Salıh Dııab atty arab zertteýshisi Muhammed paıǵambar (s.ǵ.s.), ádiletti tórt halıfa (r.a.), ámáýıler, abbasıler jáne áıýbıler áýleti kezindegi musylman áskerleriniń qylyshy eki júzdi, tik bolǵanyn, Hİİİ ǵasyrda mámlúk-qypshaqtar bılikke kelgennen bastap Mysyr men Sham jerinde bir júzdi, qaıqy qylysh paıda bolǵanyn jáne mundaı úlgidegi qylysh Orta Azıa dalasynan kelgenin aıtady. Qaıqy qylyshty qarsylasqa sermeý kezinde tepe-teńdik núktesiniń ush jaǵyna aýysýynan ózdiginen úlken kúsh týatyny belgili bolǵan. Mámlúk sultandaryna tıesili qylyshtardyń deni Túrkıadaǵy Topqapy saraı murajaıynda saqtaýly tur. Murajaıdaǵy qylyshtardyń jartysyna jýyǵy mámlúk sultandary men ámirlerine tıesili. Arasynan Qaıtbaı sultan men Qansý ál-Ǵýrı sultan qoldanǵan birneshe qylyshty kórýge bolady.
Napoleon Bonapart XVIII ǵasyrdyń sońynda Mysyr jerine jasaǵan alǵash joryǵynda mámlúkterdiń qolyndaǵy jeńil ári yqsham, at ústinde qoldanýǵa yńǵaıly qaıqy qylyshqa nazary aýady. Mámlúk qylyshy fransýzdar arqyly Eýropa elderine tarady. Mámlúk qylyshy atalyp ketken ulydalalyqtardyń (qypshaqtardyń) qaıqy qylyshy Fransıada, Anglıada, Avstrıa, t.b. Eýropa elderinde áli kúnge deıin saltanatty áskerı sherýlerde qoldanylady. Napoleon Bonapart qoldanǵan mámlúk qylyshy urpaqtary tarapynan 2007 jyly Parıjdegi aýksıonǵa shyǵarylyp, 4.8 mln. dollarǵa satylǵan bolatyn.
HİH ǵasyrdyń bas kezinde Lıbıa jerinde Qaramanly áýleti men Amerıka teńiz floty arasynda Derna qalasy úshin bolǵan soǵysta amerıkalyqtar jeńiske jetip, 1805 jyly Dernada Amerıka týy jelbireıdi. Bul Amerıka tarıhynda alǵash ret soǵys jaǵdaıynda shetelderdegi tý jelbiretýi bolatyn. Soǵys kezinde Amerıka jaǵynda bolǵan Hamıd Qaramanly (keı derekterde Ahmad Qaramanly deıdi) Amerıka Teńiz Flotyn basqaryp kelgen O’Bennon Preslıge Dernadaǵy jeńisi úshin óziniń jeke mámlúk qylyshyn syıǵa tartady.Sodan beri mámlúk qylyshyn Amerıka Teńiz Floty ofıserlerine saltanatty rásimderde asyný jáne joǵary mansapqa jetkenderge tabys etý dástúrge aınalǵan. O’Bennon Preslıge tıesili mámlúk qylyshy qazirgi tańda Kvantıkodaǵy Teńiz floty korpýsynyń ulttyq murajaıynda saqtaýly tur. Bir qyzyǵy joǵaryda atalǵan Batys elderi men Amerıkada bul qylysh áli kúnge deıin «mámlúk qylyshy» (Mameluke sword) dep atalady.
Mámlúk-qypshaqtarynyń qaıqy qylyshy qazirgi tańda Mysyr Arab Respýblıkasy Qorǵanys Mınıstrliginiń týynda, joǵary shendi ofıserleriniń pogondary men kokardalarynda resmı belgi retinde qabyldanǵan. Sonymen qatar qaıqy qylyshtyń beınesi Úrdún (Iordanıa), Súrıa (Sırıa), Iraq, Týnıs, Bahreın, Kýveıt, t.b. arab elderiniń áskerı rámizderiniń biri.
Ádebıetter:
1. Salıh Dıab. Ás-Sýıýf ál-Islamııa ýa Sınaǵatýhá (Islam qylyshtary jáne olardyń jasalýy) alhayat.com
2. Ýnsal Iýjál. Ás-Sýıýf ál-Islámıııa ýá sınaǵatýhá. (Islam qylyshtary jáne olardyń jasalýy) Aýdarǵan: Tahsın Ýmarta. – ál-Kýeıt. – 1988.
3. Mýstafa Ahmad ásh-SHaǵbanı. Ád-Dıblýmasııa ál-Lıbııa fı-l-Qarn ás-Sámın ashar (18 ǵasyrdaǵy Lıbıa Dıplomatıasy) (30.11.2016) watanpressonline.com
4. Mıshel. O’Bennon Preslı Nevıl (1776-1850). 25 noıabr 2014 g. impereur.blogspot.com
Qaldybaı Arystanbekuly Qydyrbaev, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ
Shyǵystaný fakúlteti Taıaý Shyǵys jáne
Ońtústik Azıa kafedrasynyń dosenti m.a.
