisilermen vırtýaldy túrde bolsa da dos bolasyz. Ondaı kisilerdiń jazǵan postaryn udaıy oqısyz, pikir bildiresiz. Kórinbeı ketse, kádimgideı izdeı bastaısyz. Meniń áleýmettik jelide din máselesi boıynsha únemi qadaǵalap oqyp júretin sondaı bilimdi kisileriminiń biri – Ábdikárim Ábdimomynov edi. Ózi – ómiri kórmegen kisim. Beıtanys. Jas shamamyz qaraılas. Taraz qalasynyń turǵyny. Túbi Syr boıynan bolýy kerek. Dintanýshy. Tarıhty óte jaqsy biletin. Oblystyq din basqarmasynda qyzmet istegen, odan keıin Baızaq aýdandyq bilim bóliminiń basshysy bolǵan. Áleýmettik jelide belsendi edi. Sońǵy eki jylda ol kisi «Feısbýk» betinde múldem kórinbeı ketti. Iaǵnı áleýmettik jelige kirmegen. Sirá, maǵynasyz post jazatyndardan, aıtys-tartystan sharshaǵan bolýy kerek. «Bul kisi nege kórinbeı ketti eken, paraqshama búgin izdeý salyp jazsam ba?» degen oımen oıanǵan edim, qudaıdyń qudireti, sol kúni áleýmettik jeliden ol kisiniń baqıǵa sapar shekkenin estidim. Sirá, bizge beımaǵlum «rýhanı tylsym baılanys» degen osy shyǵar. Marqumǵa duǵa baǵyshtaı otyryp, búgin ol kisiniń óz paraqshasynda jarıalaǵan Mansur Hallaj áýlıe týraly tolǵamyn «qamshy.kz» saıtyna azdaǵan óńdeýmen, qysqartyp jarıalaǵandy hosh kórdim.
Tóreǵalı TÁSHENOV
Aıyp taǵylǵannyń bári aıypty emes
Islam álemi Hallajy Mansur atty sopylyq joldaǵy iri áýlıe kisini jaqsy biledi. 918 jyly sheıit ólimmen baqı álemge ketken. Jas shaǵynan tasaýýyfqa erekshe qumartyp, iri áýlıelerdiń dáristerine qatysady. Sóıtip, nápsiniń qalaýyn oryndamaı, nápsiniń qalamaǵanyn jasaıdy. Iaǵnı, tis jaryp úndemeıdi, jurtpen kezdespeıdi, ońasha qalady, kúni-túni namaz oqyp, oraza ustaıdy. Keıin halyqqa ıláhı nasıhat aıtady. Túrli keremetter de kórsetedi. Tarıqat jolynda Allaǵa ǵashyqtyqtan kúıip-janyp, masaıyp kórgenderin ıslamnyń syrtqy ádebine sáıkespeıtin sózdermen tilge tıek etkendikten, 918 jyly halıfa Jaǵfar ıbn Muǵtasym dáýirinde Baǵdatta aıaq qoldary kesilip, darǵa asylyp sheıit boldy. Keıinnen máıiti otqa órtelip, kúli Dıjla ózenine shashylady.
Hallaj ómirin tek qulshylyqqa arnap, kún saıyn myń rákat namaz oqyǵan eken. Sheıit bolatyn kúni túnde 500 rákat namaz oqyǵan eken. Ár túni joq degende tórt júz rákat namaz oqýdy ózine mindettegen. Hallajy Mansurǵa: «Osynshama bıik dárejelerge jete tura nege ózińizdi qınaısyz?» delingende: «Alla Taǵalaǵa dos bolǵandardyń isine rahat ta, mashaqat ta áser etpeıdi. Olar Alla Taǵalanyń sıpattarynda pánı bolady, ózderin umytqandyqtan, rahat ne aýyrtpalyq olarǵa áser etpeıdi» dep túsindirgen.
Sheıit etilmeı turyp nasıhat suraǵan qyzmetshisine: «Nápsińdi ózine mindetti ispen (qulshylyqpen) shuǵyldandyr! Áıtpese, ol tyıym salǵan istermen (kúnálarmen) shuǵyldanyp ketedi» deıdi. «Uly Alladan basqadan qoryqqan nemese bir nárseni úmit etken pendeniń Alla jolyn boldyrmaıdy. Qaıta boıyna úreı salady. Ózi men eki araǵa jetpis perde tartady, ol perdelerdiń eń juqasy kúdik pen kúmán bolyp tabylady» degen.
Bir kúni shákirtteriniń biri ustazy Hallaj Mansurdan: «Ustaz, arıf dep kimdi aıtady?» dep suraıdy. Sonda ol bylaı deıdi: Zılqaǵda aıynyń bitýine alty kún qalǵanda, seısenbi kúni 306 (mıladı 918) jyly Baǵdatta aıaq-qoly shabylyp, kózderi oıylyp, darǵa asylyp, máıitin otqa jaǵyp, kúli shashylǵan adam – arıf sol». Ustazynyń osy aıtqan ýaqytyn shákirti eseptep júredi. Sóıtse, ustazy ózin aıtypty. Týra sol aıtqany oryndalady. Birde túnde Mansur haziretti eshkim túrmeden tappaıdy. Ekinshi kúni abaqtynyń ózi de, ishindegi Mansur da joq bolyp ketedi. Úshinshi kúni zyndan da, Mansur da óz ornynda eken. Bunyń hıkmetin ózinen suraǵanda: «Alǵashqy túni Allamen birge edim, meni taba almadyńyzdar. Ekinshi túni ol menimen birge edi. Sol úshin meni de, zyndandy da kóre almadyńyzdar. Úshinshi túni barlyq nárse óz ornynan tabyldy. Óıtkeni qasıetti sharıǵattyń úkimi oryndalýy tıis edi. Meni darǵa asýlaryńyz úshin» deıdi.
Hallaj Mansurdy Baǵdatta Taq qaqpasyna aparady. Áýeli bes júz dúre soǵady. Qyńq etken dybys shyǵarmaıdy. Ólmegenin kórgende, aıaq-qoldaryn shabady. Hallajy Mansur aıaq-qoldary shabylǵanda: «Meniń óńimdi qoryqqannan surlanyp ketti dep oılamańdar. Qan joǵaltqandyqtan» deıdi.
Dar aǵashyna aparǵanda odan «Tasaýýyf degen ne?» dep suraıdy. «Tasaýýyftyń eń tómengi dárejesin, mine, menen kórip tursyzdar». «Al eń joǵarǵy dárejesi she?» «Ony kórýge shamalaryń jetpeıdi». Darǵa asylmaı turyp, halyq tas laqtyra bastaıdy. Laqtyrylǵan tastarǵa aýyrsynǵan dybys shyǵarmaıdy, tipti kúlimsireıdi. Bir dosy tastyń ornyna gúl laqtyrǵany sol eken, qınalyp ketedi. Sebebin suraǵanda bylaı dep jaýap beredi: «Tas laqtyrǵandar meni jaqynnan tanymaıtyndar. Olar hálimdi túsinbeıdi. Al meniń hálimdi túsinetinderdiń bir gúl laqtyrýynyń ózi maǵan aýyr tıdi». Jendetter aıaq-qoldaryn shapqannan keıin tilin de kespek bolady. Ruqsat suraıdy da: «Alla Taǵalam, sen úshin meni qorlaǵandardy keshir! Seniń razylyǵyń úshin meniń kózimdi oıyp, aıaq-qoldarymdy shaýyp, basymdy, janymdy alǵan bul quldaryńdy kesh!» dep duǵa etedi. Keıinnen tili kesiledi, basy shabylady, denesi órteledi. Kúli Dıjla ózenine tastalady. Kúli ózenge tastalǵanda, sý kóbiktenip kóterilip ketedi. Tipti Baǵdatty sý basyp ketetin qaýip tónedi. Osy kezde bir dosy shapanyn alyp, Dıjlaǵa tastaıdy. Dıjla birshama ýaqyttan keıin basylady. Hallajy Mansur álgi dosyna sheıit etilmeı turyp: «Meniń aıaq-qoldarymdy shaýyp, basymdy keskennen keıin denemdi otqa jaǵyp, kúlin Dıjlaǵa shashyp jiberedi. Sol kezde ózen tasyp, Baǵdatty alyp kete me dep qorqamyn. Eger sondaı qaýip tónse, shapanymdy aparyp sýǵa tasta» degen eken.
Hallajy Mansurdyń ólimine sebep bolǵan «Áná ál-Haq» (Haq ol menmin) degen sóz tasaýýyf jolynda qol jetkizgen óziniń háli men deńgeıine saı ári ǵashyqtyq mastyqpen aıtylǵan durys sóz bolatyn. Syrttaı qaraǵanda, «Haq menmin» degen bul sózdiń shynaıy maǵynasy: «Men joqpyn. Haq qana bar» degen sóz. Tasaýýyfta óte názik bilim ári hál Ýahdatý ýjýd (bolmysty bir kórý) deńgeıinde aıtylǵan. Bul ondaı bıik rýhanı dárejedegilerdiń kórgenderin basqa sózben jetkize almaǵan kezdegi nemese ony aıtýǵa sóz tappaǵan kezdegi jaǵdaıy. Biraq bul aıtqany ıslamnyń syrttaı túsinigine syımaıtyndyqtan, zahır ǵalymdar ári qarańǵy halyq túsinbegendikten, táýhıdshilder men emester endigári bundaı sózder aıtpasyn dep sheıit etilgen.
Islam álemindegi iri áýlıe sanalatyn ımam Rabbanı «Máktýbat» kitabynyń ekinshi tom qyryq tórtinshi hatynda bylaı degen: «Ondaı ulyq jandardyń (Barlyq nárse Alla deýi) deýi: ózge eshteńe joq, tek Alla ǵana bar degeni. Máselen, Hallajy Mansur "áná ál-Haq (Haq ol menmin)" dedi. Bunysymen men Haqtyń ózimin, Haq Taǵala maǵan darydy, men sonymen birigip kettim degisi kelgen joq. Bulaı aıtqan adam kápir bolyp, ólim jazasyna kesilýi tıis. Ol aıtqan sózdiń máni (Men tipten joq ekenmin, Haq Taǵala ǵana bar) degendik. Mine, sopylar (áýlıeler) barlyq nárseni Haq Taǵalanyń esimderiniń jáne sıpattarynyń kórinisi, olardyń aınaǵa túsken sulbasy retinde qabyldaıdy. Óziniń oǵan baryp qosylǵanyn, zatynda ózgeris bolǵanyn aıtpaıdy. Mysaly, adamnyń kóleńkesi ózinen shyǵady. Kóleńke sol kisimen birikken, dál ózi nemese ol tómendep sol kóleńkeniń keıpin alǵan degen sekildi sózder aıtylmaıdy. Ol adam óz bolmysyn saqtaıdy. Kóleńke sonyń bir kórinisi ǵana. Bul adamdy qatty jaqsy kórgen jan kóleńkeni esh kórmeıdi. Onyń ózinen basqa eshnárse de kórmeıdi. Kóleńke sonyń dál ózi deýi múmkin. Iaǵnı, kóleńke joq, tek sol adamnyń ózi bar deıdi. Budan mynany túsinemiz, sopylar zattar Haq Taǵaladan paıda bolǵan, Haq Taǵalanyń ózi emes deıdi. Olaı bolsa, sopylardyń (Barlyq nárse sol (Alla)) degeni (Barlyq nárse sodan) degen sóz. Ahınder de osylaı deıdi, eki jaqtyń arasynda aıyrmashylyq joq. Tek mynadaı aıyrmashylyq bar, sopylar zat Haqtyń kórinisi deıdi. Ǵalymdar buny aıtpaı tartynady. Zatpen birlesý, zattyń ishine kirip ketý dep uǵynylmasyn dep bul sózdi aıtpaıdy».
Hallajy Mansur hálderi durys, óz dáýirindegiler qadirin men deńgeıin túsine almaıtyndaı joǵary dárejedegi ýálı edi. Ol eshqashan ózin Qudaıǵa teńemedi.
Qaıta kerisinshe Allaǵa esi kete ǵashyq bolǵan, sonyń demine mas pende retinde ómir keshti. Kúndizin de, túnderin de qulshylyqpen ótkizdi. Elý jasynda: «Búginge deıin myń jyldyq namaz oqydym» dedi. Islamnyń barlyq buıryqtary men talaptaryn qaltqysyz oryndady. Múbahtardyń ózin óte az qoldandy. Ómirinde kóp bálege tap boldy. Bul da Allaǵa ǵashyq kisilerdiń deńgeıi men ómirinde baıqalǵan jaǵdaı. Onyń háli men mártebesin túsingen kóptegen ǵalymdar men áýlıeler onyń úlken áýlıe bolǵanyn aıtqan.
Jalpy óz zamany túsinbeı, zyndanǵa tastalǵan, darǵa asylǵan ǵalymdar kóp. Mysal kerek pe? Bárimizdiń ustazymyz Imam Aǵzam Ábý Hanıfa halıf tarapynan qatty dúrege jyǵylyp, aýzyn zorlyqpen ýly shúberekpen súrtip, sodan jan tapsyrǵan.
Paıǵambarymyzdyń s.ǵ.s. nemeresi, tirisinde Paıǵambarymyzdyń s.ǵ.s. ózi «Jannattyń sultany» dep ataǵan Hazireti Hýsaıyndy zalym halıf Iazıdtiń óltirtkeni óz aldyna, basyn naızaǵa shanshytyp, bala-shaǵasyn at aldyna salyp aıdatqan.
Mansurdyń zamandasy ımam Shıblı bylaı deıdi: «Halladj ólgen soń qabiriniń basyna bardym. Tań atqansha namaz oqydym. Tań atqan soń minajat ettim: «Ia, Allah! Bul Seniń múmin, arıf jáne Seni bir dep tanyǵan qulyń edi. Bul qulyńa jibergen páleketińniń hıkmeti ne?»--dedim. Sol kezde meni uıqy basty. Tús kórdim. Qıamet kúni eken. Sol jerde Haq Taǵalanyń myna sózin estidim: «Syrymyzdy laıyqsyzdardyń arasyna jaıǵany úshin, onyń basyna osy páleketti jiberdik!»
Al ımam al-Djýnaıd al-Bagdadı bul týraly ne deıdi. Odan «Keıbir áýlıeler shabyty kelip, masaıyp, ádettiń syrtyna shyǵady. Olardyń bul isi haqynda ne aıtasyz?»-dep suraıdy. Sonda ol kisi: «Olarǵa aralaspańdar. Allahtan shattyq taýyp, rahatqa kenelsin. Olardyń sharıǵattyń ashyq tyıym salǵannan basqa halderin aıyptamańdar. Abaılańdar. Bul jol olardyń ishin jaǵyp, órtep, ózderi eńbek pen qaırattan sharshap, keıbir páleketterge dýshar bolǵan. Bulardy ishterindegi halderden qutylý úshin isteıdi. Bularda kina joq»-deıdi. Sóz kimder týraly ekenin oqyrman túsinip te otyrǵan bolar.
Bizge sondaı-aq Mansur Halladjdyń sońǵy minajaty da jetken. Ol ózine ólim buıyrýshylar men óltirýshilerge Alladan keshirim surap: «Sen maǵan bergen syrlardy olarǵa da bergende, men týraly bulaı oılamaıtyn edi. Eger olardan jasyrǵan syryńdy menen de jasyrsań men bulaı aıtpaǵan bolar edim. Ýa Allam! Sen olardy (ózin ólimge buıyrýshylar men jendetter, tas atýshylardy aıtady) keshire gór. Sebebi olar meni Saǵan qaýyshtyrýshylar!»-deıdi.
Mansýr Halladjdyń aıtqan bir syry mynaý: Mansurǵa ólim násip bolǵan kezde oǵan İbilis jaqyndap kelip: «"Áná" dep sen de aıttyń, men de aıttym. Qalaısha soǵan sen úshin rahmet, men úshin máńgilik laǵnet jaýdy» deıdi. Sonda Mansýr Halladj İbiliske: «Sen «Áná» dep Haqty, Allany ózińde, óz ishiń men pıǵylyńda joıdyń. Men «Ánnal Haq» dep ózimdi Haqtyń Nurynda joıdym. Sendegi «mendik» tákapparlyq – jahannamnyń joly. Mendegi «mendikti joıý, Haq nurynda joǵalý eshtiktiń belgisi, Allahtyń rahmetiniń joly. Sol úshin maǵan rahmet, saǵan laǵnet» degen.
Mansur Halladj Haqtyń aldynda ózin ózi tolyq joq etti, ózinen ózi bezindi. Bul eń joǵarǵy – IHSAN ahýaly edi. Shyn Mansur Halladj ózin Qudaımyn, Qudirettimin, t.t. demegen, «men Haq nurynda joq boldym» degen.
Osyny túsingen kisilerdiń biri Maýlána Jalaladdın Rýmı bolsa: «Eger Halladj meni men Rabbym arasyndaǵy kórinisten habardar bolǵanda ol meni taspen urǵylap óltirer edi» degen.
Ózin óltirýge ókim shyqqan soń Mansur Halladj ben Ibrahım bın Fatıhtyń arasynda mynadaı áńgime bolypty: «Eı, Ulym! Keıbir adamdar meni kápir deıdi. Keıbireýleri meni áýlıe deıdi. Kápir degender áýlıe ekenimdi aıtqandardan Alla aldynda jáne meniń nazarymda súıkimdirek». Ibn Fatıh sonda «Ne úshin bulaı deısiz» dedi. Shah Mansur bolsa: «Áýlıeligime sengender maǵan degen jaǵymdy oılary úshin, kápir ekenimdi aıtýshylar bolsa, dinderine baılanǵandyqtary sebepti solaı deıdi. Dinin naǵyz ustanǵan adam tek jaqsylyq oılaǵan adamnan Alla aldynda áldeqaıda súıkimdirek» degen.
Sózdiń túbi men mánin, maǵynasy men mańyzyn túsinbeıtinder áli kúnge ulyq áýlıeni bas salyp qaralap keledi. Bular álbette tozaqtyń otyny úshin jaralǵan nadandar men ermeler ǵana. Al túsingen kisi úshin bir ǵana nárse Haq. Bári Allanyń qalaýynda. Hallaj Mansur áýlıeniń basyndaǵy háldi bastan keshpegender, rýhanıattyń dámin tatpaǵandar ondaı qazynany túsinbeıdi, sondyqtan tarıhta qansha ǵasyr ótse de, Hallajdy dattaıtyndar men jaqtaıtyndar ekige jarylyp túsinispeı kelgen. Ókinishke qaraı, HHI ǵasyrda da solaı bop tur...
