Rashıd JAQSYLYQOV, Qazaqstannyń servıstik kompanıalary odaǵynyń alqa tóraǵasy:

– Rashıd Hasenuly, elimizdiń munaı-gaz salasy qansha adamdy jumyspen qamtyp otyr?
– Statısıkaǵa súıensek, naqty munaı óndirý isimen 50 myńnan astam adam shu­ǵyldanady. Al munaıǵa qyzmet kórsetý sa­lasynda 1 munaıshyǵa 5 adamnan keledi. Bul salanyń tikeleı óndiristen basqa da masha­qattary kóp qoı. Iaǵnı, ǵylymı-zertteý ju­mystary, qurylys nysandary, as-sýy, logıstıka, burǵylaý, skvajınany damyl-damyl jóndeý jumystary, jerasty jón­deý, qural-jabdyqtar jetkizý syndy osy sektorǵa qatysty qyrýar jumysqa 300 myń­nan astam adam tartylyp otyr. 
300 myń adamnyń otbasy bar deıik, árqaı­synyń joq degende 2-3 balasy bar. Iaǵnı, 
1 mıllıon 200 myńnan astam adam munaı-gaz sektorynyń arqasynda el qatarly eń­bek etip, otbasyn asyraıdy degen sóz. Osy aza­mattar Úkimetke alaqan jaımaı, keri­sin­she, ózi salyq tólep, eldiń damýyna, ny­ǵa­ıýy­na úles qosyp jatyr dep aıta alamyn. 
– Halyq arasynda «Munaıy kóp arab nege baı, qazaq nege kedeı?» degen áńgime jıi aıtylady. Osyǵan qatysty ne aıtar edińiz?
– Saýd Arabıasy men Qazaqstannyń munaı sektoryn salystyrý qıyn. Ekeýiniń ereksheligin sanamalap bereıin. Birinshiden, arab munaıynyń tarıhyna kóz júgirtý kerek. Arab elderinde munaı tabylyp, paı­dalanyla bastaǵanyna 100 jylǵa jýyq ýaqyt ótti. Olar ondaǵan jyl boıy jı­na­ǵan tájirıbesiniń arqasynda shıkizatty kádege jaratyp otyr. Bul – bir dep qoı­y­ńyz. 
Ekinshiden, qazaqtyń óz qolymen munaı óndire bastaǵanyna jıyrma-aq jyl bol­-dy. Bul salada biletinimizden bilmeıtini­miz kóp. Keńes kezinde munaı-gaz sektory­na qatysty sheshimderdiń bári Máskeýde qabyldandy. Sol kezdegi geologıalyq de­rekter, ınjenerlik sheshimderdiń barlyǵy Re­seıdiń arhıvinde qaldy. Qazaqstanda bilikti mamandar daıyndaý túgili, munaı óndirisiniń tolyq sıklyn qamtıtyn úrdis te bolmaǵan. Tolyq sıkl dep otyrǵanym – shıkizattan bastap, janar-jaǵarmaı satýǵa deıingi aralyq. 
Arab elderindegi, AQSH-taǵy sıaqty tarıhy tereń kompanıalar kenishterdi on­daǵan jyl boıy zerttegennen keıin ǵana onsyz da jerdiń betine jaqyn ornalasqan, hımıalyq quramy ońaı shıkizattan paıda kórdi. Olar geologıalyq barlaýdan bastap, barlyq óndiris júıesin ózderi jasady, tá­jirıbe jınaqtady. Al bizde munyń birde-biri bolmaǵanyn joǵaryda aıtyp óttik. 
Qazaq qaramaıynyń tarıhynda qa­zaq­tar nemen shuǵyldandy? Eń aldymen kenish­terdi aǵylshyndar tapty, odan keıin pat­shalyq Reseı qojaıyn boldy. Qazaqtar so­lardyń buıryǵyna baǵynyp, shıkizatty shelektep tasyp, qara jumys atqardy. Ke­ńes kezinde munaı-gaz sektoryn zerttegen ǵylymı baza da bolǵan joq. Basqarý isin Más­keý túgeldeı óz qolynda ustady. Geolo­gıalyq barlaýdan bastap óndiristiń tolyq sıklyn ózi jasaǵan elderde munaıdyń ózin­dik baǵasy tómen bolýyna bul da yqpal ete­di. Arabtar 8-10 dollar arzan munaıdy so­nyń arqasynda alyp otyr. Olar 100 dol­larǵa satqan munaıdan 90 dollar taza paıda kóredi. 
Úshinshiden, geosaıası jáne geogra­fıa­lyq ahýaldy esepke alý kerek. Qazaqstannyń teńizge shyǵatyn múmkindigi joq. Qytaı men Reseıdiń ortasyndamyz, bir jaǵymyzda munaıy kóp Iran ornalasqan. 
Tórtinshiden, Qazaqstannyń munaıy óte tereńde ornalasqan. Ony tereńnen tar­typ alý úshin úlken kúsh-jiger, aqyl-oı, teh­nıka, qarajat kerek. Jerdiń betine ǵı­marat salýdyń ózi úlken jumys, sapasyz sa­lynyp, jarty jyldan keıin qu­lap jat­qa­­nyn da kórip júrmiz. 5 sha­qyrym te­reń­nen shıkizat alýdyń qıyn­dy­ǵyn ózińiz eles­tete berińiz. Ol úshin bar­laý, uńǵy sa­lý, burǵylaý, jóndeý sıaqty ju­mys­tar-dy aıtpaǵanda, ekologıaǵa zıan tı­gizbeýdiń ózi ońaı sharýa emes. 
Besinshiden, Kaspıı munaıynyń qu­ra­mynda parafın, kúkirt sıaqty zattar óte kóp. Arabtar sıaqty óndire salyp, satyp jiberý múmkin emes. Arabtar munaıdy shı­kizat qalpynda tankige quıyp tájirıbe ja­sapty, tanki júre bergen eken. 
Altynshydan, munaı óńdeý zaýyt­ta­rynyń tapshylyǵy. Elimizdegi MÓZ-der Keńes kezinde salynǵan, ol óz elimizdegi munaıdy óńdeýge emes, Reseıde óndirilgen munaıdy óńdeýge arnalǵan. Bizdiń shıki­zatty Reseıdegi MÓZ-derde óńdeýge týra keledi. Sol kezdegi teris saıasattyń saldary kúni búginge deıin kesirin tıgizip jatyr. Logıstıkalyq júıelerdiń durys jasal­maýy da baǵaǵa áser etpeı qoımaıdy. Qazir elimizdegi MÓZ-derdi ózimizdiń munaıdy óń­deýge beıimdeý jumystary júrgizilip jatyr. Ol da qarjyny qajet etedi. 
– Siz aıtyp otyrǵan sebepter munaıdyń ózindik baǵasyna qanshalyqty yqpal etedi? 
– Qazaqstandaǵy «qara altynnyń» ózindik baǵasy óndirilgen óńirine baıla­nysty 30-50 dollardy quraıdy. Bul – birshama qymbat. Eger munaı óndirisiniń pro­sesin jýrnalıser óz kózderińizben baryp kórseńizder, sheti men shegi kórin­­beıtin ju­­mystyń kóptigine ózińiz de tań­ǵa­lar edi­ńiz. 
Qazirgi munaı kenishteri ornalasqan jer osydan 15-20 jyl buryn shól dala bo­latyn. Qazir qaınaǵan qyzý tirshilik. Qa­zaqstannyń munaı-gaz sektory ýaqytqa, ta­rıhı ahýalǵa saı damyp kele jatyr. Ol salada da elge jany ashıtyn patrıottar jumys isteıdi.

Munaı óndirisin jetik meńgergen ame­rıkalyq ınvestorlardyń ózi qazaq mu­naıyn óndirýdiń qıyndyǵyn moıyndaı­-dy. Olarǵa eń birinshi mańyzdysy aqsha, olar bıznesmender ǵoı. Tezirek óndirip, kóbirek óndirip, tabys tabýǵa, olar ózderi de múddeli.
– Investorlar demekshi, qazaq munaıyn sheteldikterge berip qoımaı, ózimiz óndirýge, kádemizge jaratýǵa bolmaı ma? 
– Qazaqstanda eń tereńde ornalasqan munaı 5 myń metrden astam tereńdikten alynady. 5 shaqyrymnan áride ornalas­qan shıkizatty alý «aýyr munaı óndirýge» jatady. Ekonomıkasy damyǵan elderdiń ózi munaı sektoryn birden dóńgelentip áke­-tý qıynǵa soǵady. Ózińiz aıtqandaı, to­qy­raý kezinde bul tipten qıyn sharýa bolǵany túsinikti. Egemendik alǵan jyldary eli­miz­degi ken oryndarynyń barlyǵy jabyq kúıinde jatty. Olardy iske qosý úshin ınvestorlarǵa táýeldi boldyq. Investor tartý úshin memleket olarǵa zańnamalyq, ekono­mıkalyq turǵyda jáne saıası ja­ǵynan yń­ǵaıly jaǵdaı jasaýy kerek bol­dy. Qan­daıda bir kompanıa jobaǵa aqsha quımas buryn, aqshasynyń kepildigin qam­tamasyz etetini túsinikti. Qazir búdjeti­mizdiń 80 pa­ıyzyn munaı men gazdan túsken tabys qu­raıdy. Al toqsanynshy jyldary qansha­lyqty mol qarajat pen erik-jiger qajet bolǵanyn ózińiz baǵamdaı berińiz. Osy turǵyda Elbasymyz ben Úkimet úlken ju­mys atqardy. Geologıalyq barlaýdan keıin ınvestısıa tartý elimizdiń munaı-gaz sektoryn kóterýdegi eń basty jumys boldy dep sanaımyn. 

Al bul saladaǵy Qazaqstannyń úlesin arttyrý, jumysshylardyń jaǵdaıyn ja­-saý – birtindep júzege asyrylyp kele jat­qan sharýa. Qazir munaı kenishteriniń ba­synda jumysshylarǵa jasalyp otyrǵan jaǵdaı osydan birneshe jyl burynǵymen salys­tyr­ǵanda áldeqaıda jaqsy. Jalaqy­lary da joǵary. 
– Investorlarǵa ıek arta berý ózimiz­diń otandyq kompanıalarǵa kedergi kelti­rýge ákelip soqpaı ma? 
– Kerisinshe, otandyq kompanıalar­ǵa qoldaý dep aıtar edim. Máselen, shetel­diń bir ınvestory kelip, qazaqstandyq 200-300 kompanıany aıaǵynan tik turǵyzdy. Ol qalaı? Jerdiń astyndaǵy munaıdy tartatyn skvajınalar kerek. Shyqqan mu­naıdy saqtaıtyn qoıma kerek. Munaı taza kúıinde shyqpaıdy, quramynda sý, qum, parafın, kúkirt, gaz bolady. Ony tazartý úshin munaı óńdeıtin zaýyttar kerek. Ol da qyp-qyzyl qarajatty qajet etedi. Osy skvajına, qoıma, zaýyttardy aıtpaǵanda, munaı men gazdy tasymaldaıtyn logıstıka, eń aıaǵy jumysshylardyń jatatyn jeri, ishetin as-sýy, baılanysy, bári qyrýar ju­mys. Sol qyrýar jumysty atqaratyn ser­vıstik kompanıalar bar, olardyń barly­ǵy otandyq kompanıalar. 
Máselen, olar basqa da qazaqstandyq kompanıalardyń damýyna úlken úles qo­syp otyr. Solardyń vahtalyq qala­shyq­taryn salatyn qurylys kompanıalary boı kóterdi. Solardyń qaǵazyn, as-sýyn, mu­naıyn tasyp qanshama adam jumys

tapty. 
Bizdiń ekonomıkamyzǵa qarajatyn quıyp, paıdasyz jatqan kenishterimizden shıkizat óndirip, ony satyp, bizge salyq tólep otyrǵany taǵy bar. 
Qurylyspen aınalysý da birden bola salǵan joq. Sol jumystardyń arqasynda elimizde dúnıejúzilik básekege qabiletti eki-úsh jobalaý ınstıtýty boı kótergen. Investorlar qazaqstandyq qurylys kom­panıalaryna, jobalaý ınstıtýttaryna tap­syrys beredi. Degenmen, ınvestorlar árqaısysymen jeke-jeke jumys istegisi kelmeıdi. Berilgen tapsyrmany tolyǵymen oryndap, «kiltin tapsyratyn» kompanıa izdeıdi. Ol kompanıalar jobalaýdy da, qurylysty da ózi atqaryp shyǵýǵa tıis. Sol sebepti, bizdiń kompanıalar osyndaı iri kompanıalarǵa aınalýǵa tyrysty. 
Taǵy bir máseleni aıta keteıin. Inves­torlar munaı-gaz sektoryn damytqannan keıin logıstıka jolǵa qoıyla bastady. Qazaq qaramaıy qubyr, temir jol, tanker, avtokólik joldary arqyly tasymalda­nady. Sol úshin de logıstıkamen aınaly­satyn iri kom­panıalar quryldy. Bizdiń mu­naı Eýropaǵa jetkenshe birneshe eldiń shekarasynan ótedi. Sonyń bárin múltiksiz atqarý úshin logıstıkter dıplo­mat bolýǵa tıis. Munaı ótetin memle­ket­terdiń zańyn jetik bilýi kerek. Sonymen qatar sol eldegi jalpy ahýaldan habardar bolýǵa tıisti. Demek, munaı-gaz sektorynyń damýy, ınvestor­lardyń kelýi qazaq jas­tarynyń bilimge degen qushtarlyǵyn oıatyp jatyr. Iaǵnı, ınvestorlardyń Qazaq­stan­nyń ekonomı­kalyq damýy ǵana emes, ın­tel­lektýaldyq damýyna qosqan úlesin moıyndaýymyz kerek. 
Biz buryn-sońdy munaı-gaz salasymen aınalysyp kórmegendikten, bul salada ma­man ázirlemek túgili, qandaı mamandar qa­jet ekenin de mardymsyz biletinbiz. Bul turǵyda ınvestorlar qazaq jastarynyń bilim alýyna, munaı-gaz mamany bolýyna jaǵdaı týǵyzdy. 
– Munaı baǵasy quldyrap barady. Shı­ki­zat qymbattaıdy degen boljamdar sol-
ǵyn estiledi. Elimizdiń munaı sektorynyń jaı-kúıi ne bolmaq?
– Qazaqstandyq munaıdyń 1 barreli­-niń quny – 30-50 $. Óndiriletin óńirine qa­raı qu­ramy osy kórsetkish ara­lyǵynda. Shıki­zat­tyń baǵasy taǵy da ar­zandamasyna eshkim kepildik bere almaı­dy. Mundaı jaǵdaıda «memleket munaı-gaz kom­pa­nıa­laryna oń kózben qarap, salyq­tyq, áleý­mettik rejım­derde jeńildik ja­saý ke­rek» degen oıdamyn. Nege? Qara­paıym my­sal keltireıin. Ot­basyn asyrap otyrǵan sút­ti sıyrdyń sa­paly ónim berýi úshin jem-shóptiń jaq­sy­syn sonyń aýzyna tosamyz. Ol sút ber­me­gen maýsymda bir­den soıyp, satyp jiber­meımiz ǵoı. Sol sıaqty munaı-gaz sektory da memlekettiń qamqorlyǵyn, jyly qa­baǵyn qajet etetin ýaqyt týady. 
Myń metr tereńdikten munaı soratyn skvajınanyń jumysy toqtaıtyn bolsa, ony qaıta qosý úshin 1 mıllıon dollar qa­ra­jat qajet. Eger bul salaǵa 1-2 jyl kóńil bólinbese, onda jıyrma jyl boıy júrip ótken jolymyzdy qaıta júrip ótýge týra keledi. Osy salada eńbek etip júrgen 300 myń adam men olardyń otbasyn qaı­da qoıa­myz? Sondyqtan qandaı qıyndyq bolsa da, munaı-gaz sektoryna memlekettiń qoldaýy qajet. Elimizdiń Úkimeti qoldan kel­genshe qamqorlyq jasap kele jatyr. 
– Jıyrma jyldan astam ýaqytta mu­-naı-gaz sektory qalaı damydy? Aldaǵy ýaqytta qandaı baǵytta damýǵa tıis?
– Jıyrma jylda biz munaı óndirýdi úırendik. İlespe gazdy kádege jaratýdy úırendik. Endi munaı-hımıa óndirisin da­mytý kerek. Munaıdan qalǵan qaldyqty taýarǵa aınaldyrýǵa kásipkerler bet bu­-rýǵa tıis. 20 jyl bir adamnyń ómiriniń úlken bóligi, biraq memlekettiń eko­nomı­kasynda úlken orny bar sala úshin óte qys­qa merzim. Aldaǵy ýaqytta munaı-hımıa óndirisin damytsaq, murtymyzdy balta shappaıdy. 
Munaı sektory – úlken ǵylym. Sol úshin bul salany barynsha tereń zertteý kerek. Óndiristiń geologıadan bastap, ja­narmaı satýǵa deıingi sıklyn ózimiz atqa­rýymyz kerek. Munaıdan alynatyn dúnıe­ler ushan-teńiz. Qazaqstan kómirsýtegin ne­gizinen, shıkizat retinde satýdan jáne ja­nar-jaǵarmaı retinde óńdeýden paıda kórip otyr. Sondaı-aq birneshe jyldan beri farmasevtıka damı bastady. Bul basy ǵana. Munaı-hımıa salasyn damytý kerek. 
Elimizde munaı-gaz sektoryna balama bolyp, ekonomıkany órge súıreıtin sala áli qalyptasqan joq. Sıyr sapaly sút berý úshin de, onyń jem-shóbin, qorasyn saı­laı­syń. Sol sıaqty memlekettiń tabysynyń 70-80 paıyzyn berip otyrǵan salaǵa qo­laı­ly ahýal jasaý kerek. 
Sóz sońynda aıtarym, qarapaıym ha­lyq munaı-gaz sektoryn synaýǵa emes, ba­lalaryn munaı-gaz mamandyqtaryna oqy­týǵa qulshynsa eken. Ekonomıkanyń tiregi bolyp otyrǵan salany synaý patrıottyqqa jatpasa kerek. 

Derekkóz: http://aikyn.kz/