– «وڭكەي مۇڭدى ولەڭىمە توعىتىپ...» ولەڭدەرىڭىز مۇڭ مەن ساپ-سارى ساعىنىشقا تولى. تاعدىرسىز ولەڭ بولمايدى دەيدى. الدە ءومىرىڭىز مۇڭلى ما؟

– ءومىرىمنىڭ ءار كۇنى مۇڭلى دەسەم، كۇپىرلىك بولار. مۇڭلى ساتتەرىم دە از ەمەس ءبىراق. دوستارىم ءجيى ايتادى: سەندە ءبارى دە بار، ءومىردى ولەڭدە نەگە قويۋلاتاسىڭ؟ – دەپ. وسىنىڭ جاۋابىن بىلگەن كۇنى ايتامىن دەيمىن. سەبەبى، سەبەبىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. بىلەتىنىم – ومىردەگى باقىتگۇل ولەڭدەگى كەيىپكەردەن الدەقايدا باقىتتى. ومىردە – ءحالىمدى قاس-قاباعىمنان-اق بايقايتىن، مەنى قازان-وشاقتىڭ باسىنان اسپايتىن ايەل دەپ ەمەس، ەلىنىڭ قىزى دەپ باعالايتىن اياۋلى جارىم، دۇنيەدەگى تەڭدەسسىز باقىت – انا باقىتىن سەزىندىرگەن قوس قۇلىنىم، مەنىمەن بىرگە قۋانىپ، مەنىمەن بىرگە مۇڭاياتىن باۋىرلارىم، انام، دوستارىم بار. ءبىراق بالا كەزىمنەن جابىسقان دەرت – قۋانىشتى شاقتاردىڭ وزىنەن مۇڭدى بايقاپ قالامىن. جان-جۇرەگىممەن ەرەكشە شاتتانعان كەزىمنىڭ وزىندە كەۋدەمنىڭ ءبىر قالتارىسىندا مۇڭ سىزداپ تۇرادى. ونىڭ ەمى – ولەڭدە عانا. سوسىنعى ءبىر سەبەبى – شابىت يىعىڭا قونعاندا، مىناۋ الەم، ماعىناسىز تىرلىك كوزىڭنەن بۇل-بۇل ۇشىپ كەتەدى، ءوزىڭدى مۇلدە باسقا جان يەسى رەتىندە سەزىنەسىڭ. جانە ولەڭدەرىمنىڭ مۇڭعا تولى بولۋى قۋانىشتى ساتتەرىمدە قولىما قالام الا المايتىنىمنان دا بولسا كەرەك. قۋانعاندا – ەلمەن بىرگەمىن، مۇڭايعاندا عانا وزىممەن-وزىم قالىپ، قاعازعا جان سىرىمدى اقتارامىن، ول ولەڭ بولىپ توگىلەدى.

– ولەڭدى ارنايى دايىندالىپ، ءوزىڭىزدى ۇستەلگە «بايلاپ قويىپ» جازاسىز با، الدە شابىتىڭىزدىڭ كەلگەنىن كۇتەسىز بە؟

– ەشبىر جاعدايدا الدىن الا دايىندالىپ، وسى بۇگىن وسى تۋرالى ءبىر ولەڭ جازىپ تاستايىنشى دەپ وتىرىپ كورمەپپىن. مۇمكىن، سولاي وتىرسام، جازىلاتىن دا شىعار، ءبىراق ول شىن مانىندەگى ولەڭ بولا الماس ەدى. وزگەلەر ولەڭدەرىنەن مۇڭ سورعالايدى، ساعىنىشتىڭ اۋىر سالماعى ەڭسەنى ەزەدى دەسە دە، نە جازسام دا، جۇرەگىمنىڭ ايتقانىن جازدىم، جازا دا بەرەمىن. قولدان قۇراپ، اننان-مىننان وقىعاندارىن تىقپالايتىنداردىڭ قاتارىنان ەمەسپىن. ولەڭنىڭ كيەسىنەن قورقامىن.

– «ىشىمدە ولگەن كوپ ولەڭ تۇسىمە ەنىپ،

ارمانىم دا اناۋ ارداقتى ادىرا قالدى»، – دەيسىز ءبىر جىرىڭىزدا. كۇيكى تىرشىلىكتىڭ تولقىنىندا ءجۇرىپ، ولەڭدى ءولتىرىپ الاتىن كەز ءجيى بولا ما؟

– وسى ولەڭىمدە جانە «انا بوپ جانە ايەل بوپ ءجۇرۋ، جارىعىم، ازاپ پەن باقىت توعىسقان جولدار تورابى» دەگەن دە جول بار. قانداي جاعدايدا دا، مەن ءبىرىنشى – انامىن، ءبىر شاڭىراقتىڭ كەلىنىمىن، قازاقتىڭ ءبىر ازاماتىنىڭ جارىمىن. جىردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، بار جاستىق جىگەرىمدى، كۇشىمدى، قابىلەتىمدى اقىندىققا ارناسام، مۇمكىن، ءقازىر ءبىر بەلەستى باعىندىرعان بولار ما ەدىم؟ ءبىراق وسىنىما شۇكىر دەيمىن. اقۇشتاپ اقىن «قىزىما» دەگەن ولەڭىندە «قازان قايناپ اسۇيدە، ال سەن بولساڭ، قاعازىمدى قۋىرشاققا كيىندىردىڭ» دەگەنىندەي، كومەيىمە كەپتەلىپ كەلىپ قالعان ولەڭدى قوناق كۇتەمىن، ءۇي تىرلىگىن جاسايمىن دەپ ءولتىرىپ العان كەزدەرىم از ەمەس. ونداي ساتتەردە ويىما ورالعان جولداردى ۇمىتپاي، جازىپ الۋعا تىرىسامىن.

– «وكىنىش بار عۇمىرىما جەتەرلىك...».  قانداي وكىنىشىڭىز بار؟

– بۇل دۇنيەدە ءبىر عانا جان بار سەكىلدى سەزىنىپ، جانە سول ادامدى جوعالتىپ العان ساتتە تۋىنداعان ولەڭنىڭ جولى عوي. قىسقا عانا ومىردە پەندەلىككە سالىنىپ، ءبىر-بىرىمىزدىڭ قادىرىمىزگە جەتە بەرمەيتىنىمىز وكىنىشتى. العاش رەت وكىنىشتىڭ ۋلى ءزارىن اتام و دۇنيەلىك بولعان كۇنى سەزىندىم. تۇڭعىش نەمەرەلەرى بولعاندىقتان، اتام مەن اجەمنىڭ باۋىرىندا ءوستىم. ەندى ەس جيا باستاعان ون ەكى جاسىمدا اتام قاتەرلى ىسىكتەن كوز جۇمدى. دۇنيەدەگى ەڭ اياۋلى، ەڭ ارداقتى ادامىمدى اجالدان اراشالاپ قالا الماعان دارمەنسىزدىگىم ءۇشىن سول ءتۇنى العاش رەت وكىنىشتەن وكسىگەن ەدىم. ءبىراق، بۇل پەندە بىتكەننىڭ ماڭدايىنا جازىلعان وكىنىش ەكەنىن جانە ونى ەڭسەرۋگە اللادان وزگەنىڭ پارمەنى جوقتىعىن كەيىن وسە كەلە ۇعىندىم عوي.

ويلاپ وتىرسام، مەنىڭ وكىنىشىم و دۇنيەلىك بولعان اسىلدارىما قاتىستى ەكەن. جالعىز اعام ءانديجان 33 جاسىندا دار الدىندا اجالىن كۇتىپ الدى. وز-وزىنە قول جۇمسادى. ونى وسى قادامعا اپارعان، ومىردەن تۇڭىلتكەن نە ەكەنىن تۇسىنگىم كەلىپ قانشا الاسۇردىم، ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرى جانىندا بولا الماعانىما نالىدىم. 45 جاسىندا ومىردەن وتكەن اكەمنىڭ سوڭعى ءسوزىن ەستي الماعانىما وكسىدىم، جورگەگىمنەن جىر سىڭىرگەن اجەمنىڭ ورىنىن تولتىرا الماي، وكىنىشتەن قانشا وزەگىم ورتەندى؟ وسىنىڭ بارىنەن مەنى ولەڭ قۇتقاردى. مەڭدۋانا جەگەندەي ماڭگىرىپ، جۇرەگىمنىڭ ءبىر-بىر بولشەگىن اجالدىڭ ۋىسىنا سالىپ بەرىپ، اھ ۇرعان كۇندەرىمنەن جىردىڭ جىلۋى عانا امان الىپ قالدى... شۇكىر دەيمىن، اللا ولاردى ەرتە السا دا، مەنىڭ ءومىر جولىمدا تۋعانىمداي قامقورلىق جاساعان جاقسى ادامدار از كەزدەسكەن جوق. پوەزيا پاتشايىمى فاريزا وڭعارسىنوۆادان باستاپ، كورگەن جەرىندە جىلى ءسوزىن ايامايتىن اقۇشتاپ اپام، ءشامشيا جۇباتوۆا، وڭايگۇل تۇرجان، اينۇر تۇرسىنبايەۆا، تۇرسىن قاليموۆا، جايلى بالتوعايەۆا، مارجان ەرشۋ، گۇلزادا نيەتقالييەۆا سىندى اپكەلەرىم بار. ءوز-وزىمدى تاپپاي جۇرگەن كۇندەرىمنىڭ بىرىندە ءبىر اۋىز سوزىمەن ولەڭنىڭ اۋىلىنا قايتا اكەلىپ، «اتىراۋدان اقىن تاپتىم» دەپ «التىن وردا» گازەتىنە توپتامامدى جاريالاعان مەيىرحان اقداۋلەت اعامنىڭ ەسىمىن قاشاندا قۇرمەتپەي اتايمىن. اكەمدەي سايالاپ جۇرەتىن قويشىعۇل جىلقىشييەۆ، قادىر ءجۇسىپ، ناريمان ۇلكەنبايەۆ، يساتاي بالماعامبەتوۆ، ابدىبەك بيسەنوۆ، سۇلتاش ءماجيتوۆ، باقىت يمانعالييەۆ، اعامداي ارداقتايتىن داۋرەن قۋات، مارالتاي رايىمبەك ۇلى، عابيت مۇسىرەپ، باقىتجان الديار، قالقامان سارين، ەربول بەيىلحان، سەرىكزات دۇيسەنعازين، قالماحامبەت مۇقامەتقالي، تەلمان بەيسەن، مەنىڭ كىشكەنە جەتىستىگىمە ۇلكەن جۇرەكتەرىمەن قۋاناتىن جاناشىرلارىم – ءاليا داۋلەتبايەۆا، روزا ءالقوجا، قۇرالاي ومار، كۇلان جاۋلينا، شولپان ديدار، اسەل ەرگەش قىزى سەكىلدى باسقا دا اسىل جاندار باردا، ارمانىمدى الاسارتۋعا ءتيىستى ەمەسپىن دەپ ويلايمىن.

– ءار ولەڭ ىشتەن شىققان بالاڭداي عوي.  ولەڭدەرىڭىزگە ايتىلعان سىنعا قالاي قارايسىز؟

– «ءبىر انادان الا دا تۋادى، قۇلا دا تۋادى». قاعازعا تۇسكەن ولەڭىمنىڭ ءبارى بىردەي كلاسسيكا دەي المايمىن. سوندىقتان پوەزياعا دەگەن جاناشىرلىقتان تۋىنداعان سىندارعا قۇرمەتپەن قارايمىن. ال «تىرناق استىنان كىر ىزدەگەن، اتىمنان اۋناتقىسى كەلگەندەرگە» كۇلىپ قانا قويامىن. شىندىعىندا، مەن ءۇشىن ۋاقىتتىڭ سىنى ماڭىزدى.

– ءبىر سايتتان «قازىرگى جاپ-جاس اقىندار ءتىم كىنامشىل بولىپ بارا جاتقان سياقتى. كوڭىلدەرى ەش تولمايدى. ماحاببات جايلى ءار ەكىنشى ولەڭدەرى قايعى مەن مۇڭعا قۇرىلادى. ودان قالا بەرە ءارقايسىسى باسقا الەمگە ۇشىپ كەتكىسى كەلىپ تۇرادى. كەز-كەلگەنىنىڭ ءوز الدارىنا ءبىر-بىر الەمى بار. سول الەمدەرىن وزدەرىنشە قىزىقتاپ، كوپشىلىكتىڭ دە ساناسىن ۋلاپ ءبىتىرىپ، جەتەكتەپ الىپ كەتەتىن تۇرلەرى بار. بۇيتە بەرسە الەم ىشىندەگى الەم دەگەن ۇعىم قالىپتاساتىن شىعار» دەگەن پىكىر وقىدىم. بۇعان نە دەر ەدىڭىز؟

– باسقا الەم دەگەن جان الەمى عوي. اقىننىڭ قاراپايىم ادامداردان ەرەكشەلىگى – ولار وزدەرىن-وزدەرى تاني بىلەدى، ىشكى جان دۇنيەلەرىنە ءۇشىنشى كوزبەن ۇڭىلە بىلەدى جانە سونى جىرعا قوسۋ ارقىلى جالپاق جۇرتتى دا اسەمدىككە، ادەمىلىككە ۇندەيدى. بىر-بىرىنەن اينىمايتىن سۇپ-سۇر كۇندەر تىزبەگى، قىزمەت پەن ءۇي اراسىنداعى تاۋسىلمايتىن جول، شىنايى الەم شارشاتىپ جىبەرگەن كەزدەردە جانعا سايا سول «قيالداعى الەمنەن» تابىلاتىنى شىندىق. ءبىراق «سول الەمدەرىن وزدەرىنشە قىزىقتاپ، كوپشىلىكتىڭ دە ساناسىن ۋلاپ ءبىتىرىپ، جەتەكتەپ الىپ كەتەتىن تۇرلەرى بار» دەگەنگە كەلىسە المايمىن. الەم – ولەڭنىڭ ورداسى، ال ولەڭ، پوەزيا سانانى ۋلامايدى، كەرىسىنشە ونى ءمولدىر قاۋىزعا وراپ الىپ، دۇنيەنىڭ ديدارىنا جالعاندىقتىڭ شاڭىن تۇسىرمەي، اقيقات قالپىندا جەتكىزەدى. «ماحاببات جايلى ءار ەكىنشى ولەڭدەرى قايعى مەن مۇڭعا قۇرىلادى» دەگەنگە فاريزا اقىننىڭ مىنا ولەڭىمەن جاۋاپ بەرگىم كەلىپ وتىر:

«عاشىق جايلى مۇڭدى ولەڭ

جازبا!» – دەيسىڭ. اقىلىڭ.

تۇرا قالىپ تىلدەر ەم –

ۇعار ەمەس باتىرىم.

ءسۇيۋ – سەزىم ۋلارى،

تاتپاق تۇگىل قايعىسىن،

عاشىق بولىپ تۋعالى

كورمەپسىڭ-اۋ، بايعۇسىم!

كەتىسۋدىڭ كىلتى – ەگەس،

قوزعامايىق ول جايلى.

ماحابباتىڭ – كۇلكى ەمەس،

مۇڭسىز ءسۇيۋ بولمايدى!»

– قازىرگى قازاق پوەزياسىنىڭ دەڭگەيىن، ارينە ءبىز ولشەي المايمىز. دەگەنمەن دە اقىن رەتىندە قازىرگى پوەزيا جايلى ءبىر اۋىز پىكىرىڭىزدى بىلدىرسەڭىز.

– قازىرگى پوەزيا جالاڭ، جىلاۋىق، رۋح جوق دەگەن پىكىرلەر بار. قاي زاماندا دا جاستارعا ايتىلاتىن سىننىڭ جۇگى جەڭىل بولماعان. ءبىزدىڭ بۋىننىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – «مىنانى جازۋ كەرەك، مىنانى جازۋعا بولمايدى» دەگەن شەڭبەردىڭ اياسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جوقپىز. بىزدە ءبارى ەركىن، ءبارى تاۋەلسىز. مۇمكىن ءقازىر شىنىندا ماحابباتتان، جەكە باستىڭ كۇيىنىشىنەن باسقا تاقىرىپتارعا بارا الماي جۇرگەن شىعارمىز. ءبىراق، مۇنى دا تۇسىنۋگە بولادى، 20 مەن 30 جاستىڭ اراسىندا ماحابباتتى جىرلاماعاندا، ەلۋگە كەلگەندە ەتەگىمىز جاسقا تولىپ، سەزىمگە الابۇرتىپ وتىرمايتىن شىعارمىز. ءار نارسە ءوز كەزىندە ادەمى، ءوز كەزەگىندە شىنايى. مەن سەنەمىن، بۇگىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ كوشىندە جۇرگەن زامانداستارىمنىڭ ءالى-اق ءبىر-بىر مىقتى اقىن بولىپ قالىپتاساتىنىنا، قارا ولەڭنىڭ قاسيەتىن كەمىتپەيتىنىنە. الماس تەمىرباي، قالقامان سارين، ۇلاربەك دالەي ۇلى، اقبەرەن ەلگەزەك، ەرلان ءجۇنىس، تاناگوز تولقىن قىزى، اسىلزات ارىستانبەك، قۇرالاي ومار، راحات ءابدىراحمانوۆ، باۋىرجان قاراعىز ۇلى، توقتارالى تاڭجارىق، سالتانات سماعۇلوۆا، اسكەرحان اقتاي، دينارا مالىكوۆا، ايجان تاباراك، ءسارۋار قاسىم، نازگۇل بەردىقوجا، ازامات تاسقارا، ينديرا كەرەيەۆا، تولقىن قابىلشايەۆا، گۇلجاينار قالدينا، سايان ەسجان، بۇل ءتىزىم تىم ۇزاق، اتتارى تاپ ءقازىر ەسىمە تۇسپەگەنى ءۇشىن كەي دوستارىم رەنجىمەسىن، ەشبىرىن دە بولە-جارماستان باعالايمىن. مەكتەپ وقۋشىسى بولسا دا، جاۋھارداي جىرلارىمەن كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن سىڭلىلەرىم ءلاززات ماقاش پەن قارلىعا تەمىرعاليدىڭ دا كۇنى ەرتەڭ پوەزيا قارلىعاشتارى بوپ جەتىلەرىنە سەنەمىن. جالپى ايتقاندا، جاستار جىرلاپ جاتىر. پروسەسس جۇرۋدە، باستىسى سول.

– ادەبيەتتەگى پلاگياتتىق تۋرالى ايتارىڭىز بار ما؟

– پلاگياتتىق دەسەك مۇمكىن تىم اسىرىپ ايتىپ جىبەرگەنىمىز بولار. ءبىراق ادەبيەتتە سايكەستىكتەر، مۇمكىن، كەزدەيسوق، كەزدەسىپ جاتاتىنى شىندىق. زەينوللا قابدولوۆ ايتقانداي، «ادەبيەت – اردىڭ ءىسى». ءبىر تىركەستەردى كىتاپتان، گازەت-جۋرنالدان كورىپ قالىپ، ۇناتىپ قالىپ، سونى وزدەرىنىڭ ولەڭدەرىنە جاپسىرا سالاتىن كەيبىر قۇربىلارىمدى دا بايقاپ قالامىن. مۇمكىن بۇل «وسى ءسوزدى مەن ايتسام عوي» دەگەن ىشكى قىزىعۋشىلىقتان، قىزعانىشتان تۋىندايتىن جايت شىعار، ءبىراق ادەبيەتتىڭ اۋىلى ادالداردى عانا ۇناتادى، بىرەۋدىڭ ولجاسىنا كوز الارتقانداردى ۋاقىتتىڭ ءوزى سارالايدى.

– ەگەر ءتاڭىر تاڭدايىڭىزعا ولەڭ سالماعاندا قانداي ماماندىق يەسى بولار ەدىڭىز؟

– نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق سۋرەتشىلەرگە قاتتى قىزىعامىن. سۋرەتشى بولعىم كەلەدى. مىناۋ اسەم دۇنيەنى، اساۋ جايىعىمدى اپ-ادەمى سۋرەت قىپ قاعازعا تۇسىرسەم عوي دەپ ارماندايمىن. ءبىراق، قولىمنان قاراپايىم گۇلدىڭ دە بەينەسىن ءتۇسىرۋ كەلمەيدى. پوەزيا سويلەيتىن سۋرەت دەيدى عوي. سوزبەن سۋرەت سالسام دا وسى ارمانىمنىڭ ءبىر ۇشقىنى ورىندالعانى شىعار. نەگىزگى ماماندىعىم – ءمۇعالىم. ەكى جىل ۋنيۆەرسيتەتتە ءدارىس بەرگەننەن كەيىن بۇل ماماندىققا جاراتىلماعان ادام ەكەنىمدى ءبىلدىم. جولداسىم رۋسلان دا وقىتۋشى، قازىرگىدەي ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە ەر ازاماتتاردىڭ سانى از بولعاندىقتان، ونى قولىمنان كەلگەنشە قولداپ، قاجەت جەرلەرىندە كومەكتەسىپ وتىرامىن. ال ءتاڭىر تاڭدايىما ولەڭ سالماعاندا، جاقسى زاڭگەر بولعان بولار ما ەدىم...

سۇحباتتاسقان ەڭلىك بولات قىزى