Qyrkúıek aıy men Qazan aıynda bilim salasynda júrgen qyzmetkelerdiń eki birdeı meıramy ótedi. Biri - Bilim kúni bolsa, ekinshisi – kásibı meıram- Muǵalimder kúni. Jalpy, bıylǵy qyrkúıek dúbirli toılarǵa toly boldy. Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq mereıtoıy Elordada dúrkirep ótti. Bul mereke Qazan aıynyń alǵashqy onkúndiginde handyqtyń alǵashqy ordasy tigilgen Shý aımaǵynyń iri qalasy Tarazda jalǵasyn tappaq. Bári durys. Qazaq - ejelden azattyq, erkindik ańsaǵan halyq. Onyń ulttyq ataýynyń ózi de osy maǵynany bildiredi. Jer betinde óziniń ulttyq ataýy azattyq pen erkindikke qatysty uǵymmen qalyptasqan el kemde-kem. Aıtpaǵymyz bul emes edi, aıtaıyn degenim basqa. Biraq osylaı bastaýǵa týra keldi. Sebebi Qazaq handyǵynyń saıası sahnadan ketken de tarıhy bar. Eldiktiń, memlekettiliktiń qazyǵyn qadaǵan Qazaq handyǵy HİH ǵasyrdan bastap joıylyp, odan keıin bodandyq buǵaýyna moıyn usynǵan otarlyq kezeń de boldy. Onyń búge-shegesin aqtarý, qoparý bul maqalanyń mindeti emes. Degenmen de myna bir oıdy aıta ketkenimiz abzal: otarlyq kezeńdegi jurttyń azattyǵy men bostandyǵy úshin «naıza-qylyshsyz, myltyqsyz» júrgen rýhanı kúrester úshin qazaq halqy el arasynan shyqqan qarapaıym muǵalimge, oqyǵan azamattarǵa qaryzdar.
HH ǵasyr basyndaǵy qazaq qoǵamynda muǵalim bedeliniń qanshalyqty joǵary bolǵany tarıhta hatpen, ádebıette kórkemsóz órnegimen saqtalǵan. Tarıhtaǵy hat – HH ǵasyr basyndaǵy Alash zıalylarynyń el úshin jasaǵan jasampaz qyzmeti. Ádebıetten mysal, tipten, kól-kósir. Bir-aq mysal, B.Maılınniń óshpes týyndysy «Shuǵanyń belgisi» povesindegi ǵashyqtyq dertinen qaıtys bolǵan jany da, táni de sulý, baı kisiniń jalǵyz erke qyzy Shuǵanyń súıgen jigiti qarapaıym ortadan shyqqan muǵalim bolatyn.
Alash qaldyrǵan ekpin keshegi Keńes dáýirinde de jalǵasyn tapty. Keńes dáýiriniń alǵashqy qalyptasýy men damýy tusyna boılamaı-aq, sol dáýirdiń ydyraý ýaqytynda (80-jyldar) mektepte oqyǵan bizder úshin de muǵalim ıdealdy tulǵa bolatyn.
Ustazdyń el júreginde saqtalǵan tarıhı beınesi men búgingi keskin-kelbetin salystyra alamyz ba? Álbette, salystyra almaımyz. Sebebi zaman ózgergen, sonymen birge qundylyqtar da ózgergen. Bir-aq bir nárse aıqyn: memlekettiń saıası-ekonomıkalyq, áleýmettik damýy el azamattarynyń bilimdiligine, halqynyń mádenıet deńgeıine tikeleı baılanysty. Bilim – adam tirshiliginiń qaı salasynda bolmasyn mańyzdy oryn alatyn ámbebap qural. Quraldynyń quralsyz kisige qaraǵanda oı-órisiniń, dúnıetanymdyq kózqarasynyń tereńdigi, básekege qabilettiligi, kásibı beıimdiligi turǵysynan bir taban joǵary bolatyny anyq. Hakim Abaı aıtqan adam balasynyń bir-birinen artyqshylyǵynyń kórsetkishi bolyp baǵalanatyn tórt (aqyl, ǵylym, ar, minez) qasıettiń biri ǵylymnyń bastaý bulaǵy da osy – bilim.
Bizge bilimdi uıymdastyrýda, muǵalimniń mártebesin kóterýde ustalyq jetpeı jatyr. Muǵalimniń mártebesin kóterýdegi eń basty qural - bilimge degen tereń qundylyqty qaıta qalyptastyrý. Qundylyq bar jerde baǵa da bar, mártebe de bar. Damýshylar qatarynan ozyq eldiń qataryna qosylǵan barlyq memleketter kezinde bilim júıesine erekshe mán bergen jáne ony búgingi tańda eseleı túspese, kemitken emes. Ozyq damyǵan elder óz ekonomıkasyn jańashyl ınovasıa men tıimdi tehnologıalar arqyly qaryshtatyp otyr. Al ınovasıa men ıkemdi tehnologıalar taqyr jerden ózinen-ózi ónip shyqpaıdy, bilim men ǵylymnyń «mápeleýinen» ósedi. Ekonomıkalyq daǵdarysqa dýshar bolyp otyrǵan qazirgi Qazaqstanǵa bilim salasyn tereń damytýy qajet. Básekelestiń basty qozǵaýshy tetigi de – osy bilimde. Álemniń damyǵan memlekettteri bilim salasyn úlken bızneske aınaldyra bilgen. AQSH pen Batys Eýropanyń ozyq elderine jer dúnıeniń túpkir-túpkirinen ilim-bilim izdep kelip, qarajatyn sol eldiń ekonomıkasyna quıyp jatqany bizdiń kóz aldymyzda ótip jatqan kórinis. Bir sózben aıtqanda, damyǵan elder – eń basty kapıtal-adamı resýrstardy tıimdi paıdalanyp jatqan memleketter.
Uzaq jyldarǵa baǵyttalǵan «Qazaqstan – 2050» Strategıasynda 30 úzdik eldiń qatarynan oryn tebýge bel býǵan, Eýropa men Azıanyń altyn kópirine baǵalanatyn Qazaqstanǵa Orta Azıa memleketterine bilimi ozyq el retinde tanylýyna keshegi Keńes dáýirinen qalǵan áleýeti men búgingi ıntegrasıa belbeýi myqty baılanǵan zamannan jınaǵan azdy-kópti tájirıbesi keń múmkindik asha alady. Shegelep aıtsaq, tarıhı bolashaqta Qazaqstan Orta Azıanyń damýshy elderine úlgili bilim bere alatyn ilim-ǵylymy ozyq elge aınalýǵa, sóıtip bilim salasyn (keń maǵynada, adamı kapıtal salasyn) tabysty bızneske (shynaıy básekelestik negizindegi) aınaldyrý múmkindigi bar. Qazirgi tańdaǵy Nazarbaev zıatkerlik mektebi men ýnıversıteti - osy istiń alǵashqy bastamasy ispetti joba.
Atalǵan maqsatty halyqaralyq deńgeıge shyǵarý úshin bilim salasynyń ishki máselesin múltiksiz sheship alǵan jón. Bul oraıda, bilim alý úrdisin de uıymdastyrý - ótkir turǵan másele. Bizdiń oqýshylarymyzdyń damyǵan eldiń jetkinshikterine qaraǵanda demalatyn kúnderi kóp, sabaq oqıtyn kúnderi az. Ásirese, jazǵy demalys tym uzaq. Jazǵy uzaq demalystyń bir bóligin shyǵyny kóp, sýyǵy men borany oqýǵa kedergi keltiretin qysqy mezgilge aýystyryp, bilimdi úzdiksiz, kidirissiz, júıelep berýdi jolǵa qoıý qajet.
Muǵalim - ekonomıkanyń materıaldyq baılyǵyna úles qospaıtyn shyǵarmashylyq tulǵa. Keńestik dáýirde materıalısik dúnıetanymmen sýsyndap, odan birden kapıtalızmge attap ketken bizdiń qoǵamymyz materıaldyq baılyqty asa qatty qundap ketkeni búgingi aqıaqat shyndyq. Fond naryǵy («Fondovyı rynok») degen kapıtalızm qundylyǵy kún saıyn saýdaǵa túsip otyrady. Solaı-aq bolsyn. Biraq qoǵamnyń baılyǵy tek materıaldyq qundylyqtarmen ǵana emes, sonymen qatar rýhanı qundylyqtarmen de ólshenbeı me? Katolıkter dininiń basshysy Rım Papasynyń kúni keshe AQSH-qa barǵan saparynda biryńǵaı materıaldyq qundylyqqa negizdelgen kapıtalısik tanymnyń bolashaǵy buldyr ekenin ashyq aıtqany kimdi de bolsa oılandyrý tıis. Muny atam qazaq baıaǵyda mynadaı maqalmen: «Dánikkennen qunyqqan jaman»-, dep, shegelep ketken.
Muǵalim – rýhanı qundylyqty qalyptastyratyn, nadandyqtan arashalaıtyn, aǵysy qatty ózenniń ótkeli ispetti tulǵa. Ol ishki jalpy ónimniń (orysshasy VPP) artýyna úles qospaıdy, biraq sol úlesti jasaıtyn azamattarǵa rýhanı tárbıe beredi. Onyń adamı keskin-kelbetiniń saýyt-saımanyn saılaıdy. Sondyqtan ol ishki jalpy ónim kóleminen tabysty jalaqy alýy tıis.
Tabysty jalaqy men shyǵarmashylyq izdeniske jasalǵan qolaıly jaǵdaı – muǵalimniń mártebesin arttyrýdyń bir joly. Bul oraıda oqýshylar men muǵalimniń jazǵy kezeńdegi uzaq demalysyn qysqarta otyryp, beskúndik oqý aptasyna ótý, odan ári 12 jyldyq bilim júıesine kóshý, ustazdyń biliktiligin únemi jetildirip otyrý – orta bilim júıesiniń 1-2 jylda atqarar nysanasyna aınalýy tıis. Keńes dáýirinen qalǵan eski júıeniń jeteginde kete berýge bolmaıdy. Ony bizdiń qazirgi ekonomıkalyq daǵdarys jaǵdaı da, básekelestik artyp bara jatqan jahandaný úrdisi de kótermeıdi.
Elbasynyń bastamasymen engizilgen úsh tuǵyrly (qazaq, orys, aǵylshyn) til saıasaty - bilim júıesiniń ózekti órnegi, jastardyń básekege qabilettiligin arttyrýdyń tıimdi joly. Atalmysh máseleniń memlekettik mańyzy zor bolǵandyqtan «100 naqty qadam» Ult josparyna da engeni belgili. Álem jurtshylyǵynyń basym kópshiligi qoldanatyn aǵylshyn tilin jastardyń boıyna básekege qabilettiligin arttyratyn qural retinde engize otyryp, bolashaqta elimizdiń mańyna básekelestikke umtylǵan ózge eldiń ókilderin jınaı alatynymyz kámil! Mysal kerek pe? Aıtaıyq: Shyǵys Azıadaǵy Japonıa, Sıngapýr, Malazıa, Indonezıa...
«Aldymen sóz bolǵan», - deıdi dinı kitaptar. Sózdiń jalǵasy (kóńildegi oı da sózden quralady) – is. Hakim Abaı da aıtqan: «Sóz túzeldi, tyńdaýshym, sen de túzel», - degendegi ekinshi ret qaıtalanǵan «túzel» is-qımylǵa qatysty baǵyttalǵan emes pe edi?! Qoǵamnyń túrli salasynan úlgili nátıjege qol jetkizgen ozyq eldiń tájirıbesi sózdi jóndeýden bastaý tıimdi nátıje beretinin kórsetip otyr. Qyrkúıek pen Qazan aılarynda toıǵa kenelgen áriptesterimizge merekelik tilegimizdi taǵy da Uly Abaıdyń sózimen joldaǵymyz keledi: «Bilimdiden shyqqan sóz, Talaptyǵa bolsyn kez!»!
Almasbek Ábsadyqov, fılologıa ǵylymdarynyń doktory
Qostanaı qalasy
