Hat – mura. Hat – qural. Ádebıet barda, adamzat barda epıstolárlyq janrdyń joǵalýy múmkin emes. Ádebıet salasyndaǵy osynaý bir janrdyń ómir súretinin, ómir súrip qana qoımaı mańyzdy qyzmetter arqalaıtynynan kópshilik beıhabar.
Endeshe epıstolárlyq janr degenimiz ne? Termındi grek tilinen tárjimalasaq, "epıstolografıa" hat nemese hatqa tán jazba degen uǵymǵa saıady. Ádebı hattar qazaq ádebıetine, qazaq qoǵamyna, qazaq ıntellıgensıasyna tańsyq emes. Abaıdyń, Shoqannyń, Álıhannyń, beridegi Sábıttiń, İlıastyń, Muhtar Áýezovtyń qalamynan talaı týǵan bul janrdaǵy dúnıeler.
Hat – adamnyń jan dúnıesiniń syrlasy. Mahabbat pen hat uǵymdarynyń egiz sekildi kórinetini de osydan. Mahabbat kóńil saraıyńdaǵy eshkimge ashpaıtyn qazynań bolsa, hat sol ekeýdi tabystyratyn dánekershi. Epıstolárlyq janrdaǵy mahabbat taqyrybyn qarastyrǵanda, ulylardyń osy baǵyttaǵy qundy jazbalaryn sholýdy jón kórdik.
İshki saraıyńdy alaı-dúleı etip, bar yntyzaryńdy bir adamǵa baılap qoıýǵa qudireti jetetin sezim – mahabbat. Ol násil, ult, til tańdamaýy múmkin. Mahabbat mashaqatyna ushyrasań, kóz – soqyr, qulaq – kereń, oı – júıesiz.Qazaq ádebıetiniń marǵasqalary Áýezovke Valentınany, Baıtursynovqa Aleksandrany jar etkizgen de osy – mahabbat.
Biraz jyl buryn "Áýezovtiń bir chemodan haty" tabylypty degen habar shyqqan edi. Bul týraly Qulbek Ergóbek "Egemen Qazaqstan" gazetine maqala jazdy. Jel turmasa shóptiń basy qımyldasyn ba, atalǵan epıstolárlyq mura bar eken. Muhtar Áýezovtyń husnı-hattaryn taýyp, ony eshkimge kórsetpeı otyrǵan Ózbekstannyń bir ýnıversıtetindegi tarıhshy-professor kórinedi. Ábdijemil Nurpeıisov qaltasyna 10 myń dollar salyp baryp, álgi tarıhshydan qansha qıylyp surasa da jazýshynyń ǵashyǵyna jazǵan hattaryn ala almaı qaıtqan eken sol joly. Sandy bir soǵyp, erindi jymqyra tistegennen ózge qylar qaıranyń joq. Áttegen-aı...
"Áýezov ǵashyq bolǵan Ǵaıypjamal kim?" maqalasynda aıtylǵandaı, Dálel Shegelekuly men Muqań jáne Qanysh Sátbaev bar, úsheýi Tomby ýnıversıtetinde jigin ajyratpaı birge júrgen eken. bular zań fakúltetinde. 1920 jyly osy ýnıversıtettiń medısına fakúltetine Ǵaıypjamal Qutymova túsedi. Eki jas jigit (M.Áýezov pen D.Shegelekuly) birdeı unatyp, kóńil jarastyrǵysy kelgen. Degenmen, Ǵaıypjamal Dáleldi tańdap, ekeýi 1923 jyly shańyraq kóteredi. Keıinnen Tashkentke kelip, araǵa toǵyz jyl salyp, Dálel súzekten kóz jumady. Jas jazýshymen (Dálelmen) Muqań dostyq qarym-qatynasyn úzbeı aralas-quralas bolǵan eken. Qulbek Ergóbek Muqańnyń Ǵaıypjamalǵa degen mahabbaty araǵa on shaqty jyl salyp, Dálel qaıtys bolǵannan keıin qaıta tutanǵan, sirá, degen paıym jasaıdy.
Mahabbaty dostyqpen tańdaý tarazysyna qatar túsipti. Talaı hat, talaı sezimge toly dúnıe týdy-aý Muqańnyń qalamynan. Tabyla ketse, shirkin-aı, qazaq ádebıetindegi epıstolárlyq janrǵa úlken úles bolar edi-aý.
Jalpy, Muqań tórt ret shańyraq kótergen kisi. Bilál Súleev pen İlıas Jansúgirovtyń jary bolǵan tatar qyzy Fatıma Ǵabıtovamen repressıadan keıin bas qosqan eken. "Úsh arystyń mýzasy" degen atqa ıe bolǵan Fatıma apamyz – uly jazýshynyń sońǵy áıeli. Murat Áýezov osy shańyraqta dúnıege kelgen. Qalamger Fatıma súıiktisine arnap, birneshe hatar joldaǵan eken. Ókinishke oraı, ol mura búginde deregi belgisiz arhıv bolyp tur. Odan bólek Áýezovtyń «Ǵaınıǵa hat» degen ǵashyqtyq haty qolymyzǵa túsip otyr. Ǵaınıdyń kim ekeni, qandaı sulý ekeni beımálim.
"Aıaýly Ǵaınıym meniń!"
"Kópten hat jazǵan joq edim, siz soǵan ashýlanyp júrgen joq pa eken dep qorqyp ta otyrmyn, al, budan on bes kúndeı buryn men ózim ashýlanyp júr edim. Sizden habar kútip, árkim óz atyna kelgen hatty surap alatyn jerge ondaǵan ret barǵan shyǵarmyn. Tózimim taýsylǵan soń, jedel hat joldadym.
Sodan ózińizden telegramma da, hat ta alǵan soń baryp, qatty qýanyp, burynǵysha kóńilim ornyǵyp, janym jaılanyp qaldy. Máskeýden oralǵannan beri men bizdiń "Abaı" atty pıessamyzdy ár jerde oqýmen, ony talqylaýmen jáne repertýarǵa endirý isimen aınalysyp, ylǵı qolym bosamady. Ol týraly oryssha gazetterde áli piki aıtylǵan joq. Óıtkeni oryssha mátinin oqyǵan joqpyz(jýyqta bolyp qalar), al, qazaqsha mátinin úlken-úlken aýdarmalar da ár jerde oqydym. Qýanyshyma sizdi ortaqtastyrýyma bolady.
Pıessa joǵary baǵalanyp qabyldandy. Sońǵy 15-20 jylda bul pıessaǵa teń keler týyndynyń qazaq ádebıeti áli dúnıege ákelgen joq desedi. Qazir ony Qazaqstannyń jırma jyldyǵyna arnap qoıýdy josparlap otyr. Qazaq teatrynda da, orys teatrynda da qatar qoıylmaqshy. Qazaq gazetterinde maqalalar da tutas betterde berdi, úzindiler berdi. Mine sońǵy kezde men aınalysqan sharýalar osyndaı. Qol jetken tabysy kúmándileý, daý-damaıy da jetkilikti spektakl retinde qazir bizdiń operada neniń lıbretton boıynsha "Beket" atty opera júrip jatyr. Ony Táshkentten kelgen sizdiń bir Úmberov degen tanysyńyz kórdi jáne ol ózi bizdiń úıde jatty da, men odan sizge telefon shalýdy, súıtip úıińizge de kirip-shyǵyp meniń sálemimdi jetkizýdi ótingen edim.
Aıaýly Ǵaınıym týraly oılaýdan, ony ylǵı esime alýden jáne súıýden aınyǵan emespin".
1940 jyly aqpannyń jetinshi juldyzynda joldanǵan hattyń ıesinen bir jaýaptyń bolǵan-bolmaǵany belgisiz. Áıtse de, qyryqtyń úsheýine kelgen aǵa Muhtardy yntyq etken sulýdyń keskin-kelbeti, aqyl-parasaty ońaı bolmasa kerek. Óziniń shyǵarmashylyq eńbekteriniń jańalyqtarymen molynan bólisýi de biraz nárseni ańǵartatyndaı. Osy jalǵyz hattyń izimien boljam jasaımyz. Degenmen, Áýezov shyǵarmalarynda nemese ol týraly estelikterde Ǵaını sulý týraly birde-bir sóz qozǵalmaıdy. Periniń sulýy ispetti iz-túzsiz. Kim kóringenge elp ete keter jylposyń Áýezov emes, áıtpese. "Abaı" operasynyń lıberettosy jazylyp, halyq nazaryna usynylǵan ýaqyttarmen boljasaq, Ǵaınıǵa Muqańnyń ǵashyq bolǵan ýaqyttary 1944-1946 jyldar mejesi. Esim-soıy Odaqqa jetip, jasy qyryqty ortalap qalǵan shaǵy ǵoı bul. Bálkim, shyǵarmashylyǵyna jańa serpilis úshin "Mýzasyn" izdegen bolar?!
Orys ádebıetiniń betke ustary, jazýshylyǵyna talaılar bas qoıǵan, álem tanyǵan tulǵa Lev Tolstoı da óziniń súıiktisine qanshama hat arnaǵan eken. Sofá Bernske hat jazyp, adalynan aqtaryla aıtady bárin. Orystar qaǵazǵa, muraǵa uqyptyraq halyq qoı. Tolstoıdyń Sofáǵa arnap jazǵan hattary barshylyq eken. endeshe tolyq hatyn oqyp kórińiz.
"Sofá Andreevna, meniń shydamym shegine jetti! Odan da bárin aıtaıyn: sol jannyń muńy, qaıǵysy, ókinishi jáne baqyty bolamyn dep bekingenime úsh apta boldy. Ár tún saıyn nege aıtpadym nemese qalaı aıtar edim dep ábigerge túsemin. Bul hatty sizge berý úshin qolyma qalam alyp otyrmyn. Muny berýge batylym jete me, jetpeı me, bilmeımin...
Otbasyńyzdyń senimsiz kózqarasy boıynsha, men sizdiń ápkeńiz Lızaǵa ǵashyq ekenmin. Bul degeniń baryp turǵan ádiletsizdik! Sizdiń povestińiz mıyma kirip alyp, shyǵar emes. Men ony oqyǵan saıyn sizdiń mahabbatqa degen poetıkalyq tamasha talabyńyzǵa tańǵala túsemin. Siz kimdi unatyp, kimdi jaqsy kórseńiz de qyzǵanbaımyn, qyzǵanǵan da emespin. Meniń sizge qarap qýanǵanym - jas sábıge qarap shattanǵandaı.
Shyndyqty súıetin adam retinde aıtyńyzshy, maǵan turmysqa shyqqyńyz kele me? Óz-ózińizden durystap surańyzshy. Jan-tánińizben, shyn kóńilden "ıá" dep aıta alasyz ba? Eger kóńilińizde tıtteı de kúdik bolsa, "joq" deńiz. Árıne, maǵan "joq" degen jaýap estý qıynǵa soǵady, alaıda men ony kótere alatyndaı kúsh-jiger tabamyn. Biraq men qalaısha óz súıgenime kúıeý bola almaımyn?! Bul - óte qorqynyshty..."
Súıiktisin jan-tánimen súıe turyp, kúdiktener bolsa "joq" deýin suraıdy. Ulylyq degenińiz osy bolar, bálkim?! Sofá Andreevna da qalamgerlikten quralaqan jan emes. "Chá vına?" dep atalatyn povesti, "Pesná bez slov" eńbegin jazdy. Lev Nıkolaevıch ekeýiniń nekesinen 13 perzent súıip, onyń beseýin jastaıynan jer qoınyna bergen. Ómir boıy jazýshynyń kútimin jasap, oǵan shyǵarmashylyq erkindik, oı jalǵyzdyǵyn jasaǵan Sofá Andreevnanyń uly tulǵanyń mahabbatyna laıyq bolǵanyn baıqaý qıyn emes. "Moıa jızn" kitabynda jazǵan:
"…On jdal ot mená, bednyı, mılyı mýj moı, togo dýhovnogo edınenıa, kotoroe bylo pochtı nevozmojno prı moeı materıalnoı jıznı ı zabotah, ot kotoryh ýıtı bylo nevozmojno ı nekýda. Ia ne sýmela by razdelıt ego dýhovnýıý jızn na slovah, a provestı eó v jızn, slomıt eó, volocha za soboı selýıý bolshýıý semú, bylo nemyslımo, da ı neposılno", - degen sózderinde de úlken mán, otbasyna degen jaýapkershilik, mahabbat beriktigi kórinip tur.
1862 jyldary tutanǵan mahabbat 40 jylǵa jýyq saltanat qurdy jazýshy júreginde. Jáne kózi tirisinde sýymady. Jer besigine júregindegi úlken mahabbatyn arqalaı ketti. Sofá Andreevna óz jazbalarynda ómirdegi eń aýyr nárseniń biri danyshpanǵa ǵashyq bolý, uly adamnyń jary bolý ekendigin aıtady. Jazýshynyń materıaldyq, qajet bolǵanda moraldyq kómegine jaraǵan, onyń barlyq "erkeligine", qalamgerlik qasıetterine shydas bergen Sofányń da mahabbatynyń dárejesi bıik bolǵany daýsyz.
Poezıadaǵy epıstolárlyq janr keremetteri de az emes. Mahabbat taqyrybyn óleńmen órnektegen qazaqtyń aqıyq aqyny, birtýar azamaty – Muqaǵalı Maqataev. Haty qusaǵa, muń-sherge toly bolsa da, epıstolárlyq janr qaǵıdalaryna tompaq kelmeıdi. Maqataev hat-óleńderindegi ámbege belgili keıipker – Shámil. Dosyna mahabbattaǵy sátsizdikteri men ǵashyqtyq dertin árdaıym óleń-hattarymen baıandap otyrǵan.
"Shámil-aý!
Hal-jaıymdy bilseń edi,
Bilmeımin qaıterimdi…
Kim senedi?
On jetimde óshirip alǵan otym,
Qaıter eń, qaıta qaryp júrse meni?
Bir dertke ushyradym bul kúnde men.
Qoshtastym saýyǵymmen, kúlkimmenen.
Júregim jerik bolǵan jaǵdaıy bar,
Bir pále jatyr bilem búlkildegen.
Yntyǵyp yńqylmenen, kúńkilmenen,
Jetkizip aıtý qıyn qur tilmenen.
Búgin maǵan jıyrma kerek bop tur,
Aldynda hor qyzynyń irkilmegen.
Belgili saǵan meniń maýbastyǵym,
Sabyrsyz, aýzy kúıgen albastymyn.
Kesemdi aldymenen úrlep alam,
Yssy shaıdy aýzyma almas buryn.
Oılasam, talaı-talaı qyr basyppyn,
Dosym dep, "dońyzben" de muńdasyppyn.
…Shámil-aý!
Qalyń dostan qalǵan sen eń,
Qaıtemin?
Ǵashyqpyn men,
Shyn ǵashyqpyn!!!
Ǵashyqpyn!
Ǵashyqpyn dep bildirmedim,
(Belgili: bildirgenim – búldirgenim).
Jarq etip jaıdyń oty shashylǵanda,
Jalt berip, qaraýǵa da úlgirmedim…
* * *
Mahabbat búgin jáne qaramady,
Qaramady…
Janymdy jaralady.
Shámil-aý!
Bilesiń be?
Shyn mahabbat
Osylaı qaramaýdan jaralady.
Meıli, ol qaramasyn, túsinbesin,
Osylaı asqaq bolsyn, kishirmesin.
Bastan aýyp baratqan tal túsime,
Taǵdyrym kóleńkesin túsirmesin.
Eskermesin, bilmesin,
Kete bersin.
Bul fánıden alańsyz óte kórsin!
Dármensiz meniń mylqaý mahabbatym,
Sirá da, ómirimmen ótelersiń…"
Aqyn jany – názik bolmys. Muqaǵalıdy Ánýar Álimjanov Jazýshylar Odaǵyn basqaryp turǵanda báz-bireýler shuǵyl jıyn ashyp, Odaqtan adaqtap tastaǵanyn bilemiz. Aqyn týraly Ǵabbas Qabyshuly keremet estelik jazyp, biraz shyndyqtyń betin ashqan edi. Já, negizgi sóz bul emes. Lırık aqynnyń shyǵarmashylyǵynyń basym bóligi mahabbat taqyrybyna arnalǵan. Ondaǵy keıipkerdiń barlyǵyn Lashyn deı almaımyz. El arasynda Muqaǵalı men Farızada mahabbat bolǵan desedi. Aqyn Aıtaqyn Ábdiqaldyń Ult.kz saıtynda jaryq kórgen "Farıza aıtqan bir syr" maqalasynda Farıza Ońǵarsynova apamyzdyń ózi aıtqan estelikter berilgen.
"Sen ana baýyrlaryńa túsindir! Solardyń keıbireýleri aıtyp júrgenindeı, men — Muqaǵalıǵa, ıa bolmasa, ol — maǵan ǵashyq bolǵan emes. Meniń jazyǵym – Muqańnyń shyn aqyn ekenin tanyp, basymdy ıgenim. Seniń aǵańnyń jazyǵy — taǵdyry qyzyq men sekildi jalǵyzbasty aqyn qyzdyń poezıasynan úmit kútip, baǵalaǵany. Sen óziń qalaı qaraısyń buǵan? — dep óziniń minezindegi synaı qarap turyp, kekesindeý kúletin kelbetine ótkir janary qosylyp, jalt ete qaldy…"
Aqyn qyzdyń bul sózderinen el arasyndaǵy qaýesettiń jalǵan ekenine kóz jetkizýge bolady. Sonda Muqaǵalıdy qınaǵan mahabbat dertiniń sebpshisi kim? Fılologıa ǵylymdarynyń doktory, aqyn Sársenbi Dáýitov:
"Muqaǵalıdy baqytsyz boldy deýge bolmaıdy, bálkim, ol óz zamanynyń kórinisin jyrlaǵan shyǵar. Bir óleńinde "Aýrýhanada 8-nómirli palatada jattym. Sonda bir kelinshekpen kezdestik. Ekeýmiz qarapaıym sóılesip júrdik. Bir kúni kelinshekti ıesi kelip alyp ketti. Men barlyq jaqsy nársemnen aıyrylyp qalǵan sıaqty boldym" deıdi. Iaǵnı, adamda ártúrli kóńil kúıdiń, ártúrli sezimderdiń bolyp turýy zańdy. Abaıdyń: "Men óz basymdy ǵana jyrlaǵan joqpyn, kópti aıttym, kópti jyrladym. Sondyqtan, oǵan shamdanbańdar", - deıtini bar. Sol sekildi Muqaǵalı aǵamyzdyń da kópti jyrlaýy, kóptiń qaıǵysyn sóz etken bolýy yqtımal", - deıdi.
Sondaı-aq, aqynnyń "Q-ǵa", "S-ǵa" degen óleńderin da atalmysh janrǵa telýge bolady. Mahabbaty tógilip turatyn, sezimge toly hat-óleńderi epıstolárlyq janrdyń mol murasy. Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń da "Q.....ǵa sálem" atty óleńi osy tıptes.
Ádebıet ókili osal jazý jazbaq emes. Demek, olardyń qaı baǵytta bolsyn jazǵan hattarynda urpaqqa rýhanı azyq bolarlyq dúnıe jatyr. Qazaq ádebıetindegi epıstolárlyq janrdy zertteý endi ǵana jandana bastady. Áıtpese, Muqańnyń bir jınaq bolarlyq hattaryn Tashkentte shańǵa kómilip jatýyna jol bermegen bolar edik. Tehnologıa damyǵan zamanda túrli messendjerlermen hat alysý daǵdymyz bolyp ketse-daǵy, saýatty hat jazý, jazbańda ishki syryńdy túgel aqtarý syndy ádebı qaǵıdattar qaltarysta qalyp barady.
Qazaq ádebıetindegi jigittik seriligimen, asqan kelbettiligimen jalpyǵa etene tanymal Sáken Seıfýllınniń ózi qýǵyn-súrgin, atý-shabýdyń asa qarqyndy júrip turǵan shaǵynda ǵumyr keshse de, mahabbattan aınalyp ótpegen. Tipti, Sákenniń kóz qıyǵyna ilikken kerbez sulýlar jaıynda Tursynbek Kákishev "Sáken súıgen arýlar" atty kólemdi zertteý eńbegin jazdy. Gúlshahra (Gúlıa) Dosymbekova, Qabıba sulý, Úmit (Úmıla), Nına Mokına, Merýert... Bul Tursynbek aǵanyń kitabynda Seıfýllın taǵdyryna qatysy bar arýlardyń nyspylary. Rahıma, Gúlnar, Gúlbaram esimdi óziniń otasqan áıelderin qossaq, tizimimiz ulǵaıa túspek. Gúlbaram sulýmen qyzdyń úı ishi amanattaǵan sálemdemeni tapsyrǵanda tanysqan eken. Keıin oǵan óziniń qoljazbasyn kóshirip berýdi ótinip, Gúlbaramnyń saýattylyǵyn baıqaǵannan keıin tanystyǵyn ulǵaıtýdy kózdeıdi. Sóıtip qyzǵa:
"Shyraǵym, sen bizdiń Qyzylordaǵa kelip oqysaıshy. Onda da dál osyndaı Sovpartshkol bar", - degen mátindegi hat joldap, Aqmeshitke shaqyrady. Gúlbaram oǵan pálendeı jóndi jaýap qata qoımaıdy. Sonymen aqyn:
Elden keldiń qalaǵa
Oqý izdep, shyraǵym.
Júrmegeısiń umytyp,
Aýyldyń alys-jyraǵyn, – dep, jıyrma segiz shýmaqtan turatyn "Gúlbaramǵa. Sovparttaǵy qaryndasyma" degen óleń jazyp, ony "Eńbekshi qazaq" gazetine basady. Aqyry ne kerek, Gúlbaram Qyzylordaǵa baryp, ekeýi shańyraq kóteredi. Petropavldan qalap alǵan qalyńdyǵy Seıfýlınniń ómiriniń sońyna deıin serik bolyp, keıin onyń jedel aqtalýyna da muryndyq bolǵan. Sákenniń "Eńbekshi qazaqqa" jarıalaǵan óleńi epıstolárlyq janrǵa jatpaǵanymen, ǵashyqtyq hatynyń rólin atqaryp turǵany daýsyz. Qultóleý Muqash aǵamyzdyń "Jas Qazaq" nazetinde jaryq kórgen "Sáken súıgen sulýdyń armany ne?" maqalasyndaǵy tyń derekter – bul. Tyń derek deýimizdiń sebebi - aıtylǵan jaıttar dál osy taqyrypty qaýzaǵan ádebı zertteýshi Tursynbek Kákishevpen suhbat retinde daıarlanǵan bul materıal.
Keıbir derekterde Sákenge orystyń kók kózdi, sary shashty sulýlary ǵashyq bolyp, júrekjardy sezimderin hat betine órnektep, joldaǵan degen kómeski dáıekter jymyna jolyǵamyz. İz kesip, anyq-qanyǵyn zertteýge umtylǵanymyzben, ańǵal tazyny arbaǵan qý túlki ispettenip, jolyqtyrmaı keledi.
"Qymyzdy kim ishpeıdi, qyzdy kim aıttyrmaıdy" demekshi, qubylmaly zamanda qarymdy qareket jasaǵan qaıratkerler, qalamgerler ózderine turmystyń kúıbeń tirshiliginde ǵana sep bolatyn áıel emes, rýhanı joldas, úzeńgiles keńesshi bolarlyq saýatty, kózi ashyq jar izdegen. Epıstolárlyq janrdyń jalpy hám aýqymdy qoldanysqa enýi zamana aǵysyna tikeleı qatysty. Hat alysý – baılanysý fýnksıasyn ǵana emes, tańdaǵan adamynyń saýatyn, azamattyq kózqarasyn, kóńil kókjıeginiń aýqymyn tekserý fýnksıasyn da qatar atqarǵan. Sondyqtan, klasıkalyq ádebıet dáýirinde jazylǵan ǵashyqtyq hattaryn zertteý – kimniń kimmen kóńil jarastyrǵanyn qazbalaý emes, ozyq oıly oǵlandardyń jar tańdaýdaǵy nemese mahabbat jolyndaǵy qandaı qasıetterge basa mán bergenin bilýde jáne ony búgingi jastarǵa, jalpy qoǵamǵa nasıhattaý. Búginde jar tańdaý barysynda tek syrt kelbet nemese qalta qarymyn bilýmen shektelip jatady. Osydan kelip, jesir áıel, shańyraǵy shaıqalǵan otbasy, jetim bala, alıment tólemeıtin áke degen problemalar jaýynnan keıingi sańyraýqulaqsha qaptaıdy. Sonda epıstolárlyq janrdaǵy mahabbat taqyrybynyń óne boıynda dál búgingi qoǵamda asqynyp turǵan dertterdiń týra dıagnozy bar ekenin baıqaımyz.
