«قامشى» سايتىندا «1991-1995 جىلدارى وتكiزiلگەن جەكەشەلەندiرۋ قازiرگiدەن جەڭiل ءوتتi دەپ سانايمىن. جەكەشەلەندiرۋگە قارسى تۇرماۋ كەرەك. ونسىز ەكونوميكا ءارi قاراي قوزعالمايدى. تەك قانا قاجەتتi ماسەلەلەر بولسا جارايدى، باسقانىڭ بارلىعى جەكەنiڭ قولىندا بولۋى كەرەك. سوندا عانا بiزدiڭ بيزنەس وركەندەپ-وسەدى»، - دەگەن مەملەكەت باسشىسىنىڭ پىكىرىن وقىدىم. ارينە ەلباسىنىڭ ءار ىسىنەن قازاق ەلىنە، قازاق حالقىنا دەگەن جاناشىرلىق نيەتىن تانيمىن. ءبىراق، مەنىڭ دە كوپتەن كوڭىلدە قوردالانىپ قالعان جەكەشەلەندىرۋگە قاتىستى ءوز ويىم بار.
ءيا، 1991-1995 جىلدارى وتكiزiلگەن جەكەشەلەندiرۋ قازiرگiدەن جەڭiل ءوتتi دەۋگە بولادى، ويتكەنى نارىقتىڭ نە ەكەنىن، كاپيتاليزمنىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەگەن ەل-جۇرت جەكەشەلەندىرۋ باستالىسىمەن جاپاتارماعاي كولحوز بەن سوۆحوزدىڭ مەنشىگىندە تۇرعان تۇرعىن ۇيلەردى كوك تيىنسىز ءبىر جاپىراق چەك ارقىلى يەلەنىپ مول ولجاعا كەنەلگەندەي بولدى. ءبىراق ونداي مول ولجاعا قازاقتار عانا ەمەس باسقا ۇلتتار دا يە بولعان ەدى. ءبىرجاعىنان بۇل جەكەشەلەندىرۋ 1930-1932 جىلدارداعى جەكەمەنشىكتى ورتاقتاندىرۋ (كولحوزداستىرۋ) ساياساتىمەن سايكەس دەۋگە بولادى. ءبىراق ول «كولحوزداستىرۋ» كەسىرىنەن قانشاما حالىق قايعى-قاسىرەت شەكەنىن تاريح بەتتەرىنەن بىلەمىز.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جەكەشەلەندىرۋ ورتاقتاندىرىلعان دۇنيەنى جەكەمەنشىككە بەرۋ ساياساتى ەدى. ءبىز وسى جەردە ءمۇلت كەتكەن سياقتىمىز. جالپى سول كەزدە قازاقستاندا باسقا ۇلتتىڭ وكىلدەرى باسىم تۇراتىن. جەكەشەلەندىرۋ باستالىسىمەن ءبىر جاپىراق چەك پاراعىمەن كەڭشاردىڭ مەملەكەت ەسەبىنەن سالىنعان بەرەكەلى جانە بەرەكەتتى ۇيلەرىن سۋتەگىن جەكەشەلەندىرىپ تاريحي وتاندارىنا قايتقان «وتانداستار» قانداستارىمىزعا ۆاليۋتامەن ساتىپ جاتقاندا وكىنگەنىم بار. سول جىلدارى شەت اسىپ كەتكەن «وتانداستار» تاريحي وتاندارىنا قانشا ۆاليۋتا الىپ كەتتى ەكەن!؟. ال سول كەزدە ەل ادامدارى قارجى تاپشىلىعىنان قالاي قينالدىق. ءوزىم اۋداندىق، وبلىستىق گازەتكە تۇرعىن ۇيلەردى جەكەشەلەندىرۋدى كىدىرتۋ كەرەك ەكەنىن سەبەبى ەلگە قاجەتتى شەتەل ۆاليۋتالارى شەتەل قازىناسىنا كەتىپ جاتقانى تۋرالى ماقالا جازعانىم دا بار.
مۇمكىن سول كەزدە تۇرعىن ۇيلەر جەكەشەلەنبەي كولحوز، سوۆحوزداردىڭ بالانسىندا تۇرسا، ءقازىر ورالماندارعا ءۇي-جاي دايىن، قالادا ءۇي ماسەلەسى دە وتكىر تۇرماس ەدى.
كولحوز، سوۆحوزداردىڭ جەرلەرى جەكەشەلەنگەندە قاتتى وكىندىم، سوندا دا كوپپەن بىرگە وزىمە ءتيىستى جەكەشەلەنگەن جەردى يەلەندىم دە، اڭىراپ قالدىم. سەبەبى جەردى وڭدەيتىن ءوندىرىس قۇرالدارىم جوق، نەسيەگە كەپىلگە قوياتىن مۇلكىم دە جوق، سودان جەرىمدى امالسىز فيرمالارعا جالعا بەرىپ، سونىڭ اقىسىنا ءۇش قاپ ۇن الىپ تۇرامىز. ال وسى جەكەشەلەندىرۋدەن اۋىل تۇرعىندارى نە ۇتتى!؟. ءوز اۋىلىم كەڭشار ورتالىعى ەدى، ونىڭ التى بولىمشەسى بولدى، 30 مىڭ قويى، 2 مىڭ جىلقى، 1 مىڭ ساۋىن سيىر، بۇنىڭ ىشىندە مۇشە مالدارى ەسەپتە جوق، 15 مىڭ گەكتار ەگىستىك القابى. سونداي-اق، اۋىل حالقىنىڭ بارلىق الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى كەڭشاردىڭ موينىندا ەدى. نە كەرەك كەڭشار نارىققا توتە بەرە الماي كۇيرەدى. وسىلاي دالاسى مالعا، القابى ەگىنگە تولى كەڭشاردان ءقازىر ولەر - ولمەس ءۇش اۋىل قالدى. ەڭ وكىنىشتىسى 400-500 جۇمىسشى جۇمىسسىز قالىپ، «ساموزانياتىي» بولىپ الا دوربا سۇيرەپ كەتتى. ايتىلماي قالعان ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى دەمەي مە، «كولحوزدار» نەگە جەكەشەلەنىپ كەتكەنىن ءوز باسىم تۇسىنە الار ەمەسپىن، سەبەبى اتالمىش شارۋاشىلىقتار كەڭەس وداعى تۇسىنان ۇجىمدىق مەنشىكتەگى شارۋاشىلىقتار ەدى عوي.
مۇمكىن ەكونوميكانى ىلگەرلەتۋ ءۇشىن جەكەشەلەندىرۋ ەمەس قايتادان جەكە شارۋاشىلىقتاردى ۇجىمداستىرىپ كولحوز ۇيىمداستىرۋ كەرەك شىعار. سوندا ەر ەلىن، جەر يەسىن تابار ما ەكەن. تەك كولحوزداردى ۇكىمەت تەحنيكا، قاراجاتپەن دەمەپ جىبەرسە ولار اياعىنان قاز تۇرىپ، ەلىمىزدىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىنى ءسوزسىز.
ءسوزىمدى قورىتىندىلاي كەلە اتالمىش سايتا ەكونوميست الىبەك اللياروۆ «جەكەشەلەندىرۋدىڭ ەكونوميكاعا ايتارلىقتاي ۇلكەن اسەرى بولمايتىنىن العا تارتادى.
-جەكەشەلەندىرۋ كەرەك، ءبىراق كەيبىر تابيعي مونوپوليالىق وبەكتىلەر بار، ولار مەملەكەتتىڭ باقىلاۋىندا قالۋى ءتيىس. جەكەشەلەندىرۋدىڭ ەكونوميكاعا اسەرى شامالى، بيزنەس قالاي بار، سولاي جۇمىس جاسايدى. ەكونوميكانى كوتەرۋ جانە ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە (شوب) سالىناتىن سالىقتى الىپ تاستاۋ كەرەك. سوندا عانا بيزنەسكە جان بىتەدى. بيۋدجەتتىڭ 80 % - ىن ءىرى مونوپوليستەر مەن جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلار تولتىرادى، سوندىقتان شوب سالىعىن الىپ تاستاسا، بيۋدجەتتەن ەشتەڭە جوعالپايدى، - دەيدى ەكونوميست. مەن دە ونىڭ پىكىرىنە تولىعىمەن قوسىلامىن.
ر.S. «قامشى» سايتىندا ءۇرجارداعى پلاستيكالىق PVC قۇبىر شىعاراتىن زاۋىت قۇرىلىسىنا 10 ميلليارد تەڭگە ينۆەستيسيا جۇمسالىپ، بۇگىنگى تاڭدا زاۋىت قاڭىراپ بوس تۇر دەگەندىن وقىدىم. مۇمكىن ەكونوميكانى ىلگەرلەتۋ ءۇشىن اق نيەت، ءتىسقاققان تاجىريبەلى ماماندار كەرەك شىعار. ايتپەسە «بولاشاقتىڭ» تاجىريبەسى جوق تۇلەكتەرى مينيستر بولىپ ەكونوميكانى ىلگەرلەتەدى دەگەنگە سەنبەيمىن.
ەرسىن ەرعالييەۆ
