Túrkıada saılaýlar árqashan toı-dýman, óleń-án jaǵdaıynda ótedi. Sol úshin saılaýǵa qatysatyn partıalar kompozıtorlarǵa tapsyrys berip saılaýǵa arnalǵan óleńder jazdyrady. Bul óleńder saılaý ótkenshe, kóshelerde, jınalystarda daýys zoraıtqysh apparattardan berilip otyrylady. Bıyl 30 naýryz kúni bolatyn jergilikti saılaýlarda da ár partıa saılaý úshin ózderiniń ánderin belgilep saılaý naýqandaryn bastap ketti. Túrkıanyń bılik basyndaǵy Rejep Taııp Erdoǵan  jetekshiligindegi «Ádilet jáne órleý» partıasynyń belgilegen saılaý áni halyqtyń nazaryn qazaqtyń ulttyq aspaby dombyraǵa, al jýrnalıserdiń nazaryn  osy dombyranyń ıesi Túrkıa qazaqtaryna aýdardy.

19 aqpan kúni «Arena» stadıonynda «Ádilet jáne órleý» partıasynyń bıylǵy saılaýdy nasıhattaıtyn áni jarıalandy. Ol – ulty noǵaı, kompozıtor Arslanbek Sultanbekovtiń «Dombyra» atty  áni. Bul án Túrkıada úsh tórt jyldan beri tanymal bolǵan edi. Osydan keıin túrkıalyq BAQ partıanyń osy ándi nege tańdap alǵany jóninde  qyzý pikirtalastardy órbitip áketti.  Óıtkeni «Ádilet jáne órleý» partıasynyń saılaýda ózin nasıhattaý áni retinde tańdaǵan «Dombyra» ánine mátin jazǵan aqyn Uǵur Yshylaq, ánniń avtory  Sultanbekovtiń kelisimin almastan, óz sózine «Dombyra» ániniń áýenin tańdap alǵan. Mine osyǵan baılanysty opozısıalyq partıalar men aqparat quraldary bılik basyndaǵy partıany saılaý ánin zańsyz paıdalandy dep synǵa aldy.

Saılaý ániniń avtory, aqyn Uǵur Yshylaq ne úshin ánge shyǵarmashylyq kelisim almaǵany jónindegi saýaldarǵa“Dombyra ániniń Sultanbekovtiń týyndysy ekenin bilmegenin, halyq áni dep qoldana salǵanyn, eger Sultanbekov onyń óz áni ekenin dáleldese, aqysyn tólep kelisim alýǵa daıyn ekenin” aıtqan.

Sultanbekov «Dombyra» ánin túrki dúnıesiniń yntymaqtastyǵy úshin shyǵarǵanyn, sondyqtan onyńqandaı da bir partıanyń menshigine aınalýyn qalamaıtynyn, sondyqtan óziniń ruqsatynsyz ánin paıdalanǵan aqyn Yshylaqty sotqa beretinin jetkizgen.

Bul másele tek kompozıtorlar arasynda emes, Túrkıanyń parlamentinde, depýtattar arasynda da daý týdyrdy. Túrki dúnıesiniń yntymaqtastyǵyn basty maqsat etip kele jatqan opozısıadaǵy Ultshyl qozǵalys partıasynyń depýtaty Sınan Oǵan bılik partıasynyń dombyra ánin saılaý áni retinde tańdap alýynyń orynsyz jáne ádiletsiz ekenin aıtyp synǵa aldy.

Mine osy talas-tartystar Túrkıaǵa beıtanys qazaqtyń ulttyq aspaby dombyraǵa qalyń jurtshylyqtyń nazaryn eriksiz aýdaryp áketti. “Dombyra degen ne? Onyń qazaqtar úshin qandaı máni bar? Onyń túrki mádenıetine qansha qatysy bar? Onyń tarıhy qalaı?”degen  saýaldar túrik jurtshylyǵyn mazalaǵan kórinedi.

Osy oqıǵadan keıin eki kún ótken soń, Ystambuldaǵy qazaqtardyń mádenı ortalyǵy «Qazaq qoryna» Túrkıanyń ulttyq telearnalarynan dombyra aspaby jaıly suhbat alýǵa usynystar túse bastady.

Qazaq qory tóraǵasy Pazyl Toply osy usynystarǵa jaýap berý maqsatynda jýrnalıserge “Dombyra” ánin oryndap berý úshin túrkıalyq qazaq ónerpazdary Beshır Ahmet Kóse men Talha Gezerge, al dombyra aspaby jaıly málimet berý úshin maǵan ótinish jasady. Sóıtip tańǵy saǵat9-da qorǵa jınaldyq. Qorǵa alǵash kelgen«Habartúrik» ulttyq arnasynandombyra týraly tikeleı efırden 10 mınýttyq habar taratsa, ony kórgen basqa básekeles tórt ulttyq arna qazaqtardan taǵy da suhbat jazyp aldy. Al keshkisin«Habartúrik» atty ulttyq arnanyń tikeleı  efırden taratylatyn «Teledıdar gazeti» atty baǵdarlamasyna qonaq bolyp dombyrany jáne Túrkıa qazaqtaryn jan jaqty tanystyrdyq.

Osy arnalarǵa bergen suhbattarymyzda dombyra tarıhynyń bizdiń zamanymyzdan burynǵy saq-ǵun dáýirlerine deıin baratynyna basa nazar aýdardyq. 2008 jyly belgili ǵalym Qarjaýbaı Sartqojaulynyń arheologıalyq zertteýleri nátıjesinde 1500 jyldyq dombyranyń Mońǵolıada tabylǵanyn da atap óttik. Sonymen qatar dombyranyń shyǵý tórkini týraly ańyzdardy aıttyq. Qorqyt ata ańyzdarynda jıi kezdesetin «qobyzdyń» da negizinde dombyra bolýynyń yqtımal ekenine kórsettik. Óıtkeni, Qorqyt ata ómir súrgen kezde oǵyzdardyń, búgingi qyrǵyzdar “qomuz” deıtin syıaqty, dombyraǵa “qobyz” deýi ábden múmkin.

Qoryta aıtqanda, Túrkıadaǵy bılik partıasynyń “dombyra” ánin saılaý úshin tańdap alýy kezdeısoq emes. Óıtkeni osy ándi estigen túrikterdiń delebesiniń qozatynyn, qaıta qaıta tyndaǵysy keletinin baıqap júrmiz. Sondyqtan bul ánniń saılaýshylarǵa ońdy áser eteri anyq. Sondyqtan opozısıalyq partıalar bul ánniń saılaýda qoldanylýyna qarsylyq bildirýde.

Sonymen qatar bizdiń oıymyzsha, búkil túrkilerdiń qanynda dombyra áýenine qalyqtap uıýshylyq bar. Óıtkeni búkil túrki halyqtaryndaǵy saz aspaptarynyń túp tórkini osy dombyra. Máselen búgin túrikterdiń “saz” nemese “baǵlama” dep atalatyn ulttyq aspabynyń da atasy dombyra desek qatelespeımiz. Bir kezde túrikterdiń Ortalyq Azıadan ózderimen birge ala shyqqan dombyralary Anatolıa jerine kelgennen keıin Eýropalyq halyqtardyń mýzyka mádenıetimen aralasyp damyp, ózgerip búgingi formasyn alǵan.

Túrkıada bıylǵy saılaýlar erekshe jaǵdaıda ótetin sıaqty. Saılaý naýqandary bastalmaı jatyp qazaqtyń dombyrasy keńinen talqyǵa tústi. Qazir Túrkıada búkil halyq dombyramen etene jaqyn tanysty. Sultanbekovtiń áni de búkil halyqqa unap otyr. Sondyqtan “Qazaq qazaq emes, naǵyz qazaq dombyra” degen máteldiń, Túrkıanyń 2014 jylǵy 30 naýryzda ótetin saılaýlarynan keıin jalpy sıpat alyp búkil túrkilerdi qamtıtyn túrde “Túrik túrik emes, naǵyz túrik dombyraǵa” aınalýy ǵajap emes sıaqty.

Ábdiýaqap Qara

Mımar Sınan kórkemóner ýnıversıetiniń 

profesor, tarıh ǵylymynyń doktory