Ýkraınaǵa basyp kirýine baılanysty Reseıge salynyp jatqan ekonomıkalyq sanksıalardyń saldarynan Reseı rýbliniń qunsyzdanýy teńgege de áser etip, Qazaqstannyń ulttyq valútasy sońǵy eki aptada buryn-sońdy bolmaǵan shamada álsiredi. Ulttyq bank 11 naýryzdaǵy dollar baǵamyn 509,8 teńge dep belgiledi. Teńge qunsyzdanýynyń teris áserin azamattar qazirdiń ózinde qymbatshylyq túrinde sezinip  jatyr. Jaǵdaı ońalmasa, onsyz da tabysynyń kóbin azyq-túlikke jumsaıtyn qazaqstandyqtardyń turmysy tipten turalap qalǵaly tur. Valúta naryǵynda ne bolyp jatyr, úkimet teńgeni qalaı ustap tura alady, tyǵyryqtan shyǵýdyń joly qandaı, osy jáne ózge de suraqtardyń jaýabyn Ryskulov analytics ortalyǵynyń dırektory, qarjyger Jasulan Kýshebaev Qamshy portalyna bergen shaǵyn suhbatta aıtyp berdi.

– Úkimet osy ýaqytqa deıin teńge baǵamy rúbldiń jaǵdaıy men munaı baǵasyna qatty baılanysty ekenin aıtatyn. Eger ekeýi quldyrasa, teńge qunsyzdanady, eger rúbl nyǵaıyp, munaı baǵasy ósse, teńge de nyǵaıady dep túsindiretin. Al qazir rúbl qunsyzdanyp, munaı qymbattap jatyr. Brent markaly munaıdyń barreli 111.97 dollarǵa jetti. Biraq teńge kúnnen kúnge qunsyzdanyp barady? Buny qalaı túsinýge bolady? Teńge baǵamyna dál qazir ne áser etip otyr?

– Qalypty jaǵdaıda, ıaǵnı soǵys bolmaǵanda búgingideı munaı baǵasynyń qymbattaýynan teńge nyǵaıar edi. Alaıda qazir sıtýasıa múlde basqasha. Búginde Reseı ekonomıkasyna sanksıalar kóptep salynýyna baılanysty rúbl álsirep jatyr. Reseı Qazaqstannyń úlken saýda seriktesi bolǵandyqtan, teńge rúbl tuzaǵynda qalyp qoıdy deýge bolady. Iaǵnı teńgeniń qubylýyna tek munaı baǵasy ǵana emes, rúbldiń jaǵdaıy da áser etedi. Bizde sońǵy bes jylda rúbldiń teńgege shaqqandaǵy baǵamy 5 teńgeden túsken joq. Al búgingi ulttyq bank dereginshe, 1 rúbl 4,5 teńge bolyp tur. Rúbldiń qunsyzdanýy teńgeniń rúblge shaqqanda nyǵaıýyna ákelip jatyr. Bul qazirgi jaǵdaıda ekonomıkamyzǵa qaýipti. Óıtkeni biz Reseımen erkin saýda aımaǵyndamyz, ıaǵnı bir-birimizben kedensiz taýar almasamyz. Sáıkesinshe, rúbl álsirep, teńge nyǵaıar bolsa, bizdiń bıznesmender Reseıden taýar alyp, Qazaqstanǵa sata bastaýy múmkin. Al bul – valútamyzdyń Reseı ekonomıkasyna ótip ketýine ákelip soǵady. Saldarynan otandyq bızneske degen suranys tómendeıdi. Sondyqtan úkimet mundaı qadamǵa bara almaı, teńgeni rúbldiń burynǵy baǵamyna sáıkestendirýge tyrysady. Iaǵnı rúbl qunsyzdansa, teńge de qunsyzdanady.

– Sońǵy ýaqytta Qazaqstannyń valúta saıasatyn Reseı rýbliniń yqpalynan shyǵarý kerektigi týraly jıi aıtylyp jatyr. Bul teorıalyq turǵyda múmkin be? Ol úshin ne isteý kerek?

– Teńgeni rúbl yqpalynan shyǵarý búgingi jaǵdaıda óte aýyr. Óıtkeni biz bir erkin saýda aımaǵyndamyz. Reseı rýbliniń yqpalynan shyǵý úshin aldymen Qazaqstan Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqtan shyǵýy kerek. Ol saıası erik-jigerdi qajet etedi. Bizdiń bılik oǵan bara ala ma, joq pa ol jaǵyn ýaqyt kórseter. Eger odaqtan shyqsaq, sonda bizdiń bıznesmender Reseıden taýar satyp alǵanda kedendik, basqa da salyqtarmen valúta baǵandary arasyndaǵy kishkene ózgerister otandyq óndiriske asa áser etpeıdi. Reseımen saýda qatynasynda ózimizdiń proteksıonıstik ekonomıkalyq saıasatqa kóshý kerek dep oılaımyn. Bul – teńgeniń jaǵdaıyn jaqsartyp qana qoımaı, ózimizdiń kásipkerlerge de úlken qoldaý bolady.

– Sonda teńgeni nyǵaıtýdyń, ekonomıkany kúsheıtýdiń Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq quramynan shyqpaı jasaýǵa bolatyndaı amaly joq pa?

– EAEO-dan shyqpastan jaǵdaıdy retteý sharalarynyń áseri qysqa merzimdi ǵana bolýy múmkin. Intervensıa jasaý arqyly, shekteýler qoıý, depozıtten aqsha alýda teńgelik syıaqyny arttyrý arqyly halyqty teńge ustaýǵa yntalandyrýǵa, teńgege degen suranysty joǵarylatýǵa bolady. Biraq munyń tıimdiligi ýaqytsha ǵana. Eger Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqta qala beretin bolsaq, ulttyq bank pen úkimet sıtýasıadan shyǵýdyń basqa, uzaqmerzimdi joldaryn qarastyrýy kerek.

– Sizdińshe Qazaqstannyń múmkindigimen ári búgingi sıtýasıany eskerip, qandaı uzaqmerzimdi jobalardy júzege asyrýǵa bolady?

– Onda óndiristi kúsheıtý kerek. Óndiris myqty bolmaı, myqty ekonomıka qurý, ulttyq valútany kúsheıtý múmkin emes. Teńgege degen suranysty ulttyq óndiris týdyrady. Sondyqtan tamaq, jeńil, hımıa ónerkásibi sıaqty Qazaqstannyń qolynan keletin óndiristerdi ashý kerek. Budan bólek Reseı naryǵynan ketip jatqan sheteldik kompanıalardy óziıizge tartýǵa múmkindik týyp tur. Árbir krızıste jaqsy jaqqa qaraı paıdalanýǵa bolatyndaı múmkindikter bar. Reseıden ketken ınvestorlar úshin Orta Azıa naryǵy tartymdy bolatyny túsinikti. Óıtkeni olarǵa bul jaq tanys, jumys istep kórgen, onyń ústine Orta Azıa da úlken naryq. Sondyqtan qazir Reseıden ketip jatqan ınvestorlardy Qazaqstanǵa tartyp, memleket tarapynan qoldap, Qazaqstanda bıznesin júrgizýge jaqsy jaǵdaı jasaýǵa nazar aýdarǵan jón. Bul – qysqa ýaqytta tıimdiligin kórsetpeıdi, biraq aldaǵy ýaqytta biz Orta Azıadaǵy ekonomıkalyq habqa aınalýymyz múmkin. Ol kezde ulttyq valúta úshin alańdaıtyndaı sebep bolmaıdy. Osy arqyly biz ózimizde shyqqan taýarlardy Reseıge sata alamyz. Bizde Reseımen logıstıka jaqsy jolǵa qoıylǵan. Biraq AQSH pen Ulybrıtanıa saıasatkerleri Reseıdi tolyqtaı tunshyqtyrý úshin onyń kórshilerine de sanksıa salý týraly aıtyp jatyr. Bul qanshalyqty júzege asatynyn ýaqyt kórsetedi. Osy múmkindikti paıdalanamyz dep biz de sanksıaǵa ilinip ketýimiz ǵajap emes. Ol aldaǵy jaǵdaılar aıqyndala túskende, belgili bolady.