ەلiمiزدەگi وتاۋ قۇرعان ءاربiر بەسiنشi جۇپ سوڭىنا ۇرپاق قالدىرۋ باقىتىنان قاعىلعان ەكەن. بۇل – دەموگرافياعا تونگەن ۇلكەن قاۋiپ. دەسەك تە، وسىناۋ ولقىلىقتاردىڭ ورنىن دامىعان وزىق تەحنولوگيالاردىڭ كومەگiمەن تولتىرۋعا بولادى، - دەپ حابارلايدى Qamshy.kz okg.kz – كە سىلتەمە جاساپ.
وزىق تەحنولوگيا دەگەندە ايتپاعىمىز – جاساندى ۇرىقتاندىرۋ. ەلiمiزدە سوڭعى ون بەس جىلدا 6 مىڭنان استام ءسابي وسىنداي جولمەن دۇنيە ەسiگiن اشقان كورiنەدi. ۇرىق جەتكiلiكتi بولسا، ناتيجە بۇدان دا كوپ بولار ما ەدi؟! مامانداردىڭ ءسوزiنە سەنسەك، الداعى جيىرما جىلدا «اتالىق ۇرىق» باعا جەتپەس بايلىققا اينالادى. مۇنىڭ سەبەبiن جىل ساناپ اسقىنىپ كەلە جاتقان بەدەۋلiك دەرتiمەن بايلانىستىرۋعا بولادى. بۇل دەرتكە ايەلدەرگە قاراعاندا ەر كiسiلەر كوپ شالدىعادى. ەندەشە، ەكو-ورتالىقتارعا ۇرىق-دونور بولاتىن ەركەكتەر اۋاداي قاجەت.
ال، ەندi ۇرىق-دونورلىقتىڭ جاي-جاپسارىنا توقتالساق... اتالىق ۇرىقتى جينايتىن ورتالىقتا «ۇرىق بانكi» جۇمىس iستەيدi. بiر رەت دونور بولساڭىز، قالتاڭىزدى بiرشاما قالىڭداتىپ الاسىز. الايدا، ونىڭ بەلگiلi بiر باعاسى جوق. ءار مەديسينالىق ورتالىق ءوزiنە ىڭعايلى باعانى قويىپ العان. ورتا ەسەپپەن العاندا بiر رەت ۇرىق-دونور بولساڭىز 7 000 تەڭگەنi قالتاعا باساسىز. «سونداي اقشا ۇسىنسا، جۇرتتىڭ ءبارi نەگە دونور بولمايدى؟» دەيسiز بە؟ ونىڭ بiر «بiراعى» بار. ماسەلە – دونور بولاتىن ەركەكتەردiڭ دەنساۋلىعىندا. وسى سالانىڭ ماماندارى ۇسىنعان ءمالiمەتكە سۇيەنسەك، ءار 100 ەركەكتiڭ تەك بiرەۋiنiڭعانا دونور بولۋعا دەنساۋلىعى جارايدى.
دونور بولۋ ءۇشiن جاسىڭىز 18-35 جاس ارالىعىندا بولۋى شارت. جوعارى بiلiمدi، وتباسىلى، كەمi 1 بالاڭىزدىڭ بولۋى دا مiندەتتەلگەن. دونورلىق ساراپتامادان وتكەن كەزدە بالاڭىزدىڭ دەنساۋلىعى دا ەسكەرiلەدi.
«دونور-اكە ماسەلەسiنە تۇبەگەيلi قارسىمىن، – دەيدi ج.شانين اتىنداعى وبلىستىق اكادەميالىق دراما تەاترى ادەبي ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi سايا قاسىمبەك. – بiرiنشiدەن، ۇلت «تەك» ءسوزiنەن قۇرالادى. تەك – بابالارىمىز ءۇشiن ەرەكشە ماڭىزدى الەۋمەتتiك، ساياسي ءمانi بار ماسەلە. سەبەبi، ۇرىقتان جارالعان بالا اۋلەتتiڭ، رۋدىڭ، حالىقتىڭ الدىندا ۇلكەن جاۋاپكەر. بۇگiن دە بۇل ماڭىزدىلىق ءوز قاسيەتiن جويماۋى تيiس. «ۇرىق بانككە» كiمدەر دونور بولۋدا؟ ولاردىڭ مەديسينالىق ساراپتامادان وتكەن انىقتاماسى بار ما؟ تiپتi، سول مەديسينالىق انىقتاماعا سەنۋiمiزگە بولا ما؟ سول قاعاز «بارماق باستى، كوز قىستى» جاعدايمەن الىنا سالماي ما؟ دونور ارقىلى بالالى بولعىسى كەلەتiندەر وسى ماسەلەگە ەرەكشە ءمان بەرۋلەرi كەرەك. سiزدiڭ اۋلەتiڭiزدiڭ تەگiن يەلەنەتiن بالا كiمنiڭ ۇرىعىنان جارالعان؟ بالكiم ماسكۇنەم، گەندiك اۋرۋى بار رۋحاني تۇرعىدان ازىپ-توزعان ادامنىڭ تۇقىمى نەمەسە بولاشاقتا جازىلمايتىن اۋرۋى بار بiرەۋ بولسا شە؟!
ەندەشە، بۇل ماسەلەگە كوز جۇما قاراۋعا بولمايدى. قاجەت دەسەڭiز، بۇل – مەملەكەتتiك تۇرعىدا دابىل قاعاتىن ماسەلە! جاستاردىڭ بەلسiزدiگi بولاشاعىمىزعا قاۋiپ ءتوندiرەدi. بiز مۇنى مويىنداۋدان قاشپاۋىمىز كەرەك.
شاراسىز قالىپ، مەديسينانىڭ كومەگiنە جۇگiنەتiن كەزدەر بولادى، ارينە. مۇنداي جاعدايدا، ەڭ الدىمەن بولاشاق پەرزەنتiڭiزدiڭ تەگiن مiندەتتi تۇردە بiلگەن ابزال. سەبەبi، ول پەرزەنتپەن قالعانعۇمىرىڭدى بiرگە وتكiزەسiڭ. بۇل – بەر جاعى. ەڭ الدىمەن ول سiزدiڭ تەگiڭiزدi جالعاستىرۋشى. سوندىقتان سوڭى ۇلكەن قاسiرەتكە اينالماۋى ءۇشiن دونور-ۇرىققا دەگەن تالاپتى كۇشەيتۋ كەرەك. مەنi مازالايتىن سۇراق – «كiمنiڭ ۇرپاعىن دۇنيەگە كەلتiرەمiز؟». استاناداعى «جاستار» تەاترىندا قويىلعان «ليفت» اتتى پەسامدا وسى ماسەلەنi كوتەرگەن بولاتىنمىن. قازاق – الەمدەگi ەڭ قانى تازا ۇلت رەتiندە مويىندالدى. دونور-ۇرىق وسى گەندi لاستاۋشى دەپ سانايمىن».
ايتكەنمەن، جەتi اتادان اسپاي قىز الىسىپ، قىز بەرiسپەيتiن حالقىمىزدىڭ تازالىعىنا بۇل ورتالىقتار دا ۇلكەن ءمان بەرەدi ەكەن. ۇرىق سالىنعان قۇتىنىڭ سىرتىنا ۇرىق يەسiنiڭ شىققان رۋى، ءجۇزi جازىلادى. دونور جايلى وزگە اقپاراتتاردى تاراتۋعا قاتاڭ تۇردە تىيىم سالىنعان.
بەلiم دەپ بەزەك قاعاتىندار بۇرىن ەلۋدiڭ ءتوڭiرەگiندەگi ادامدار بولسا، قازiر «تەپسە تەمiر ۇزەتiن» 22-30 جاس ارالىعىنداعى جاس جiگiتتەردiڭ بەلiنەن «بەدەل» كەتiپ تۇر.
دونورلىق ۇرىققا تاۋەلدi بولا باستاعانىمىز سودان. بiر قىزىعى، كiم كورiنگەن دونور بولا المايدى. ونىڭ دا ءوزiندiك تالاپتارى بار. ءۇمiتكەرلەردiڭ بiرi مەديسينالىق ساراپتامادان ءسۇرiنiپ جاتسا، بiرi قۇجات جيناۋعا قينالادى. قۇجات جيناۋ جاعىنا كەلگەندە ءبارiن تاستاپ بەزiپ كەتكiسi كەلەتiندەر كوپ. ويتكەنi، بiر پاراق قاعاز ءۇشiن قانشاما ۋاقىتتى قۇرباندىققا شالۋعا تۋرا كەلەتiنi بەلگiلi.
ۇمىتىپ بارادى ەكەنبiز، بiر ەركەك 20 رەت ۇرىق-دونور بولا الادى. جوعارىدا ايتقان، ساراپتامادان ءوتۋ مەن قۇجات جيناۋ جاعىنا قينالماساڭىز، 7 مىڭ تەڭگەدەن ەسەپتەگەندە 140 مىڭ تەڭگە قالتادا دەپ ەسەپتەي بەرiڭiز. دونور كەلiسiلگەن اقشانىڭ جارتىسىن ۇرىق تاپسىرعاندا، جارتىسىن 6 اي iشiندەگi تەكسەرiس كەزiندە دەنساۋلىعىنان ەشقانداي كiءنارات تابىلماعان كەزدە الا الادى. ال، ەندi سiزدi مازالاعان «مۇنداي بانك شىمكەنتتە بار ما؟» دەگەن سۇراققا كەلەيiك.
– ۇرىق-دونورلارىنىڭ بانكi استانا، الماتى قالالارىندا بار. جاقىندا ونى شىمكەنتتە دە اشۋ جوسپارلانۋدا. ۇرىق الاتىن قوندىرعىلاردى ورناتا سالىپ، دونورلاردى قابىلداي باستايمىز. ءار دونوردان 2 ميلليليتر كولەمiندە ۇرىق الىنادى. قانىنىڭ توبى انىقتالادى. تولىق مەديسينالىق تەكسەرۋدەن وتكەن سوڭعانا بiز ونى دونورلىققا جiبەرەمiز. ۇرىق تاپسىراردان 3-5 كۇن بۇرىن iشiمدiك iشكەن، ەسiرتكi زاتتارىن قولدانعان، جىنىستىق قاتىناسقا تۇسكەن ەركەكتەردi ۇرىق تاپسىرۋعا جiبەرمەيمiز.
قاتىرىلعان جانە سۇيىق كۇيدەگi ۇرىق ۆيچ، مەرەز سەكiلدi جۇقپالى تەرi اۋرۋلارىنىڭ الدىن الادى. ياعني، ەر مەن ايەلدiڭ قاتىناسى كەزiندە تۋىندايتىن ۆيرۋستاردى سىرتتا قالدىرادى دا، ايەل جاتىرىنا تازا ۇرىق تۇسەدi. مۇنداي جولمەن دۇنيەگە كەلەتiن ۇرپاقتىڭ تابيعي جولمەن تۋىلاتىن نارەستەدەن ايىرماشىلىعى بولمايدى. سوندىقتان قاۋiپتەنۋدiڭ قاجەتi جوق. پەرزەنت سۇيە الماي، ەتەگi جاسقا تولىپ جۇرگەن قانشاما وتباسىلار بار. سولارعا قولىمىزدان كەلسە نەگە كومەكتەسپەسكە؟! – دەيدi شىمكەنتتەگi «ەكومەد» ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ارداق قالييەۆا.
بەدەۋلiك دەرتiنە ۇشىراپ، بالا ءسۇيۋ باقىتىنان ايىرىلعاندارعا جاساندى ۇرىقتاندىرۋعا يەك ارتقان دۇرىس-اق. ماماندار ۇرىق-دونورلىعىن جان-جاقتى ناسيحاتتاۋ كەرەك دەگەن پiكiردi العا تارتادى. قازاقستان بويىنشا 12 مىڭعا جۋىق تۇراقتى ۇرىق-دونور بار ەكەن. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل كورسەتكiش تىم از.
ۇرىق-دونور بولۋ ارقىلى سiز پەرزەنت سۇيە الماي، اتا-انا بولۋ باقىتىنىڭ نە ەكەنiن بiلمەيتiن وتباسىلارعا باقىت سىيلايسىز. ەندەشە، وعان تەك الەۋمەتتiك جاعدايدى تۇزەپ الۋ دەپ جەڭiل قارامايىق.
