Prezıdentimiz Q.-J. Toqaevtyń «Biz ozyq oıly ult retinde tek qana alǵa qaraýymyz kerek» atty «Egemen Qazaqstan» gazetine bergen suhbatynda «...ózimizdiń tól jańa jylymyz – Áz Naýryzdy esten shyǵarmaǵan jón. Bul meıram – tirshilikti túlete keletin naǵyz tabıǵı jyl basy.

Naýryz – jańarý men jańǵyrýdyń sımvoly. Sondyqtan tól merekemizdiń mazmunyn baıytyp, ony barynsha erekshelep, jańasha atap ótýimiz kerek. Bul qadam qoǵamdy uıystyryp, ulttyq biregeıligimizdi aıshyqtap, el birligin nyǵaıta túsýge yqpal etedi dep senemin», - dep Naýryz, ıaǵnı bizdiń Jańa jylymyzdy jańa formatta ótkizý jóninde usynysyn aıtty.

Naýryzdyń fılosofıalyq astary tereń. Ol ár adamnyń ishki jan dúnıesiniń tazalyǵy, otbasy, ulttar jáne adamzat pen kúlli tabıǵattyń jańarýyna deıingi salt-dástúr, ádet-ǵuryptardy, nanym-senimderdi qamtıdy. Ulys kúninde shúkirshilik jasap, ótkenge táýbe deıdi, barǵa qanaǵat, joqqa salaýat dep, keleshekke úlken úmitpen qaraıdy. Naýryz - ulttyq ıdeıanyń  negizi, halqymyzdyń salt-dástúri osy kezde kórinip, sony saqtap qalaǵanymyz aıqyndalady. Naýryzdyń 2500 jyldyq jazbasha tarıhy bar ekeni belgili. Máshhúr Júsip bylaı dep jazǵan: «Qazaqtyń qazaq bolǵanda ózine arnalǵan, sybaǵasyna tıgen jalǵyz meıramy Naýryzdama».

Áz Naýryz Shyǵys elderiniń otyryqshy halyqtarynyń, eginshi jurttardyń meıramy jáne Eýrazıa tósin tulpar tuıaǵymen dúbirletken kóshpelilerdiń ortaq merekesi bolǵan. Naýryzdyń toılanýy men ǵuryptary tabıǵatqa tabynýdan, zoroastrıstik Jańa jyldan shyqqan. Patsha úkimeti ony ǵasyrlar boıy halyqtyń jadynan óshirip tastaı almady. Erte zamandaǵy juldyznamada 22 - naýryzda aspan deneleri ózderiniń eń bastapqy núktelerine kelip, kún men tún teńeletinin anyqtaǵan.

1926 jyldan 1988 jylǵa deıin Naýryz meıramyn toılaýǵa tyıym salynsa da, qazaq halqy ár otbasynda jasyryn túrde Naýryz kójesin pisirip, atap ótip júrdi. Otbasynan bastap toılanatyn Naýryzda tazarý, tazalyq saqtaý – eń basty másele. Naýryz merekesi 1991 jyly, 15 naýryzda Qazaq KSR Prezıdentiniń qaýlysynyń negizinde memlekettik mártebege ıe boldy. Birinshi Prezıdent naýryz aıynyń 22 juldyzyn «Naýryz meıramy» dep jarıalady. Al 2009 jyldyń 24 sáýirinde naýryz aıynyń 21, 22, 23 kúnderine «Naýryz meıramy» dep, resmı ataıtyn boldy.

Aǵartýshy aqyn Ǵumar Qarash sonaý 1919 jyly «Hamal (naýryz) basynda qazaq ǵurpynsha jańa jyl kirip, eski jyl shyǵady. Eski ólip, jańa tirilgende ólgendi eske 133 túsirip, jaqsy jaǵyn, qylǵan jumystaryn aıtyp otyrý ádet» dep jazypty. Dál osy tusta «hamal nemese amal degen ne?» saýalyna jaýap bersek, Naýryz merekesine baılanysty «amal kirdi», «amal keldi» degen sóz aıtylatynyn bilemiz. Shyǵys elderindegi kún (shámsı) kúntizbesi boıynsha, naýryzdyń bastalýy hamal (amal) aıynyń 1-shi juldyzy bolyp esepteledi. Hamal - Toqty shoqjuldyzynyń eski parsysha ataýy. Kún men tún teńelip, amal kirgen sátte Toqty shoqjuldyzy týady. «Naýryz» sózi parsynyń «jańa kún» degenin bildiredi. Qazaqtar bul kúndi «naýryz» demeı, «amal» degen. Bul qazirgi kúntizbe boıynsha 14 naýryzǵa sáıkes keledi.

Qazaq aýyldarynda ertede taıqazan, narqazan dep atalatyn úlken qazandar bolǵan. Qazan – sonaý skıf-saq, ǵun zamanynan kele jatqan «jeti qazynanyń biri». Qoja Ahmet Iassaýı mavzoleıindegi taıqazan – kóshpendilerdegi bereke men birliktiń sımvoly. Qazaqtyń ertegi-jyrlarynda altyn qazandy izdeý salty kezdesedi. Erterekte Naýryz meıramynda aýyldyń taıqazanyna ár úı óziniń 7 túrli taǵam qosyp pisirip ákelgen kójelerin quıatyn, sonda 30-50 tamaq qospasynan jasalǵan «naýryz kóje» nemese «kóp kóje» bolyp shyǵady. Bul aspazdyq jumystyń bárin elge qadirli, aýylǵa belgili báıbishe basqarǵan. Qazandy ıesine qaıtarǵanda taza ǵyp jýyp, ishine mindetti túrde pisken tamaq (baýyrsaq, toqash, et) salyp, qulaǵyna aqtyq baılap qaıtarady, áıtpese «qazan ókpeleıdi», «qazan shamdanady» dep yrym qylady. Qazaq arasynda eki adam renjiskende «ókpesi qazandaı», «ókpesi qara qazandaı» dep aıtylatyn sóz tirkesteri osydan shyqqany túsinikti. «Qara qazan, sar balanyń qamy úshin», «Qara qazan sar bala, jylap jatyr kóp bala» degenimiz – halyq, buqara halyq degenniń balamasy. Atadan mıras bolyp kele jatqan qazannan aıyrylý – qut-berekeniń qashýy, baılyqtan aıyrylý, ony bireý tartyp alsa, masqara bolǵany dep sanalatyn.

Qazaqtarda «naýryz kóje» ataýyna ıe bolǵan arpadan kóje pisirip, aýylǵa dám tattyrǵan. Qazaqtar «arpa, bıdaı as eken», «naýryz kójeni toıyp jeseń, jyl boıyna toq júresiń» dep beker aıtpasa kerek. Et pen sútti negizgi taǵam qylǵan qazaqtar bul kójege aıran, súzbe qatyp, qystan saqtaǵan súr etti qosqan. Naýryz kóje daıyndaý ádisinde aımaqtyq erekshelikter baıqalady, arpa, aǵarǵan, súr et qazaq jeriniń barlyq óńirine ortaq bolsa, batysta, Syrdyń tómengi aǵysy boıynda júgeri, tary, ońtústikte mash, burshaq, kespe qosady. Jetisýdyń shyǵys bóliginde «kóp kóje» deıdi.

Qoryta aıtqanda, Naýryz musylman halyqtarynyń turmysynda ıslam dininen buryn baıyrǵy zoroastrızmmen birge sińgen, tamyryn tereńnen tartqan bul mereke halyqtyń salt-sanasynda, tarıhı sanamyzda berik ornyqqan. Sondyqtan da, qazaq halqy basynan qansha jaýgershilik, asharshylyq jyldardy ótkerse de, naýryzdy urpaqtan-urpaqqa saqtap jetkizgen. Mundaı meıramdar – ulttyq ıdeıamen ushtasyp jatatyn ulttyq sananyń bir kórinisi dep esepteımiz. Kezinde Alash arystary Naýryzdy barynsha nasıhattap, elin ezgiden alyp shyǵyp, ulttyń rýhyn kótermekshi boldy. Endi egemendi el bolǵanda, Ulystyń uly kúniniń halyq jadynan umytylǵan syrlary men qyrlaryn qaıta jańǵyrtyp, Prezıdentimizdiń suhbatynda aıtylǵandaı tól merekemizdiń mazmunyn baıytyp, ony barynsha erekshelep, jańasha atap ótkizý jolygda jumystardy atqarý búgingi kúnniń basty talaby dep sanaımyz.

Begalıeva A.Q.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Joǵary ornyna deıingi bilim berý fakýleteti JOO-ǵa deıingi daıyndyq kafedrasynyń aǵa oqytýshysy