بۇل دۇنيەدە ءبىزدىڭ ءبىر عانا وتانىمىز بار،
ول – تاۋەلسىز قازاقستان.
نۇرسۇلتان نازاربايەۆ
ءبىزدىڭ اتاجۇرتقا قايتا ورالۋىمىزدىڭ تاريحي وقيعالارعا بايلانىستى تۇستارى كوپ. جالپى، قىتايدان قازاق جەرىنە باعىتتالعان كوشتىڭ تاريحى بىرنەشە كەزەڭگە بولىنەدى.
1930 جىلداردىڭ ىشىندە قىتايداعى كەڭەس كونسۋلدىقتارىنىڭ جانىنان قۇرىلعان ءۇرiمجi، قۇلجا، شاۋەشەك، التاي جانە قاشقاردا ورنالاسقان «كەڭەس مۇعادجارلار قوعامىنىڭ» وكiلدەرi مەن ولاردىڭ سەنiمدi اگەنتتەرi 1945 جىلدان باستاپ كەڭەس وداعىنا قايتامىن دەگەن ادامدارعا كەڭەس ازاماتتارىنىڭ پاسپورتىن (ءتولقۇجاتىن) ۇلەستiءردى. كەزiندە «كەڭەستiك تازالاۋ»، «باي-كۋلاكتاردى جازالاۋ» دەگەن جەلەۋمەن جۇرگىزىلگەن كەڭەستiك ساياساتتىڭ سالدارىنان قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، شەكارا اسقان قازاقتار عانا ەمەس، باسقا ۇلت وكiلدەرiنە دە 1950 جىلدارى قايتا ورالۋ مۇمكىندىگى تۋدى. ولاردىڭ اراسىندا 1916-1933 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاننان قاشقان قازاق، ۇيعىر، دۇنگەن، وزبەك، ورىس جانە ت.ب. ۇلت وكىلدەرى بولدى.
ولاردىڭ شەكارادان ارى وتكەندiگi تۋرالى قۇجاتتىق بەلگiسi بار-جوقتىعىنا قاراماستان، تۋۋى تۋرالى كۋالiگiن الىپ كەتكەندەردi سول قۇجات نەگiزىندە، ال، قۇجاتى جوقتاردى تiلەكتەرi بويىنشا «كەڭەس ازاماتى» دەگەن تiزiمگە تiركەدi. ءتىپتى، قازاقستانعا كەتەمiن دەپ تىلەك بىلدىرۋشىلەرگە دە ءمور باسىلعان كەڭەس وداعى ازاماتىنىڭ پاسپورتىن بەرگەن قولايلىلىقتار جاسالدى.
ەكى ەل اراسىندا كەڭەس ازاماتتارىن قايتارۋ تۋرالى ارنايى كەلىسىم-شارت بولماعانىمەن، 1954 جىلى كەڭەس وداعى مەن جۇڭگو اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تۋرالى جاسالىنعان 10 جىلدىق كەلىسىم-شارت «كەڭەس ازاماتتارىنىڭ» كەڭەس وداعىنا قايتۋىنا جول اشتى. سونىمەن بىرگە، كەڭەس وداعى مينيسترلەر كەڭەسى 1954 جىلى 16 ساۋىردە №751-329 ەرەكشە قۇپيا جارلىعى بويىنشا ماۋسىم-تامىز ايلارىندا جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى «كەڭەس ازاماتتارىن» تىڭ جەرلەردى يگەرۋگە كوشىرۋ تۋرالى، 1955 جىلى 17 قىركۇيەكتە №1701 «شەكارادان تىس جەرلەردەگى كەڭەس ازاماتتارىن رەپاترياسيالاۋ جانە ولاردى كسرو-دا ەڭبەكپەن قامتۋ» تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. وسى قاۋلىلار نەگىزىندە قىتايدىڭ شىنجاڭ ولكەسىنەن قازاقتار عانا ەمەس، ءبىر ءبولىم ۇيعىر، دۇنگەن، ورىستار دا قايتا ورالدى.
شىن مانىندە جۇڭگو مەن كەڭەس وداعى اراسىنداعى ءار ءتۇرلى كوشى-قون جۇمىسىنىڭ توركىنىندە كوپتەگەن حالىقارالىق ماسەلەلەر جاتقان ەدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعاننان كەيىن جاڭادان قۇرىلعان بۇۇ-نا مۇشە مەملەكەتتەر الدىندا تۇرعان ەڭ ءزارۋ ماسەلە سوعىس ناتيجەسىندە بوسقىندارعا نەمەسە ازاماتتىعى جوق ادامدارعا اينالعان ميلليونداعان ادامداردىڭ تاعدىرى بولدى. بۇۇ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك كەڭەسىنىڭ (ەكوسوس) 1949 جىلعى شەشىمى بويىنشا ارنايى كوميتەت قۇرىلىپ، ونىڭ مىندەتتەرىنە بوسقىندار مەن ازاماتتىعى جوق ادامدار مارتەبەسى تۋرالى كونۆەنسيالار ازىرلەۋ جانە ازاماتتىعى جوقتىقتى جويۋ جونىندەگى ۇسىنىستاردى قاراۋ كىردى.
1948 جىلعى بۇۇ-نىڭ ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا ورتاق دەكلاراسياسىنىڭ 15-بابىندا: «ءاربىر ادامنىڭ ازاماتتىق الۋ قۇقىعى بار. ەشكىمدى دە ازاماتتىعىنان نەمەسە ءوزىنىڭ ازاماتتىعىن وزگەرتۋ قۇقىعىنان ەرىكتى تۇردە ايىرۋعا بولمايدى» دەپ بەلگىلەندى.
1950 جىلعى تامىزدا حالىقارالىق قۇقىق كوميتەتىنە حالىقارالىق كونۆەنسيانىڭ نەمەسە ازاماتتىعى جوقتىقتى جويۋ تۋرالى كونۆەنسيانىڭ جوباسىن ازىرلەۋ تاپسىرىلىپ، كونۆەنسيانىڭ ەكى جوباسى ازىرلەندى.
1951 جىلعى بوسقىندار مارتەبەسى تۋرالى كونۆەنسياعا قوسىمشا رەتىندە ازىرلەنگەن «ازاماتتىعى جوق ادامدار جونىندەگى حاتتاما» 1954 جىلى جەكە كونۆەنسيا بولدى. 1954 جىلعى كونۆەنسيا ازاماتتىعى جوق ادامداردىڭ مارتەبەسىن رەتتەۋگە جانە جاقسارتۋعا ءارى ازاماتتىعى جوق ادامدارعا كەمسىتۋسىز نەگىزگى بوستاندىقتارى مەن قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان نەگىزگى حالىقارالىق قۇرال بولىپ تابىلدى.
1954 جىلعى بۇۇ-نىڭ اپاتريدتەردىڭ مارتەبەسى تۋرالى كونۆەنسياسىنىڭ 1-بابىندا بىلاي دەلىنگەن: «ءاربىر مەملەكەت ونىڭ ازاماتتارىنىڭ كىم بولاتىنىن ءوز زاڭىنىڭ كومەگىمەن ءوزى انىقتايدى. بۇل زاڭدى باسقا مەملەكەتتەر ونىڭ حالىقارالىق كونۆەنسيالارعا، حالىقارالىق ادەت-عۇرىپقا جانە ازاماتتارعا قاتىستى تانىلعان جالپى قۇقىق پرينسيپتەرىنە قانداي دارەجەدە سايكەس بولسا، سونداي دارەجەدە تانيدى».
1954 جىلدان باستاپ قاراستىرىلعان جۇڭگو جەرىندەگى شاعىن ۇلتتارعا اۆتونوميا بەرۋ ماسەلەسىنىڭ كوتەرىلگەنىن ەسكە الساق، ارينە، ونىڭ ار جاعىندا حالىقارالىق زاڭ نەگىزدەمەلەرىنىڭ جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. كوشى-قون توڭىرەگىندەگى ءار ءتۇرلى قوزعالىستار سول تۇستان باستاۋ الدى.
1961 جىلعى ازاماتتىعى جوقتىقتى قىسقارتۋ تۋرالى كونۆەنسياسى بولدى. كونۆەنسيانىڭ قولدانۋ اياسىنا ەنەتىن ادامدار ءوزىنىڭ ءىسىن قاراۋ جانە ءتيىستى بيلىككە ارىز بەرۋ كەزىندە وعان جاردەمدەسۋ تۋرالى وتىنىشپەن جۇگىنە الاتىن ورگان قۇرۋدى كوزدەدى. حقك مەن بۇۇ-نا قاتىسۋشى مەملەكەتتەر اپاتريدتەرگە حالىقارالىق كومەك كورسەتۋ قاجەتتىگى تۋرالى شەشىم قابىلدادى.
وسى جانە باسقادا ازاماتتىقتى قورعايتىن حالىقارالىق قۇقىق ەرەجەلەرىنە سايكەس ءار ەلگە شاشىلعان وزگە ەل ازاماتتارى دا ءوز قۇقىن قورعاۋعا نەمەسە ءوزىنىڭ ازاماتتىلىعىنا قاراستى ەلگە كوشۋگە قۇقىقتى ەكەندىگىن تاني باستادى. ازاماتتىعى تولىق شەشىلمەگەن جەكە تۇلعالار ءتيىستى ورگاندارعا ءوز ازاماتتىعىن الۋ جايىندا وتىنىشتەر ءبىلدىردى.
وسىنداي حالىقارالىق دەڭگەيدە قوزعالعان ماسەلەلەرگە وراي كەڭەس وداعى ءوز مەملەكەتىنىڭ پايداسىنا يكەمدەلگەن كوپتەگەن ىشكى-سىرتقى ىس-اركەتتەرگە بەيىمدەلدى.
1955 جىلعا تىكەلەي قاتىستى مالىمەتتەردى سارالار بولساق، قازاقستان كەڭشارلارىنا 2400 وتباسى، ياعنىي 39467 ادام كوشiپ كەلدi. سونداي-اق، ۇجىمشارلارعا قونىس اۋدارعان «كەڭەس ازاماتتارىنىڭ» سانى 2529 وتباسى ياعنىي 16016 بولدى.
ءسويتىپ، قىتايدان «كەڭەس ازاماتتارى» 1955 جىلى 1-ساۋىرىنەن ۇيىمشىلدىقپەن كەڭەس وداعى اۋماعىنا قونىس اۋدارا باستادى.
1960 جىلى كەڭەس-قىتاي قارىم-قاتىناسى شيەلەنىسكەنگە دەيىن ەكى جاقتا قالعان تۋىستار ارنايى ۆيزا مەن رەسمي كۋالىكسىز بىر-بىرىمەن ارالاسىپ تۇردى. ءتىپتى جۇڭگو ەگىنشىلەرى كەڭەستىك جەرلەردەن كەلىپ ءشوپ، وتىن-اعاش دايىنداپ، بالىق اۋلاپ ەركىن ءوتىپ ءجۇردى. بۇل ماسەلەلەر ەكى ەلدىڭ دوستىق قارىم-قاتىناسى اياسىندا قاراستىرىلدى.
1962 جىلعا كەلگەندە جاعداي وزگەردى. دەگەنمەندە، جۇڭگو مەن كەڭەس وداعى ەكى ەل ۇكىمەتىنىڭ وسىدان بۇرىنعى «شىنجاڭداعى كەڭەس وداعى مۇھاجىرلارىنىڭ ەلىنە قايتۋ قۇجاتتارىن وڭايلاستىرۋ كەلىسىم-شارتىنا» وراي، سول جىلى قىتايدىڭ ىلە-قازاق اۆتونوميالىق وبلىسىنان وتكەندەردىڭ سانى 100 مىڭ ادامنان استى.
قىتايدان كوشiپ كەلگەندەرگە ارنايى جەڭiلدiكتەر جاسالدى. قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسiنiڭ 1962 جىلعى 24 مامىرداعى № 380-51 قاۋلىسى نەگiزiندە ءاربiر كەلگەن ادامعا 40 سوم مولشەرiندە (قايتارىلمايتىن) كومەك، 1 سوم ءتاۋلiك اقى جانە ءازىق-تۇلiك، ونەركاسiپ توۆارلارى بەرىلىپ، كومەك كورسەتiلدi.
زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ پايىمىنشا، 1950-1960 جىلدارى قىتايدان قايتا ورالعان قازاقتاردىڭ سانى تۋرالى، مۇراعات قۇجاتتارىن سارالاي وتىرىپ، 1954-1963 جىلدارى قىتايدان 268371 رەپاتريانت قايتا ورالدى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى: 1954 جىلى 2461 ادام قىتايدان ۇيىمداسقان تۇردە كەلدى. كەلەسى 1955 جىلى مەن 1963 جىل ارالىعىندا بارلىعى 199269 ادام ۇيىمداسقان تۇردە، ال، 1962 جىل ءساۋىر ايىندا 66841 ادام ءوز بەتىنشە قىتايدان قازاقستانعا ورالدى. 1962 جىلى كەلگەندەردىڭ ىشىندە 16135 ايەل، 27375 بالا، 13121 جالعىز باستىلار تىركەلدى (قرومم.1987-ق.، 1-ت.، 127-iس. 139-پ.). بارلىعىن قوسار بولساق، رەپاتريانتتار سانى 268371 ادام بولىپ شىعادى. قابىلدانعان رەپاتريانتتاردىڭ باسقا رەسپۋبليكالارعا بارىپ ورنالاسقاندارى دا از بولعان جوق.
جالپى، كوشتىڭ جاعدايىنان قاراعاندا 1955-1964 جىلدار ىشىندە – التاي جەرىنەن ىلگەرىندى-كەيىندى 1954 جىلى 280 وتباسى، 1955 جىلى 865 وتباسى، 1956 جىلى 138 وتباسى، 1958 جىلى 65 وتباسى، 1959 جىلى 178 وتباسى، 1961 جىلى 99 ادام، 1962 جىلى 63 وتباسى، 1963 جىلى 49 وتباسى، 1964 جىلى 2 وتباسى «كەڭەس وداعىنىڭ ازاماتى» كۋالىگىمەن قازاقستانعا قونىس اۋداردى. بۇل جالپى جاقتان ەكى كەزەڭگە بولىنگەن ءبىرىنشى توپتاعى كوش ەسەپتەلەدى.
جوعارىداعى ەكى دۇركىن كوشتەن كەيىنگى ءۇشىنشى كوش ەلىمىز ەگەمەندىك العان 1991 جىلدان باستاۋ الدى.
كسرو تولىقتاي تاراماعان، قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن ءالى جاريالاماعان 1991 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ەگەمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى رەتىندە نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تۇركياعا رەسمي ساپارمەن بارعان ەدى. ساپار اياسىندا ىستامبۇل قالاسىندا قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەءرىمەن كەزدەسىپ، ولاردى كوشىرىپ الۋعا ۋادە بەردى. سول كەزدەسۋدە قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرى ەلباسىنان «العاشقى كەزەكتە جەدەل تۇردە اۋعانستاننان اۋىپ بارىپ پاكىستاندا، يراندا، ساۋد ارابياسىندا ءجانە تۇركيادا بوسقىن رەتىندە تۇرىپ جاتقان قازاقتاردى ەلگە قايتارۋعا قول ۇشىن بەرۋدى» وتىنگەن بولاتىن. پرەزيدەنت بۇل ءوتىنىشتى بىردەن قابىل الىپ، ءارى كوپكە سوزباي تاۋەلسىزدىگىمىز جاريا بولعاننان كەيىنگى از ۋاقىتتا قازاقستاننان ارنايى اۋە كولىگىن جىبەءرىپ، اتالعان مەملەكەتتەردە بوسقىن بولىپ جۇرگەن باۋىرلارىمىزدى اتامەكەنگە جەتكىزدى.
1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى.
ق ر پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆ 1991 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىندا راديودان ءسوز سويلەپ، الىستا جۇرگەن قانداستارعا ارناپ، «الىستاعى اعايىندارعا اق تىلەك» اتتى ايگىلى حاتىن جاريالادى.
اتالعان حات «ەگەمەندى قازاقستان» 1992 جىل 1 قاڭتارداعى سانىندا جارىق كوردى. وندا مىناداي جولدار بەر ەدى:
«قىمباتتى وتانداستار! قانداس باۋىرلار! اعايىندار!
حالقىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، ەلىمىزدىڭ ىشكى، سىرتقى ساياساتىنا ۇلى وزگەرىستەر الىپ كەلگەن، بارلىعىمىز ءۇشىن ۇلكەن سىن بولعان 1991 قوي جىلى تاريحتا قالىپ، ءۇمىت پەن كۇدىگى مول جاڭا – 1992 جىل كەلدى. تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراپ، جەر بەتىنە تارىداي شاشىراپ كەتكەن وتانداستار، قانداس باۋىرلار، سىزدەردى جاڭا جىلدارىڭىزبەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، ءارقايسىڭىزدىڭ وتباستارىڭىزعا مول باقىت، قۋانىش تىلەيمىن! اسپانىمىز ءارقاشان اشىق بولسىن! سىزدەرمەن اتامەكەندە تابىساتىن، ەمىن-ەركىن قاۋىشاتىن كۇنگە تەزىرەك جەتەيىك!...
قىمباتتى وتانداستار! ەجەلگى اتامەكەنىنەن جىراقتاپ قالعان سىزدەردى كەشەگى كۇنگە دەيىن اتا-بابا جەرىنە قايتىپ كەلە الامىز با دەگەن سۇراقتىڭ الاڭداتىپ كەلگەنىن مەن جاقسى بىلەمىن. تۋعان جەردىڭ ءتۇتىنى دە ىستىق دەيدى حالقىمىز. قانداس باۋىرلارىمىزدى بايىرعى اتا قونىسىنا تارتۋ ماقساتىندا ادام پراۆوسى تۋرالى ەلارالىق ەرەجەلەردى باسشىلىققا الا وتىرىپ، قازاقستان ۇكىمەتى «باسقا رەسپۋبليكالاردان جانە شەتەلدەردەن سەلولىق جەرلەردە جۇمىس ىستەۋگە تىلەك ءبىلدىرۋشى بايىرعى ۇلت ادامدارىن قازاقستاندا قونىستاندىرۋ ءتارتىبى مەن شارتتارى تۋرالى» ارنايى قاۋلى قابىلدادى. سوندىقتان اتا-مەكەنگە كەلەمىن دەۋشى اعايىندارعا جول اشىق. اتا-بابا ءارۋاعى الدارىڭىزدان جارىلقاسىن!»
1992 جىلى قىركۇيەك ايىندا سول كەزدەگى ەل استاناسى الماتى قالاسىندا ەلباسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايى شاقىرىلدى. الەم قازاقتارى ىستىق ساعىنشىپەن، تولقىعان كوڭىلمەن باس قوسىپ، اتاجۇرتقا اڭسارى اۋدى.
وسىلايشا، ايداي الەمگە جارقىن جۇزىمەن جاريا بولعان جاڭا قازاق ەلى ومىرىندە ۋاقىت كۇتتىرمەي شەشۋدى قاجەت ەتەتىن «كوشى-قون» اتتى جاڭا ورلەۋ پايدا بولدى.
ق ر مينيسترلەر كەڭەسى 1991 جىلعى 18 قاراشادا «ازاماتتىق قۇجاتتاندىرۋ تۋرالى» № 711 قاۋلىسىن قابىلدادى. اتالعان قاۋلىداعى «باسقا رەسپۋبليكالاردان جانە شەت ەلدەردەن قازاقستاننىڭ اۋىلدى جەرلەرىنە جۇمىس ىستەۋگە تىلەك ءبىلدىرۋشى بايىرعى ۇلت ادامدارىن قازاق رەسپۋبليكاسىنا قونىستاندىرۋ ءتارتىبى مەن شارتتارى تۋرالى» دەگەن باپ تالاي قازاقتىڭ قانىن قىزدىرىپ، دەلەبەسىن قوزدىردى.
العاشقى كوشتى موڭعولياداعى اعايىندار ەكى ەلدىڭ «ەڭبەك كەلىسىم-شارتى» نەگىزىندە قوزعادى. ءسويتىپ، 1991-1993 جىلدارى موڭعوليادان قازاقستانعا 10461 ءتۇتىن قونىس اۋدارىپ ۇلگەردى. دەرەك كوزدەرى ۇسىنعان وسى رەسمي مالىمەتتەن تىسقارى ءوز كۇشىمەن ءۇنسىز كوشىپ كەلىپ جاتقان اعايىننىڭ دا اياعى ۇزىلمەدى. وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارىنا دەيىن، ونداعى اعايىننان شامامەن 13-14 مىڭ وتباسى تاريحي وتانىنا ورالدى.
ق ر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ «كوشى-قون تۋرالى» 1992 جىلى قابىلداعان قاۋلىسى بويىنشا ق ر ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ جانىنان كوشى-قون باسقارماسى قۇرىلعان بولاتىن. اتالعان باسقارما شاما-شارقىسىنىڭ جەتىسىنشە الىستاعى اعايىنعا ىستىق قۇشاق اشتى. ق ر مينيسترلەر كابينەتى 1992 جىلى قىركۇيەكتىڭ 23-ىندە قابىلداعان «شەت ەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بولعان كەزىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جەڭىلدىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى» ايگىلى №791 قاۋلىسى الىستان ارىپ-شارشاپ جەتكەن اعايىننىڭ وسى توپىراقتا ءوسىپ-ونىپ ءومىر سۇرۋىنە وڭتايلى جاعدايلار جاسادى. ورالمانداردىڭ كوپشىلىگى ءۇي-جاي جانە باسقالاي جەڭىلدىكتەرگە قول جەتكىزدى.
جانە دە ولاردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى دە ەرەكشە ەسكەرىلىپ، ق ر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ جوعارىدا اتالعان №711 قاۋلىسىن جانە ق ر جوعارعى كەڭەسى 1992 جىلعى 26 مامىردا «كوشى-قون تۋرالى» زاڭىن قابىلداپ، كوپتەگەن جاۋاپسىز سۇراقتارعا شەشىم تاۋىپ ەدى. اتالعان زاڭ «شەت ەلدەردە تۇراتىن قازاقتار ءۇشىن تاريحي وتانىنا ەمىن-ەركىن ورالۋعا» مۇمكىندىك بەردى، ءارى ق ر كونستيتۋسياسىنىڭ ءىى بابى بويىنشا «رەسپۋبليكا ءوزىنىڭ ودان تىس جەرلەردە جۇرگەن ازاماتتارىن قورعاۋعا جانە ولارعا قامقورلىق جاساۋعا» كەپىلدىك بەرەتىندىگىن دە اشىق ءبىلدىردى. وسىعان جالعاس ق ر پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن 1996 جىلى قابىلدانعان «شەت ەلدەگى اعايىندارعا قولداۋ كورسەتۋ تۋرالى مەملەكەتتىك باعدارلاما» جانە 1997 جىلى قابىلدانعان «2000 جىلعا دەيىنگى كوشى-قون ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى» تۋرالى قۋاتتى قۇجاتتار جاسالدى.
اتالعان قۇجاتتار قازاق كوشىنىڭ كەدەرگىسىز جۇرۋىنە قۇقىقتىق مۇمكىندىكتەر بەردى. «حالىقتىڭ كوشى-قون تۋرالى» زاڭى رەسمي تۇردە بەكۋمەن بىرگە مەملەكەتتىك مەكەمە – كوشى-قون اگەنتتىگى قۇرىلدى. قوردالانعان ماسەلەلەر شەشىمىن تاپتى. كوشى-قونعا بولىنەتىن قارجىنىڭ كولەمى ارتىپ، ورالمانداردى باسپانامەن قامتۋ ماسەلەسى دە ءبىر قادام العا جىلجىدى.
2007 جىلعى 28 تامىزداعى ق ر پرەزيندەنتىنىڭ №399 جارلىعىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2007-2015 جىلدارعا ارنالعان كوشى-قون ساياساتىنىڭ تۇجىرىمناماسى جاسالدى. 2011 جىلى 22 شىلدەدە «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭى وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ارقىلى قايتا قابىلداندى. جىل سايىنعى ەتنيكالىق كوشى-قون كۆوتاسىنىڭ سانى 20 مىڭ وتباسىنا دەيىن كوبەيىپ، 2009-2011 جىلدارعا ارنالعان «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى العاشقى قادامدا ءساتتى جۇزەگە اسىرىلدى. سوڭعى جىلدارى كوشى-قون جۇمىسى سايابىرسىعانىمەن شەتتەن ورالعان قانداستاردىڭ اياعى ۇزىلگەن جوق.
سوڭعى كوش باستالعالى جەر بەتىندە باقانداي 20 جىل ءوتتى. بار قازاق ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، الەمگە ايگىلى ەل بولدىق. بۇۇ-نا مۇشە 193 مەملەكەتتىڭ ىشىنەن تەك قانا ءتورت مەملەكەت رەپاتريانتتاردىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋىمەن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اينالىسسا، قازاقستان سونىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى بولىپ، گەرمانيا، يزرايل جانە رەسەي فەدەراسياسىمەن ۇزەڭگىلەس جۇمىس اتقارىپ وتىر.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جۇمىس، ەڭبەك، وقۋ جانە تۋىسقاندىق شارتتارمەن ءبىر ءبولىم قازاقتار قازاقستاننىڭ ءاربىر جەرىنە كوشىپ كەلە باستادى. اسىرەسە، الدىڭعى لەكتە موڭعولياداعى اعايىنداردىڭ ەڭبەك كەلىسىم شارتىمەن ءتۇپ قوتارىلۋى ەرەكشە ءدۇمپۋ تۋدىردى. ودان كەيىن الىس-جۋىق ەلدەردەگى اعايىندار مەن قىتايداعى قازاقتاردا ءار ءتۇرلى جولدارمەن كەلە باستادى.
قۇزىرەتتى ورگانداردىڭ مالىمەتى بويىنشا، 1991 جىلدان باستاپ 2011 جىلعى 1 قازانعا دەيىن تاريحي وتانىنا 221،300 مىڭ وتباسى نەمەسە 860،400 مىڭ ەتنيكالىق قازاق ورالعان. ۇرىم-بۇتاعىمەن قوسقاندا ميلليونعا جاقىن قانداسىمىز وتان قۇشاعىنا ورالىپ، رەسپۋبليكامىزدىڭ دەموگرافيالىق جىرتىعىن جاماپ قانا قالماستان رۋحاني بوستىعىن تولتىرۋعا دا ايرىقشا ۇلەس قوستى.
ءسويتىپ، اتا-بابالارىمىز قيماي-قيماي اتتانعان اتامەكەنىمەن ۇرپاقتارىنىڭ قايتا قاۋىشۋىنىڭ ورايى تۋدى. ءبىزدىڭ كوپتەگەن اعايىن باۋىرلارىمىز 1956، 1962 جىلدار اتاجۇرتقا ورالدى. كوپ ساندىسى شىعىس قازاقستان جانە الماتى وبلىسى وڭىرىنە قونىس اۋداردى.
ەكىگە بولىنگەن تۋىستاردىڭ اراسى كەڭەس ۇكىمەتى مەن جۇڭگو اراسىنداعى توڭ جىبىگەن جىلدارى قايتا جالعاندى. ءبىزدىڭ جاقىن اعايىن-تۋىستاردان 1982-1983 جىلدارى كۇمىسبەك مايلىباي ۇلى، 1989 جىلى ماقسۇت قىدىرحان ۇلى، 1990 جىلى قۇسايىن قوراباي ۇلى جانە ونىڭ ۇلى ءجانىمحان التايداعى اعايىندارمەن جىلاپ كورىسىپ، تۋىسشىلاپ قايتتى. 1994 جىلى بيداحىمەت مۇقاي ۇلى ءوزىنىڭ ۇلى بولتاي مەن كەلىنى كۇمىسحان ماڭعىلقىزىن ەرتىپ موڭعولياداعى تۋىستارعا بارىپ كەلدى.
وسى تۇستا، ياعنىي، 1979-1980 جىلدان باستاپ تۇركياعا بوسىپ كەتكەن اعايىندار دا ەپتەپ ءوزىنىڭ تۋعان توپىراعى التاي-باركولگە بارىپ سالەمدەسىپ قايتتى. ءتىرىسىن كورىپ، ولگەنىنە قۇران وقىپ، بار-جوعىن تۇگەندەستى. سول قۇرامدا ءمانسۇر ءتايجى قۇسايىن ۇلى، حاليفا التاي، ساۋات قاجى زۋقا باتىر ۇلى، اتەيحان قايسا ۇلى، ت.ب. كوپتەگەن ادامدار بولدى.
ءبىزدىڭ اۋىلدان مەن – ءجادي شاكەن ۇلى، نەمەرە ىنىلەرىم تۇرىمبەك بوتاي ۇلى مەن تارعىنبەك قاناتبەكۇلىن ەرتىپ، 1997 جىلى 16 قاڭتاردا العاش رەت اتا-بابالار مەكەنىنە قادام باستىم. وسى توپىراققا 1962 جىلى كوشىپ كەلگەن زاكي مۇقامەتقالي ۇلىنىڭ وتباسىمەن قاۋىشىپ، وتەۋ بابامىزدىڭ باسىنا قۇران وقىدىق.
1991 جىلدان باستالعان تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى العاشقى كوش وسى جىلدارعا دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. جۇڭگو، موڭعوليا، قازاقستان ءۇش ەلگە بولىنگەن تۋىستار، قازاق حالقىنىڭ باسىنداعى باقىتتى كۇندەرىندە وشكەنى جانىپ، ولگەنى تىرىلگەندەي ءبىر-بىرىن تاپتى، تانىدى. جوعالعانىن تاۋىپ، كەمتىگى تولدى، كوڭىلى سەمىردى. ۇل مەن قىزىن وسى ۇلان-بايتاق ەل مەن جەرگە – ءوز وتانىنا قىزمەت ەتۋگە تابىستادى.
بۇرىندى-سوڭدى بولىپ كوشىپ كەلگەن اعايىندار نەگىزىنەن شىعىس قازاقستانعا، الماتى وبىلىسىنا جانە استانا، كوكشەتاۋ، قاراعاندى وڭىرلەرىنە ءجيى قونىستاندى.
الاستان كەلگەن اعايىننىڭ ماقساتى ءبولىنىپ-جارىلۋ ەمەس. وسى وتان توپىراعىنا ءسىڭىپ، تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ تەلەگەيىنە تەڭىزدىڭ تامشىسىنداي بولسا دا ءوز ۇلەسىن قوسۋ. وسى تۇرعىدان قاراعاندا سىرتتان كوشىپ كەلگەن اعايىن 25 جىل ىشىندە جەرگىلىكتى قانداستارمەن ءار ءتۇرلى قۇداندالىق قارىم-قاتىناسقا ءتۇسىپ، ۇلتتىق ءبىتىم-بولمىسىمىزدى ءتىپتى دە ايقىنداي ءتۇستى. وسى جەرگە كەلگەننەن كەيىن تۋىلعان ازاماتتاردىڭ ءوزى ات جالىن تارتىپ مىنەر جاسقا كەلىپ، ەل مەن جەرىنە ەسەلى ۇلەسىن قوسۋدا.
ەل باسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ باستاۋىنداعى قازاق حالقى نۇرلى بولاشاققا بەت تۇزەگەن بۇگىنگى كۇندە قازاق حالقى ءبىر ءبۇتىن تۇلعاعا اينالىپ، ايداي الەمنىڭ تورىنەن كورىنە بەرەتىندىگى داۋسىز. ەڭسەمىز بيىك، ەلدىگىمىز بەرىك بولسىن، اعايىن!
ج.شاكەن ۇلىنىڭ «اقىلناما» كىتابىنان
پىكىر قالدىرۋ