Sońǵy ýaqytta Ulttyq Banktiń altyn-valúta qoryn eske salatyn «otandyq quıma» degen sózdiń jıi aıtyla bastaǵany belgili. «Otandyq ónim» degen ataýmen astarlas keletin osy bir tetik sózdiń túp maqsaty – «satý» deıtin amaldan turatyny – taǵy ras. Bir sózben aıtqanda bul – «aldap-sýlap» altyn satý bıznesi.

Óıtpese, «Esiginen altyn adam tabylǵan elmiz» dep ekiline sóıleıtin, álemde altyn qory boıynsha aldyńǵy ondyqqa kiretin, 196 ken orny bar Qazaqstanda altyn óndirisi nege áltek-táltek basýda? Ne sebepti «qambasyna» qazyna juqpaı tur? Nege Qazaqstandy "Altyn kún astyndaǵy "altynsyz" el" deıdi... Bilgińiz kelse oqyp kórińiz.

MAQTANYSH PEN KÚIİNİSH

Altyn týraly sóz bolǵanda, áýeli eldegi Ulttyq qordyń jaǵdaıyna úńilýge týra keledi. Osydan kóp ýaqyt ilgeri úkimet óńeshin jyrta «dedollarızasıa» dep áldeneshe ret aıqaılap kórgeni bar. Naqtyraq aıtqanda mundaı «qaýipti» oı úkimettiń basyna 2009 jylǵy daǵdarystyń áserinen keıin kirgen bolatyn.

Alaıda Ulttyq Qordyń ózi qorjynyndaǵy kópirgen kók qaǵazdyń salmaǵyn azaıtýǵa kelgende dármensizdik tanytqany ras. Bizdińshe, oǵan sebep – ózge de ekonomıkalyq faktordy aıtpaǵanda, el aýmaǵyna kiretin sheteldik paıdaly-paıdasyz ınvestısıanyń kóptigi sekildi. Aıtalyq, sonyń ishinde bir ǵana AQSH ınvestısıasynyń eldegi úles salmaǵynyń ózi 20 paıyzdan asyp otyr.

Túsiniktirek aıtqanda, Ulttyq qordyń jáne Ulttyq Bank rezervteriniń negizgi bóligi shetel valútasy, odan qalsa sheteldik baǵaly qaǵazdardan turatynyn esten shyǵarmaǵan jón. Demek biz altyn satyp ataq shyǵaratyn emes, áli de bolsa altyn jınaıtyn kezeńde turǵandaımyz. (Esterińizde bolsa, Ulttyq Bank osydan eki jyl buryn tanymaldyqqa jetý úshin dep eki tonna altyndy shetelge satylymǵa shyǵarǵan – red.)

Altyn demekshi, bizdi eleń etkizgen taǵy bir jaıt, burynyraqta  respýblıkalyq «DAT» gazetinde «Aqshany taýysqan soń, altyn sata bastadyq» degen taqyryppen jarıalanǵan materıal edi. Sondaǵy maqala avtory Ermurat BAPIDYŃ: «2018 jyldyń 5 qarashasyndaǵy statderek boıynsha, Qazaqstan qorynda 342 tonna altyn bar eken. Onyń quny Qazaqstannyń jarty jyldyq búdjetine de jetpeıdi – nebári 13,5 mıllıard dollar ǵana» degen sózi bizdi oılantpaı qoımady.

Bul – 2018 jyldyń enshisindegi jaı delik. Endeshe, ótken jyldyń ózegindegi sıfrǵa da nazar aýdarsańyz, qordaǵy altyn valúta bura-tartary joq 18 mlrd. dollar dep tur. Álbette, siz birden bul qanshalyq qarajat dep oılarsyz, qyzyq ári túsinikti bolý úshin bir-aq mysal aıtaıyq. Mark Sýkerberg barlyqqa ákelgen Feısbýk jelisin jaqsy bilesiz ǵoı. Bilseńiz, bıyl ol basqaryp otyrǵan atalǵan jeliniń tabysy 16,9 mlrd. dollarǵa jetkeni aıtyldy jaqynda.

Endi, salystyryp kórińiz. Bireýi – bir memlekettiń tóbesine kótergen Ulttyq Bankindegi jaǵdaı bolsa, kelesisi – Mark Sýkerberg deıtin bir-aq adam qurǵan jekelik jobanyń tabysy deýge uıalasyń.

Sonan soń qaıyra taǵy oılanasyń. Esh jańsaqsyz «Onyń quny Qazaqstannyń jarty jyldyq búdjetine de jetpeıdi – nebári 13,5 mıllıard dollar ǵana» deıdi jýrnalshy. Senińiz, senbeńiz: avtor Qazaqstan qorynda elińizdiń jarty jyldyq búdjetine jetpeıtin qarjy jatyr dep otyrmaı ma?

Tarıhqa júginsek, bir memleket turypty, Assırıa patshaıymy Semıramıda tapsyrys bergen eskertkishtiń salmaǵy da osyǵan jýyqtamaýshy ma edi, naqtyraq aıtqanda, onyń salmaǵy 250 tonna bolǵan kórinedi.                                                                                

Muny ótken tarıh deseńiz, búginde qoryna 8000 tonnadan asa altyndy toǵytyp, qos búıiri toqtyqtan búlkildep otyrǵan AQSH-ty oıǵa alyńyz. Dollarmen dońaıbat kórsetip otyrǵan eldiń endi altynmen áýrege salatyn kúni alys emes sekildi. Olaı deıtinimiz, bul el valúta qorynyń shamamen 70 paıyzdan astamyn altynmen saqtaýdy erte qup kórgen, tipti onyń kólemin úzdiksiz arttyryp otyrǵan el deýge bolady.

Sonymen birge, altyn jınaǵyshtar qataryn Germanıa, Italıa, Qytaı, Reseı syndy alpaýyt elder tolyqtyra túsetinin aıta ketken abzal. Endi, jappaı altyn jınaýdyń syryna toqtalaıyq.  

«BİZ QUDAIǴA ǴANA SENEMİZ» BE?

Ekinshi dúnıejúzilik soǵystaǵy qan-qasap urysta syrttaı qyzyqtaýshy esebinde qalyp, qajetinshe óz qaltasyn qampaıtqan AQSH álemdik naryqty qalaı ýysynda ustaýdyń kiltin tapqan jalǵyz el. Múmkin valútasynyń betinde «Biz qudaıǵa ǵana senemiz» degen jazýy bolǵandyǵynan ba, álde álemniń bir sypyra alpaýyt elderiniń soǵystan keıin ekonomıkasyn qaıta qalpyna keltirý úshin aıanbaı alǵan qaryzynyń áserinen be edi, áıteýir, atalǵan eldiń tasy órge erte domalady. Sóıtip, sol tusta AQSH-tyń bilekke emes, bilikke súıengen ekonomıkalyq bıligi tórtkúl dúnıeni bılep tósteýge jetkeni ras. Al bul rette dollardyń sol mezetterdegi qoldanylý aıasy, kári qurlyqtaǵy taralym mólsheri týraly sóz aıtýdyń ózi artyq bolsa kerek.

Sóıte tura, túptiń-túbinde bolatyn daǵdarys, onyń ber jaǵynda, quny qoldan jasalǵan kók qaǵazdyń (tarıhta valúta retinde júrgen qundy metaldarǵa salystyra aıtqanda – Q.Q.) erteńine degen senimsizdikti týyndatpaı  qoımady. Al qundylyǵy jaǵynan álemniń qaı buryshynda da ańyzǵa aınalǵan altynnyń valúta retinde erte tarıhtan qoldanylǵany, ári sodan beri de ádepki qasıetin, ózindik qunyn joǵaltpaı kelgenin eń aqymaq degen adamnyń ózi jaqsy biletini – aıdaı aqıqat.

Mine, osy qaǵıdany óz qaperinde ustaǵan AQSH ýaqyt kezeginde ony jantalasa jınady. Sonyń arqasynda kúnderdiń kúni  dollardy saban aqshaǵa aınaldyryp, onyń ornyna altyn aqshalardy ákelý arqyly óz ekonomıkasynyń yryqtylyq qabiletin túbegeıli bekitýge kirisken edi. Bul sol tustaǵy álemniń kóshbasshy ekonomıkasynyń  ǵana emes, kóptegen elderdiń esin erte jıǵyzdy. Sóıtti de, birinen keıin biri altyn valúta qorlaryn jappaı altyn nemese qundy metaldar esebinen toltyrýǵa kirisip ketti.

Osylaısha, naryqtyń parqyn meńgergen elderdiń deni bar áleýetin baǵaly metal qorlaryn, onyń ishinde altyn quımalaryn arttyrýǵa jumsady. Ulttyq ónimin, ulttyq qoryn, qazynalyq kiris-shyǵystaryn, ony aıtasyz, alǵan qaryz-nesıesine deıin buryndary AQSH-tyń kók qaǵazymen baǵalap, baılyǵyn sonymen qambalaǵan alpaýyttar endi «patsha metalyna» den qoıa bastady. Bul – bolashaqta bolmaı qoımaıtyn valútalyq soǵystyń alǵashqy dabyly edi.

Osy tusta altyn qory «qoń almaı» turǵan elderdiń ulttyq valútalary qunsyzdanyp, saban aqshaǵa aınalyp ketýi múmkin degen qaýip damýshy elderge de sezile bastaıdy. Táýelsiz Qazaqstannyń altyn óndirisi 1992 jyly qaıta jolǵa qoıylyp, alǵashqy qadam 10,6 tonna altyn óndirýimen bastalǵan edi. Alaıda  ol tustaǵy úlken úmit 28 jyldyq tarıhtyń ázirge «jutymyna» ǵana aınalǵany ras...

ALTYN KÚN ASTYNDAǴY «ALTYNSYZ» EL

Iá, Qazaqstandy aıtamyz. Bulaı aıtýymyzǵa da alabóten sebep bar. Resmı málimetter boıynsha Qazaqstanda shamamen 200-ge taıaý altyn ken orny bary anyqtalǵan. Máselen, Qazaqstandaǵy eń iri altyn ken orny – Varvarınsk kenishi. Ol altynnyń naqtylanǵan qory boıynsha álem elderiniń birinshi ondyǵyna, al óndirisi boıynsha – úshinshi ondyǵyna kiredi. Elimizdegi ekinshi iri altyn ken orny – Baqyrshaq. Sondaı-aq, Aqsý, Jolymbet, Bestóbe ken oryndary da óziniń qory jóninen tek Qazaqstanda ǵana emes, Orta Azıa óńiri boıynsha aldyńǵy oryndardyń birinde...

Bul tizim jalǵasa beredi. Biraq, bir eskeretin jaıt, júzdikti eki ret qaıtalaýǵa májbúr etken qalyń ken orynynyń kóbi jeke menshiktiń qolynda. Sondyqtan Qazaqstandaǵy altyn óndirisi áli de bolsa kóńil kónshitpeı keledi. Máselenkı, búginde basqasyn aıtpaǵanda altyn óndiretin úsh iri zaýytymyz bar. Olar: «Qazaqmys» korporasıasy, «Qazsınk» jáne «Taý-ken Altyn» jaýapkershiligi shekteýli seriktestigi. Atalǵan kásiporyndarda 2012 jyly 21,13 tonna tazartylǵan altyn óndirilse, sońǵy ýaqyt aralyqtarynda bul meje shamamen eki esege artqany aıtylady. Biraq  qysqa ýaqyt ishinde altyn valúta qorymyzdy nyǵaıtý úshin bul kórsetkish te kóńil kónshitpeıtini anyq.

Munda taǵy bir nazarǵa alynatyn dúnıe, altyn óndirý isiniń de óz qıynshylyǵy jetkilikti. Bul ispen aınalysatyndardyń ýájine qulaq assaq, Mendeleev kestesindegi rettik nómirinde 79-orynda turǵan, hımıalyq  syıpaty túrlishe qasıetke ıe metaldy óndirýdiń de azaby az emes. Myńdaǵan tonna tas pen qum, topyraqtan az mólsherde altyn shaıylsa – ol da jubanysh bolyp otyr. Oǵan zaýyttardyń zamanaýı qondyrǵylarmen jabdyqtalmaýyn qosyńyz. Osynyń bárin eskergende, saf taza altyn óndirý úshin áli de bolsa kóptegen syrapshyldyqqa ushyrap otyrǵanymyz shyndyq.

Mysaly, ǵalymdardyń aıtýynsha, altyn ajyratyp alýǵa ábden bolatyn 9 mıllıard tonnaǵa jýyq qaldyqtar qoqysta jatqanǵa uqsaıdy.

Qoqystaǵy altyndy aıtamyz-aý, búginde el ishindegi iri altyn kenishteri shetke satyla bastady. Dálel kerek deseńiz, basqasyn aıtpaǵanda, 2016 jyldyń ózinde qazaqstandyq «Altyn Almas Gold» kompanıasy «Baqyrshyq» pen «Bólshevık» altyn kenishteriniń júz paıyz aksıasyn reseılik «Polımetalǵa» satyp jiberdi.  Mólsherimen 618 mln. dollarǵa. Ashyq túrde. Kerek deseńiz, bul týraly aqparat sol kezde kompanıanyń resmı saıtynda da jarıalanǵan bolatyn.

Árıne, bul málimetten eki túrli aqparat alýǵa bolady. Biri – ókinishke qaraı, qazaqstandyq altyn kenishteriniń shetke satylyp ketip jatqany jaıly bolsa, al kelesi biri, tústiktegi kórshiniń endi altyn jınaýǵa kóshkenin baıqaımyz. Dáıek deseńiz, Altyn boıynsha Dúnıejúzilik keńes málimeti (WGC) boıynsha, Reseı Ortalyq banki 2019 jyldyń 1 toqsanynda satyp alynǵan altyn sany boıynsha birinshi orynǵa shyqqan. Bul da joǵaryda atap ótkenimizdeı Pýtın bıliginiń senarıy boıynsha AQSH dollaryna táýeldilikti azaıtý úshin jasalǵan áreketterdiń nátıjesi. Sóıtip, federasıanyń altyn qory 2188 tonnadan asyp otyr. Al byltyr Reseı 274 tonna altyn alǵan.

Budan shyǵatyn qortyndy: AQSH bastaǵan Batys maıdannan tutanýy múmkin valútalyq soǵysqa Reseı de óz kezeginde qarap qalmaýdyń qamyna kirisip ketti degen sóz.

WGC bul sanatta Japonıa Ortalyq bankiniń de jaqsy jumys istep jatqanyn aıtady. Sonymen birge, 765 tonna altynmen álemde segizinshi orynda turǵan araldaǵy eldiń qundy metalǵa qatysty bir qupıasyn ashady. Atalǵan nusqa boıynsha Japonıanyń altyn qory budan áldeqaıda kóp. Ulttyq baılyqtyń qomaqty bóligi halyqtyń qolynda, halyqtyń jeke múlki retinde saqtalýda. Sebebi, olarda bankten altyn satyp alýǵa tıimdi jaǵdaı jasalǵan.

Ol – ol ma, aldyńǵy bestikti ókshelep kele jatqan Qytaı men Úndistannyń baǵaly metal qoryn arttyra túskeni, tipti, ol úshin arnaıy  birqatar qurylymdyq reforma jasǵany da nazardan tys qalmaǵan.

Al bizdiń hál she? Bir biletinimiz – biz áý basta myqtap utylǵanbyz. Shetke shıki altyn satý, tipti túbimen «qopara» ken satý arqyly-aq. Sonyń saldarynan jýrnalıser jıi mysalǵa keltiretin altynsyz Italıa men Túrkıa elderi ýysymyzdaǵy múmkindikti qymqyryp kete barǵan. Qymqyrǵany sol, qarapaıym qazaqstandyqtardyń qolyna óz topyraǵynyń altyny buıyrmaı keledi.

Iaǵnı, biz eń qarapaıymy, syrtqa altynymyzdy tanytý turypty, óz altynyn ózi áli tolyq sezinip bolmaǵan eldiń ókilinenbiz. Bul jaǵdaıda, zergerlik týraly sóz aıtýdyń ózi artyq bolsa kerek. (Árıne, Qazaqstanda 1970 – 1990  jyldar aralyǵynda zergerlik buıymdy tutyný deńgeıiniń joǵary bolǵany ras. Biraq, ol Táýelsizdikten buryn bolǵan jaı edi – red.)

Múbádá, biz qolda bar múmkindikti der kezinde utymdy paıdalana alsaq,  ózge elder bizge altyn qory boıynsha álemniń aldyńǵy ondyǵyna engen Qazaqstanǵa osy sala boıynsha «kiriptar» bolar ma edi, kim bilsin?!

P.S.  Tarıhqa júginseńiz, Altyn Ordanyń bıleýshisi Batýdyń saraıynda altynnan quıylǵan sáıgúlikterdiń músini bolypty. Olardyń deneleriniń turqy kádimgi jylqymen birdeı bolǵan desedi.   Orda bıligi Mamaıdyń qolyna ótken tusta bul teńdessiz eskertkishter ushty-kúıli joǵalyp ketedi... Ókinish pe – ókinish! Al beride de                                                                                                                                                                                              han basyna kesek-kesek altyn jastanyp, qolynda taıtuıaq oınatqan zaman ótti me – ótti taǵy. Al qazir she? Jurttyń bári jarmaq izdep sarsylǵan. Demek, altyn jekeniń emes, memlekettiń, memleketten asyp halyqtyń baılyǵy degen sóz. Al ony satý – bolashaqty satý bolsa kerek.