Ádebıetimizdiń túpki maqsaty – izgilik eken. Ǵasyrlar boıynda jazylyp kele jatqan týyndylardyń aıtary ádildiktiń ornaýy men máńgilik mahabbat, jaqsylyq. Osy tusta sol jaqsylyq jolyndaǵy búgingi aqyn-jazýshylarymyzdyń kóńil-kúıi men oı-aýany tolǵandyrdy.

Korrýpsıa – bul zańǵa qaıshy jáne moraldyq ustanymdarǵa tompaq keletin áreket. Jeke paıdasy úshin jasalatyn qareketterdiń jıyntyǵy osy atalǵan termınniń bir ǵana túsiniktemesi. Ádebıetke qatysty aıtqanda da osy anyqtamanyń ózi jetip-aq jatyr. Endigi másele ádebıettegi topshyldyq: jershildik ıa rýshyldyq, jas aralyǵy, tipti jynysyna baılanysty... taǵy da basqa qandaı da bir ortaq erekshelikterimen qosylǵan birneshe shyǵarmashylyq adamyna oıyssyn. Ádebıetimizde joǵaryda atalǵan «grýppavshınalar» barshylyq. Ony eshkim de joqqa shyǵara almas, sebebi atyn atap, túsin tústemesek te únemi baılanys ústinde júrgen aqyn-jazýshylardy bilemiz. Endi osy topshyldyqtyń paıdasy men zıanyn taldap kórsek qaıtedi?

Paıdasy:

1. «Oqylmaı ketti» degen ádebıetimizdiń nasıhatyn jasaýda bir emes, árıne, kópshilik adamnyń nátıjesi kózge kórinedi.
2. Ekinshisi – bir ólkeden shyqqan daryndardyń sońynan eretin jastardyń bolýy zańdylyq. Bul degenińiz ádebıettegi naǵyz dıdaktıka. Nasıhat jónindegi másele aıtpasa da túsinikti.
3. Synnyń qalyptasýy, deńgeıdiń baıqalýy da osy topshyldyq ádebıettiń ereksheligi. Jerlik, rýlyq, jas ereksheligine baılanysty qurylǵan (sanaly túrde bolsyn, meıli, beısanaly túrde bolsyn!) top ishinde ózara áńgime, tárbıe, syn, túzeý, eskertý, jón silteý sekildi dúnıelerdiń bolýy da paıdaly.
4. Báseke. Básekeniń, jarystar men múshaıralardyń adamdy shyńdaýǵa, qalamynyń qataıýyna, aldy-artyn baǵamdap, dıplomatıalyq qarym-qatynas jasaýǵa taptyrmas mektep ekenin aıtyp jatý da artyqshylyq.
5. Topshyldyq ádebıet ádebıettegi kezeńderdi dál anyqtaýǵa, býyndardyń ara-jigin ashýǵa múmkindik beredi.

«-shyl» degen jaǵymsyz mándegi qosymshanyń ózi topshyldyqtyń zıany bar ekenin anyqtap tur.

Zıany:

1. Moıyndamaý. Túpki maqsat sanalǵan – izgilik jolyndaǵy adamdardyń bir-biriniń jaqsylyǵyn moıyndamaý absýrd. Biraq bizde dáleldi maqtaýdyń ózine nanbaı, kerisinshe, qalaıda moıyndamaı qoıý degen prınsıp bardaı.
2. Bir top ekinshi toptyń ókilderin moıyndamaǵanymen qatar, dálelsiz aqparat taratýy, provokasıaǵa barýy t.t. osy tektes máselelerimen aınalysýy jıi kezdesedi.
3. Jaqtasý. Lobbızm. Toptaǵy jaqtas adamdardyń shyǵarmashylyǵyn minsiz etý de, ózgelerdi tómen qoıý (bul keıde múshaıralar men aıtystarda kórinip qalady).
4. Túp-tuqıanymen joıý ustanymy. Topshyldyq ádebıettiń eń bir zıankes múddesi – jastardyń aldynan tosqaýyl qoıýy. Keýdeden ıterý, jermen jeksen etip synaý, áldekimniń ala jibin attaý, keleke, mazaqqa barý, mysyn basý endi ǵana qalyptasyp kele jatqan jas býynǵa ońaı bolmasy anyq.
5. Topshyldyq ádebıet ádebıetke ózderi qalaǵan sıpat aıtyp, oǵan birjaqty ólshem qoıýy múmkin. Ádebıettiń taqyryptyq, ıdeıalyq, tipti formalyq ólshemi de ázirge daýly másele ekenin bilse de, toptyń tek ózine ǵana yńǵaıly nusqany tańdaýy, tek sol jolmen júrý kerek degen qatań ustanymy damýdy, órkendeýdi kesheýildetýi múmkin. Bul degenińiz shyǵarmashylyq adamynyń baǵytyn ózgege burý sıaqty problemalar jıyntyǵy. Jańa ádebıettiń, jańa forma men ıdeıalardyń shyǵý jolyn kes-kesteý bolyp sanalady.

Osy máselege qatysty ádebıettegi adamdardan pikir suraıyq dedik.

Ádebıettegi topshyldyq degendi qalaı túsinesiz? Týǵan jerine, oqyǵan jerine ıa týǵan jylyna degen sıaqty toptarǵa bólinip, ózara qarym-qatynas jasap, «bir býyn» bolǵysy keletinder kóp. Muny aqtaısyz ba, álde mundaı úrdiske qarsysyz ba?

Darhan Beısenbek, jazýshy:- Ádebıette osyndaı úrdistiń bar ekeni ras. Alaıda bul qoldan jasalatyn, ıakı bireýlerdiń belsendilik tanytyp qurylymdaıtyn júıesi emes. Bul - tek ádebıetke qatar kelgen býynnyń, jas qalamgerlerdiń birin biri ishteı uǵysýy, bir birine, shyǵarmashylyǵyna qamqorlyqpen, mahabbatpen qaraýy. Osydan baryp ózara úılesimdilik, top deımiz be, býyn deımiz be, bir tolqyn, ádebı orta qalyptasady.

Árıne ádebıetti jasaıtyn top emes, jekelegen tulǵalar. Alaıda ádebı ortanyń da tulǵanyń jetilýine, kózqarasynyń qalyptasýyna, ómirdi taný, adam psıhologıasyn zertteýdegi tanymynyń artýyna septigi óte mol. Buny bári moıyndaıdy dep oılaımyn. Óz ortańnan, óz býynyńnan jınaqtaǵan tájirıbeń obektige ózge rakýrstan qaraýǵa úıretedi. Degenmen, bul qubylys badyraıyp kórinip, bárine sezile bermeýi de bek múmkin. Sondyqtan bul áńgime jaıly kóp sozýdyń qajeti shamaly. Al endi týǵan jerine, oqyǵan ordasyna, bir jyldyń tólderimiz degendeı aralas-quralas qalyp tanytý árkez bolǵan. Bola da beredi. Biraq bul sheńber ádebıet aıasynda júrmeıdi. Onyń jaýabyn joǵaryda atap óttim.

Toqtaráli Tańjaryq, aqyn:- Bizde ádebıettegi topshyldyq ádebı kózqarasyna qaraı jiktelmeıtini ókinishti. Sondyqtan da jershildik, rýshyldyq basym. Men ádebıette "ızmder" ara pikir almasý mádenıeti qalyptasqanyn qalar edim. Ondaı kórinis bar, biraq jetilmegen. Aqtaýǵa da, aqtamaýǵa da bolady. Býynaralyq "shaıqastar" ádebı prosestiń, túsiniktiń ózgesheligine qurylsa quba-qup.

Onda turǵan dáneńe joq. Al ótirik namys, qur baıbalam paıdasy az sharýa. Bizdegi daý-damaıdyń kóbi sol deńgeıde ótedi.

Baýyrjan Álqoja, aqyn:- Topshyldyq degenderińnen jershildiktiń ıisi shyǵatyn sıaqty. Aqyndy da, jazýshyny da qalyptastyratyn óz ortasy ǵoı. Onyń týǵan jerine baılanysty emes, kóbinese týǵan jylyna qaraı toptasatyny zańdylyq. Biraq ádebıetti toptar jasamaıdy, jeke tulǵalar, jeke adamdar jasaıdy...

Danıar Álimqul, aqyn:- Top bolǵan durys shyǵar, tobyr bolǵannan góri. Biraq, ekeýinen de durysy baǵzydan kele jatqan býyndyq bıiktik bolar! Ony tolqyndyq tómendik dep túsinýge bolmaıdy. Býynǵa bóliný, tolqyndyq toptasý ádebıettiń álippesinde qalyptasqan uǵym. Aldyńǵy býynǵa qarap alǵa umtylý, basyp ozbasa da, qalyspaý qaǵıdasy bekemdelip, shyǵarmashylyq jetilý jumystary júredi.

Basqasha rakýrspen «aıtý men kórýge» degen sırkýlásıaǵa salmaq beredi. Al, qazirgi «Arqanyń aqyndary», «Shyǵystan shyqqandar», «Tarazdyq aqyndar» dep toptaýy provınsıalarda poezıanyń damyp kele jatqanynan habar beredi. Bul qorqynysh emes! Óıtkeni, buryn búgingideı óńirlerde jas aqyndar jańbyrdan keıingi sańyraýqulaqtaı qaptamaı qalyptasty. Oǵan, biraq, dálel ózimizdiń shaǵyn shahardan shyqqandardy aıtsaq... Máselen, Maraltaı aqyn kezinde Jambylda jalǵyz júrdi. Toby da, basqasy da bolmady. Biraq, ol Jan-Ádebıette «Jalǵyz eken» deý emes edi. Óıtetinim, ózge óńirlerde de ózi sekildi qalamdastaryn Aqyndar Astanasy Almatydan taýyp jatty. Býynyna bardy. Al, ol kezdegi ár oblystan 1-2 aqyn shyǵyp, barlyǵy 10-15-ten assa, qazir bir qalanyń ózinen osynshama sıfralardyń sóılep júrgenin bilemiz. Odan keıin, ol aqynnan keıin Azamat Esaly, Erlan Júnis, marqum Órnek Qulekeev pen Hamıtter «kvartettik kezeńdi» bastan keshirdi. Al, búgingi Tarazdyń poezıasy «hor quramyndaǵy» daýystardan da kóp. Qýanarlyǵy sol. Al, arǵy jaǵy múddelik maqsattar men poezıanyń qaltarys-bultarysynda pıǵyldyq qaqtyǵys bolmasyn desek te, bolyp jatatyn kezderi bar. Sektant bolyp ketpeıik, jazarman! Al, «býyn jylǵa bólinedi» dep aıta almaımyz asa bir senimmen. Mysaly meniń býynymdaǵy talantty aqynnyń biri Tabıǵattyń jasy 25-ke jetse, Naýryzbek sekildi 20-nyń arǵy jaq-bergi jaǵyndaǵylar da joq emes. Jas úlkendigi emes, júrek úlkendigi jasaıdy. Batystaǵy Lázzat qyzdyń da jasy 18-19-da, estýimshe. Bul degenimiz Túsinistik. Ar jaǵy tini men tili uqsastyq ózi-aq toptap alady tolqyndy. Býynnyń býyndy tabýy jazýǵa degen mahabbatyń oıanǵanynan bastalady. Jasyn syılap, erteń shyqqan aqyndy Maraltaıdyń býyny deı almaımyz mysalǵa!

Pikirler osylaı boldy. Endigisin, qurmetti oqyrman, ózińiz baǵamdaı berińiz.

Ardaq Qultaı

(Taqyryby ózgertilip berildi)