Ýalshyq, sheńbirek sózderi de, qazaq   tilinde bolmaǵan sózder. Ýalshyq sóziniń maǵynasyn, nannyń úgindisi dep túsindirgenderimen, sózdiń óziniń shyǵý tórkinin túsindirmegen. Nannyń úgindisi, usaǵy, qoqymy sózderiniń eshqaısysy aıtylýy jaǵynan ýalshyq sózine jýyqtamaıtyndyqtaryna qaraǵanda, bul sóz ózbekshe sózderdiń bireýinen burmalanǵan (Balchıq, olchıq t.b.) Sheńbirek sózi – qazaqsha sózderden burmalanǵan (Sheńber jasap (qazaqsha)-sheńbirektep (shala qazaqsha), shańyraq – shańǵyraq, jer uıyǵy -jer úıik, myjyraıǵan -myjyryq, aýrýshań -aýyrshaq t.b.)

Mereke    (qazaqsha)-meıram    (shala    qaz-a).    Ózbekshe: Baıram, bereke (qaz-a) – bereket (shala qaz-a). Ózbekshe: Barakat, sáki (qaz-a) – tapchan (shala qaz-a). Ózbekshe: Tapchon Bastaýysh qylastardyń oqýlyqtaryndaǵy keltirilgen mysaldardyń jartysyn oqýlyq ıeleri (shala qazaqsha: Avtorlary) ózderi qurastyrǵan. Qurastyrǵanda qalaı qurastyrǵan?  Oqýlyq ıeleriniń jazǵan sózderi men sóılemderiniń qurylysyna, maǵynasyzdyǵyna     qaraı otyryp, oqýlyqtardyń shala qazaq tilinde jazylǵanyn kóremiz. (Jatyn bólme, tyıym    sózder,    nátıje   sabaq, dáıeksóz,sóılemniń syzbasy,oqý basylymy,  jol jomarttyǵy, dıalogty jalǵastyryńdar, seniń  bergen jaýabyń eki sóılemnen turady, olar sóıleýdi quraıdy, tosynsyı,topserýen,ashyqhat, kórkemsóz, «h» eline saıahat, Júsip Balasaǵunı (durysy: Júsip Balasaǵun), Igýnekı, syılasym (durysy: Syılasý), quttyhanań osy, meniń (dosymnyń) súıikti ertegilerim t.b.). Mysal retinde alynǵan osy sózderdiń ishinde túsinikti tilde jazylǵan bir sóz joq. Shala qazaq tiliniń jatyn sózi – bir býynyn (-ta) joǵaltqan «jatatyn bólme» sóziniń buzylǵan túri bolsa, syılasym sózi – qazaq tilindegi tuıyq etistiktiń shala qazaq tilinde aıtylatyn túri. (Aýysý – aýysym, tóleý – tólem, satylý – satylym, syılasý – syılasym, ótkizý – ótkizim t.b.). Olaı bolsa, oqýshylarǵa mektepte neni oqytyp júr? Shala qazaq tilinde qurastyrylǵan oqýlyqtardan oqýshylar qandaı bilim alady? Shala qazaqsha oqýlyqtardy oqý júıesine engizýdiń arǵy jaǵynda qandaı maqsattar bar? Jatatyn bólmeni – jatyn, shańyraqty (úıdi) – quttyhana,kishkentaı jyrany – jyraqana, jarysqan attardy – kelatqan at, qyratty – qynarda, maqal–mátelderdi – dáıeksóz, oqýlyq kitapty – oqý basylymy, jerdi aınala ushýdy – sheńbirektep dep úıretý, bul oqýshylarǵa til úıretý emes, tilderinen aıyrý, tilderindegi durys sózderdi umyttyrý. Sózdik qurylysy men aıtylýy jaǵynan qandaı tilder tobyna jatatynyna qaramastan, qazaq tiline tez oqyp, tez sóıleýdi (skorochtenıe) úıretý ádisin bilim salasyna (mektepterde) engizýdiń qandaı qajettiligi bolǵan. Qazaq tili, sózderi tez aıtylatyn tilder tobyna jatpaıdy ǵoı. Sózderi óte tez aıtylatyn tilder tobyna qytaı, káris sıaqty ulttardyń tilderi jatady. Qytaı sıaqty ulttardyń tildik sózderiniń qurylysy kóbinese eki nemese úsh áripten quralady. Qazaq tiliniń sózderine qaraǵanda, ózbek tiliniń sózderi, qurylysyna baılanysty, áldeqaıda tez aıtylady. Qazaq tilinde eki–úsh sózben aıtylatyn kúrdeli etistik sózder, ózbek tilinde bir sózben, dara etistikter túrinde aıtyla beredi. Qaıtyp kele jatyr – keleıabdı, bara jatyr baraıabdı t.b. Sonda qazaq tiline qoldanýǵa bolmaıtyn bul ádis qalaı engizilgen? Oqýlyqtardaǵy sózderdiń áripterin túsirip jazý (úlesed, keted, barad, qydy t.b.) ádisi men tez oqytý ádisi bir – birine uqsamaıtyn tásilder (Biri jazý úlgisinde, ekinshisi aıtý úlgisinde). Sózderdiń áripterin túsirip jazý úlgisinde, tildi buzý áreketteri, sózderdiń durys jazylý erejesin (orfograpıa) ashyq túrde buzǵandarynan kórinetin bolsa, tez oqytý úlgisinde mundaı áreket kózge kórinbeıtin jasyryn túrde ótedi. Biraq eki tásil de, qazaq tiliniń sózderin, óziniń tildik dybys úndestigine saı birqalypty aıtylýynan shyǵaryp jiberedi. Áripteri jetispeıtin sózderdi oqytqanda da, tez aıtqyzǵanda da, sózderdiń býyndaryna durys bólinýi, durys ekpin túsirilýi buzylady. Bunyń bári sózderdiń durys dybystalyp shyqpaýyna áser etedi. Aıtylǵanda buzylyp shyǵady.

(Ap-paı, Ab-baı, bar at, qal-at. Durysy: A+paı, A+baı, ba+ra-dy, qa+la+dy t.b.) Qazaq tiliniń qazirgi jaǵdaıy túsiniktirek bolý úshin, shala qazaq tilinde qurastyrylǵan oqýlyqtardyń (shala qazaqsha: Oqý basylymy) keıbir sózderine taǵy da toqtala keteıik. Mysaly: (1) Nátıje sabaq, (2) tyıym sóz – maǵynasyz sóılemder. Birinshi sóılemde sózder oryndaryna durys qoıylmaǵan jáne soǵan baılanysty jalǵaýlarynan aıyrylǵan. Durysy: Sabaqtyń nátıjesi. Nátıje sabaq – sózderdiń oryndaryna durys qoıylmaýynan maǵynasyzdyqqa ushyrasa, tyıym sózder – ortasynan bir sózi jetispeıtindikten maǵynasyz sóılemge aınalǵan. Durysy: Tyıym salynǵan (aıtýǵa bolmaıtyn) sózder. Tyıym sóz, dana sóz, sheshen sóz – shala qazaq tiliniń sózderi. Qazaq tilinde danalardyń, sheshenderdiń aıtqan sózderin danalyq nemese sheshendik sózder deıdi. Maǵynasyz sózderdi oqýlyqta ne úshin taqyryptyq sózder retinde paıdalanǵandary da túsiniksiz . Mysaly:

 Tyıym sózder.

1. Amanatqa qıanat jasama.
2. Esikti qatty jappa.
3. Maldy basqa urma.
4. Úlkenniń sózin bólme.
5. Tamaqty asyqpaı ish, t.b.

Qazaq: «Balany jastan, kelindi bastan», – deıdi. (Balany kishkentaı kezinen, kelindi kelin bolyp túsken kezinen bastap tárbıele degen sóz). Úlkenderdiń balalarǵa aıtyp otyratyn tárbıelik máni bar sózderin, aıtýǵa bolmaıtyn sózder dep (tyıym sózder – shala qazaqsha) bergenderi qalaı? Sońǵy otyz jyldyń ishinde, shala qazaq tiliniń qazaq tilin tolyq buzyp, qandaı úlken jetistikterge jetkenin kórsin degenderi me? Kólik mektebi (Durysy: Kólik júrgizýshilerin daıarlaıtyn qysqa merzimdik oqý oryny), apatty shyǵý (durysy: Apat bolǵan jaǵdaıda shyǵý), basyńdy kı (durysy: Bas kıimińdi kı), shuǵyl qajet (durysy: Óte qajet), ózińnen qaraı (durysy: Ózińnen ary qaraı), balǵyndyǵy ishinde (durysy: Shyryndy sýsyndar) t.b. Tárbıelik máni bar sózderge, jaman ádetterden (sózderden emes) aýlaq bol dep, taqyryptyq bir durys sóılemdi jaza almaýdyń ózi sumdyq qoı! Oqýlyqtar retinde paıdalanýǵa kelmeıtin kitaptardy, bilim salasyna engizýge, olar qalaı qol jetkizgen? «Soqyr taýyqqa bári bıdaı», – deıtin zaman jetti me? Jetken shyǵar. Áıtpese baspasóz betterinde mynandaı maqalalar jarıalanbas edi. «Biz osy kúni kishi qıamette, aqyrzamannyń birinshi satysynda turmyz. Onyń birneshe belgileri bar. Sonyń biri sóz aýyrýlarynyń asqynýy. Bárin dúnıe tabýdyń quralyna aınaldyrǵan sóz saýdagerleri kóbeıip ketti. Sózderdiń durysy qaısy, qatesi qaısy, ajyrata almaıtyn jaǵdaıǵa jetip, bylyqqa belshemizden battyq»

Aqyn Sibetqalı Nurjan. «Qazaq ádebıeti» gazeti

5.02.2016 jyl

    Shala qazaq tilindegi sózderdiń bir toby, óz ara shala qazaqsha jalǵaýlarmen baılanyssa (maǵam barýǵa kerek- ti (durysy: Meniń barýym kerek), baǵanaly beri (durysy: Baǵanadan beri), sonaı dedimshi (durysy: Solaı dep aıttym) t.b.), endi bir bóligi jalǵaýsyz bir-birimen tirkesip aıtyla beredi. Bir ret turyp berem (durysy: Bir ret ornyńa jumys isteımin), erten jatyp berem (durysy: Erteń úıde jatyp demalamyn) t.b. Jalǵaýsyz tirkesip aıtylatyn shala qazaqsha sózderdiń birtalaıy, sóz aralyq jalǵaýlarynyń bolmaýyna baılanysty birikken túsiniksiz sózderge aınalǵan. Baratyn shyǵar – baradshyǵar, kele jatyr – kelapty, bizdiń kisiler bizdińkiler, dáý eken – dáýken, kelisim shart – hattama, áıelderdiń ósegi – qatynósek, kelinniń aıaǵy aýyr – kelin aýyraıaq t.b. Osyǵan uqsas shala qazaqsha birikken sózder oqýlyqtardyń ishinde de az emes. Topserýen, tosynsyı, kórkemsóz, tupnusqa, ashyqhat, saýalnama t.b. Durysy: Toptasyp (top – top bolyp) serýendeý, kútpegen syı (syılyq), kórkemdik sózder, túpki nusqasy, ashyq túrde hat jazý (hattyń sońyna aty-jónin ashyq kórsetý), suraqqa jaýap.

   Mektepterge arnalǵan oqýlyqtar qaıta saraptaýdan ótip (shala qazaqsha: Saraptama), shala qazaq tiliniń sózderinen tazartylyp, sóılemderdiń, sózderdiń qurylysy (jazylýy), qazaq tiliniń burynǵy erejelerine sáıkes durys qurastyrylýy kerek. 3-shi kylasqa arnalǵan oqýlyqtyń ishindegi (82 bet) myna sóılemderdiń sózderine qaraı otyryp, oqýlyqty qurastyrǵan adamdardyń, sóılemdegi sózderdiń jaǵy bolatynyn, ózderi ajyrata almaıtynyn ańǵarýǵa bolady. 1. Meniń (dosymnyń) súıikti ertegilerim.

2. Meniń (dosymnyń) minezim.

Birinshi jaqtan aıtylyp turǵan sóılemniń basyndaǵy esimdik sózge (meniń), ekinshi jaqqa (adamǵa) qaratylyp aıtylatyn sózdi (dosymnyń), balama sóz retinde engizgen. Endi sóılemniń basyndaǵy esimdik sózdi, jaqshanyń ishindegi balama sózimen aýystyryp jazyp kórińiz. Durys sóılem shyǵa ma? 1. Dosymnyń súıikti ertegilerim. 2. Dosymnyń minezim.

Sóılemdegi sózder bir-birimen múlde qıyspaıdy. Durysy: Meniń (ózimniń) súıikti ertegilerim.

Onyń (dosymnyń) minezi.

Durys sóılemder osylaı qurastyrylmaı ma? «Júrgen jerin (jolyn) tazalap júretin adamdy, jol jomarttyǵy deıdi» (100 bet). Elde joq, eshkim estimegen bul qandaı danyshpandyq sóz? Mine, bizdiń mektepterde oqýlyq dep paıdalanyp júrgen kitaptarymyzdyń sıqy osyndaı.

 2020 jyl