قازاقتا «كۇشىگىنەن تالانىپ قالعان» دەگەن ءسوز بار. بۇل جاستايىنان وزىنەن ۇستەم، كۇشى باسىم بىرەۋلەرگە باعىنىشتى بولىپ، كۇنكورىس تىرشىلىگى سول كۇشتىنىڭ قاس-قاباعىن قاراپ ءوتىپ كەلە جاتقان بەيشارا  ادامعا قاتىستى ايتىلاتىن ءسوز. ال ءومىر بويى وسىلاي بىرەۋگە جالتاقتاپ كۇن كەشىپ كەلە جاتقان ادام قولىنا ازداعان بيلىك تيسە، ءوزىنىڭ قولاستىنداعىلاردى وتىرسا-وپاق، تۇرسا-سوپاق كۇيگە تۇسىرەدى. بۇگىنگى قازاق بيلىگى ماسكەۋدەگى باسشىلارى الدىندا ءدال الگى «تالانىپ قالعاننىڭ» كۇيىن كەشەتىنىن جاسىرامىن دەسە دە جاسىرا المايدى. ەڭ قاسىرەتتىسى سول ورىس پاتشاسى زامانىندا دا، كەڭەس زامانىندا دا رەسەي باسشىلىعى تۇشكىرسە دە «جاراكىماللا»، ۇشكىرسە دە «جاراكىماللا» دەپ وسكەن قازاق باسشىلىعى ءوزىنىڭ سول «تالانىپ قالعان» ساناسىنان ارىلا الماعانى ازداي ەندى قالىڭ قازاقتى اشىقتان-اشىق باسىنۋعا شىقتى. ايتپەسە، ءبىر شەنەۋنىك قاسيەتتى تۇركىستان شاھارىنا بارىپ مىنانىڭ ءبارىن قازاقشا جازىپ قويىپسىڭدار، ورىسشاسى قايدا مۇنىڭ دەپ زىركىلدەۋىن قازاقتى باسىنۋ ەمەس دەي الاسىز با؟ باياعىدا الماتى قالاسىنىڭ اكىمى ي. تاسماعامبەتوۆ 2006 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ الماتىدا بۇكىل ءىس قاعازدارى قازاقشاعا كوشىرىلەدى دەگەندە بۇل نە ماسقارا دەپ الجاس-ولجاس سۇلەيمەنوۆكە قوسىلىپ شابىنا شوق تۇسكەندەي شىرقىراعان دا سول كىسى ەدى.

ارادا ون جىلدان استام ۋاقىت ءوتىپ، قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىن (شيرەك عاسىر) قۋانا قارسى العالى جاتقاندا حانشايىمنىڭ مىنا ءسوزى، تۇركىستانداعى قازاقشا جازۋلاردى كورىپ سونشا تۇلدانعانى ورەكپىگەن جۇرەگىمىزگە سۇپ-سۋىق ينە سۇققانداي بولدى. كوڭىلىمىزدى سۋ سەپكەندەي باستى. حانشايىمعا قارسى قولدان كەلەر قايران جوق بولعاسىن «كۇشىگىنەن تالانعان ماڭگۇرتتىك، قۇلدىق سانا ەشقاشان جازىلمايتىن بولعانى-اۋ» دەپ ءوزىمىزدى سابىرعا شاقىردىق. قۇداي كەشىرسىن، ءسىرا وسى سابىرلى بولايىق، «ەلىمىزدە تىنىشتىق» دەگەن سياقتى ءوزىن-وزى وتىرىك جۇباتۋ بۇيتە بەرسە  قازاقتى جويىپ بىتەتىن شىعار دەپ كۇيىنىپ تۇرعاندا شەندىلەر تاعى ءبىر بالەنىڭ ۇشىعىن شىعاردى. تۇركىستانداعى جازبالاردى ورىسشالاماسا 145 ملن. ورىستىڭ ءتىلىن ازعانتاي عانا قازاقتىڭ ءتىلى جۇتىپ قوياتىنداي  زىركىلدەگەندەر ەندى قازاق  كوبەيىپ كەتىپ ورىستى جۇتىپ قويار دەپ قورىقتى ما قايدام،  وڭتۇستىك قازاقتارى بالانى نەگە كوپ تۋاسىڭدار (نەمەسە تۋعىزاسىڭدار) دەپ تاعى دىڭكىلدەدى. نەسىن جاسىرايىق، بىرنارسە ايتساق ۇرىم-بۇتاعىمىزبەن زامانبەك، التىنبەك، باتىرحانداردىڭ كەبىن كيىپ كەتەرمىز دەپ قورىققاننان بىر-بىرىمىزگە قاراپ مىنانىڭ قازاقتى باسىنۋىن-اي، 145 ميلليون ورىسقا نەگە بالا تۋا بەرەسىڭدەر دەپ كورسىنشى دەپ بىر-بىرىمىزگە سىبىرلادىق تا قويدىق. سول جەردە ەڭ بولماسا قازاق اقساقالدارىنىڭ ءبىرى «مىنانى قازاقتىڭ كوبەيۋىنەن قورقاتىن دۇشپانى عانا ايتار ءسوز عوي» دەمەك تۇگىل ىرجىڭ-ىرجىڭ كۇلگەندەرى دە بولدى. ىشىمىزدەن «قازاق قاتىن باستاعان كوش وڭباس» دەسە، ويشىل سپينوزانىڭ «بيلىكتە ايەل ءجۇرۋى –الەمگە ءقاۋىپتى» دەگەنى راس شىعار» دەدىك.

انەۋگۇنى قولىنا قىلىش تۇرماق قارىس سۇيەم تاياق ۇستاماي قازاقتىڭ جەرىن رەسەيگە دە، قىتايعا دا ساتقىزبايمىز دەپ بەيبىت ميتينگىگە شىققان قازاقتارعا قارسى بيلىك قاراقۇرىم پوليسيانى قاپتاتىپ جىبەردى. تالاي قىز-جىگىتتەرىمىزدى، ءتىپتى، قالت-قۇلت ەتكەن كەيبىر قاريالاردى سۇيرەلەپ اۆتوبۋسقا تيەپ الىپ كەتتى. بەتىن ماسكامەن بۇركەپ، قاپ-قارا كيىنىپ، دەنەسىن كىسى بويى قالقانمەن جاۋىپ، قولدارىنا سويىل ۇستاعان ەسەپسىز كوپ پوليسيا مەن «سپەسنازدى» كورگەندە ەلىمىزگە باسقا ءبىر مەملەكەت سوعىس اشقان ەكەن دەپ قالۋعا دا بولاتىن ەدى. قازاقستان جەرىن ساۋداعا سالۋعا قارسى شىققان قالىڭ ەلدىڭ ىشىنەن ءبىر ورىس كورمەگەن سول جەردە تۇرعان ءبىراز زيالى ازاماتتار «اپىر-اي، اشەيىندە تىلەگى ءبىر، جۇرەگى ءبىر، ءتاتۋ-تاتتى تۇرىپ جاتىرمىز» دەيتىندەردىڭ مۇندا بىرەۋى دە جوق قوي. قازاقستانعا، قازاق جەرىنە قازاقتان باسقانىڭ جانى اشىمايتىن بولعانى ما؟»-دەستى. سول ميتينگىگە شىققان قولىندا قۋ تاياعى دا جوق  مومىن قازاقتى قويشا قۋالاعان پوليسيا كۇنى كەشە سەمەيدە، وسكەمەندە، شەمونايحادا كازاچەستۆو وكىلدەرى  باياعى قازاقتاردى جىلدار بويى قانعا بوكتىرگەن كەزدە كيگەن كيىمدەرىن كيىپ، قازاقتى شاپقانىن شاۋىپ، شاپپاعانىن قويشا ماۋىزداعان قىلىشتارىن جالاقتاتىپ، سول زامانداعى تۋلارىن قايتا كوتەرىپ  تايراڭداعاندا قازاق باسشىلارى كوزىن تارس جۇمىپ، قۇلاعىن تاس  قىلىپ بىتەپ ۇكىمەت ۇيىندەگى، اقورداداعى كابينەتتەرىندە اۋىزدارىنا قۇم قۇيىلعانداي بۇعىپ وتىردى. ويتكەنى، كەزىندە «وبكوم، رايكوم كپ كازاحستانادا، وبليسپولكوم، راييسپولكومدا» قىزمەت ىستەگەن اتالارى مەن «پاپالارىن» كەڭەستىك رەسەيدىڭ ايۋلارى كىشكەنتاي كەزىندە تالاپ تاستاعان بولسا، بۇلاردىڭ وزدەرىنىڭ ساناسى جاستايىنان ورىسشا تاربيەنىڭ تالاپايىنا تۇسكەن. ياعني، «كۇشىگىنەن تالانعان».

ال، بۇگىنگى ۇكىمەت باسشىسى ب.ساعىنتايەۆتىڭ كەلە سالا قاراماعىنداعى مينيسترلەرمەن جيىندارىن ورىسشا وتكىزۋى قازاق حالقىن، قازاق ەلىن رەسەيگە تاۋەلدى ەتۋدىڭ اشىقتان-اشىق كورىنىسى دەسەك، قۇدايدان باسقا ەشكىمنەن كەشىرىم  سۇراي قويمايتىن شىعارمىز. الدە ەلباسىنىڭ ورىسقا قازاقشا  جاۋاپ بەرسەڭدەر وڭدىرمايمىن دەگەنگە ساياتىن سوزىنەن ساعىنتايەۆتىڭ دا ساناسى تالانىپ قالدى ما ەكەن؟ ءبىراق ادامعا بەكزاتتىق، نامىسقويلىق، ازاماتتىق، زيالىلىق سياقتى اسىل قاسيەتتەر ونىڭ اتا-تەگىنەن، ياعني، قانمەن كەلەدى دەيتىن ەدى عوي، قازەكەم. ونىڭ راستىعى  گەنەتيكا عىلىمىندا دا دالەلدەنگەن ەدى-اۋ، ءا؟! ەندەشە، قانمەن كەلەتىن سول تەكتىلىك، سول بەكزاتتىق  ب. ساعىنتايەۆتىڭ جينالىسىندا ات شاپتىرىم ۇستەلدىڭ قوس قاپتالىنا جايعاسقان قازاقتىڭ قىسىقكوز قارادومالاق مينيسترلەرىنىڭ ەشقايسىسىندا... سوندا ولارعا ورىس ءتىلى دە اكەلەرىنىڭ قانىمەن كەلگەنى مە؟ الدە بۇل  25 جىل بويى جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتپاۋ ساياساتىنىڭ ۋلى جەمىسى مە ەكەن؟

جاقىندا «31-ارنادان» ءبىر (02.10.2016) قىزىق كوردىك. سوندا ءبىر جىگىت ونشا اسىل تۇقىمدى دا ەمەس ءجاي عانا ءبىر  يتكە  قازاقشا سويلەپ، قازاقشا پارمەن بەرىپ، ال الگى يت ونىڭ قازاقشا سوزدەرىنە كادىمگىدەي ءتۇسىنىپ، ايتقانىنىڭ ءبارىن بۇلجىتپاي اتقارىپ تۇردى. قايران قالدىق. سوندا  «مەنىڭ ميىمدى الىپ تاستاپ، باسقا مي سالماسا، مەن قازاقشا سويلەي المايمىن» دەيتىن مينيستردەن باستاپ ساعىنتايەۆتىڭ اينالاسىنداعى مينيسترلەردىڭ ميى الگى «31-ارناداعى»  يتتىكىنەن دە... قۇداي-اي، كەشىرە گور، ءازىل عوي!

انەۋگۇنى كوك بازارعا (ونى قازاقتار «زەلەنىي بازار» دەپ سويلەيدى) بارىپ ەت الىپ تۇرىپ، قاسىمداعى بۇتىنا بالاعى شورت كەسىلگەن شورتى كيىپ، كويلەگىنىڭ ومىراۋىنان ءبىر كەزدەگى قوس انارىن بۇگىندە ءاجىم باسقانى كورىنىپ تۇرعان، باسىنا تاي قازانداي قالپاق كيگەن كەمپىرگە قاراپ:

–مىنا جىلقى، سيىر ەتىن ساتاتىن جەردە شوشقانىڭ ەتىن دە ساتىپ تۇرعانى نەسى؟ ءتىپتى، قىتايدا دا بۇيتپەيدى عوي دەدىم. سويتسەم، الگى قازاق ايەلى: كاكايا ۆام رازنيسا؟ ۆى ۆ كاكوم ۆەكە جيۆەتە؟ نادو جە، تاك وتستاۆات وت سيۆيليزاسيي. تەم بولەە، ۋ ناس 130 س ليشنيم ناسيونالنوستەي» دەپ شۇبىرتا جونەلگەندە اۋزىما نە ورىسشا، نە قازاقشا ءسوز تۇسپەي ءتىلىم بايلاندى دا قالدى. ءبىر جاعىنان قاتىنمەن باجىلداسۋدى ار كورىپ ەت ساتىپ تۇرعان جىگىتكە قاراپ: قازاق جەردەن ايرىلىپ جاتىر، ءتىلىڭنىڭ جاعدايى قانداي ەكەنىن جاڭاعى ءورىستىلدى قازاق كەمپىر دە كورسەتىپ بەردى، ال ەندى ءدال مىنا ءتورت تۇلىك مالدىڭ ەتىنىڭ جانىنا اكەلىپ شوشقانىڭ ەتىن ءۇيىپ قويۋ قازاقستاندا يسلام ءدىنىن قورلاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى عوي، دەپ مۇڭىمدى شاقتىم.

كەيبىر سوزدەرىن قانشا جەردەن كىنالاساق تا مونتەسكە «ءبىر ەلدىڭ زاڭدارى، كونستيتۋسياسى سول ەلدىڭ ءتىلىن، كليماتىن، توپىراعىن ەسكەرە وتىرىپ جازىلۋى كەرەك» دەگەن ەكەن. اشيىندە، باتىسشىل، وركەنيەتشىل قازاق باسشىلارى قازاققا جانى اشىسا وسى ءسوزدى باسشىلىققا الۋىنا بولار ەدى عوي.

ءيا، باج ەتكىشتەر باج ەتە بەرسىن. ءبىراق جوعارىدا ءبىز كەلتىرگەن مىسالدىڭ ءبارى قازاققا قارسى جوسپارلى تۇردە جاسالىپ جاتقان ءبىر جىمىسقى ساياساتتىڭ بار ەكەنىن ايقىن كورسەتىپ-اق تۇر. جاقىندا ورىس پاتشاسى زامانىنداعى «سانكت-پەتەربۋرگسكيي ۆەستنيك» گازەتىنەن ءۇزىندى وقىدىم. وندا «ەگەر رەسەي مەملەكەتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قىرعىزداردى (قازاقتاردى.-م.ك.) قۇربان ەتۋ كەرەك بولسا ولاردى قۇربان ەتۋ كەرەك» دەگەندى وقىدىم. ول ساياساتتى كەڭەس ۇكىمەتى ودان ءارى جالعاستىرعانىن الگى قازاق مينيسترلەر بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس.  «قازاقستان رەسەيگە بودان بولعاننان باستاپ قازاقتىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءوزى پروبلەماعا اينالدى» دەپ احاڭ–احمەت بايتۇرسىن ۇلى دا ايتىپ كەتكەن. ەندەشە، تاۋەلسىزدىك الدىق دەگەلى 25 جىل وتسە دە جيىندارىن ءوز تىلىندە وتكىزۋگە باتىلى بارماي وتىرعان ادامداردى «كۇشىگىنەن تالانىپ قالعان عوي» دەمەسكە لاج بار ما؟

سىرت كوز سىنشى عوي. وسىنىڭ ءبارىن، ياعني، بيلىك قيت ەتسە قازاقتىڭ ەڭسەسىن باسىپ وتىرعانىن،  سونىڭ ءبارى از بولعانداي تەرروريست، ەكسترەميست دەگەن قاپ-قارا بالە-جالا اتاۋلىنىڭ ءبارى قازاققا جابىلىپ جاتقانىن كورىپ وتىرعان جانە «شوۆينيزم»، «ۆەليكوروسس» اۋرۋلارىنان ايىقپاق تۇگىل باياعىدا قازاقتى قىرىپ-جويعان قاندى قىلىشىن قايتا جالاڭداتىپ تايراڭداپ جۇرگەن كازاكتار قۇتىرماعاندا كىم قۇتىرسىن؟! ارينە، بۇگىن ءبىز ايتقان بۇل جاعداياتتار ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا كەلە جاتقانىنا 25 جىل بولدى. ءبىراق سونىڭ بىردە-بىرىنەن ناتيجە جوقتىعىنا قاراعاندا  قازاقستاندا قازاقتىڭ ايتقان ءسوزى جەلگە ۇشقان  زامان ورناعان با دەپ قالاسىز. ايتسەدە، الگى «31 ارناداعى» قازاق سوزىنە تۇسىنەتىن يت ەسكە تۇسكەندە، اپىر-اۋ ءبىزدىڭ بيلىكتەگىلەر قازاق سوزىنە سول ... قۇرلى تۇسىنبەيتىن بولعانى ما دەگەن جامان ويعا ءتۇسىپ كەتكەنىڭدى دە بايقاماي قالادى ەكەنسىڭ. سوندا دا قۇدايىم قازاقتى

«باسشىسى نامىسسىز –ەل جەتىم،

قورعاۋشىسى جوق – جەر جەتىم»  كۇيدەن ساقتاسىن دەپ تىلەك تىلەۋدەن جاڭىلمايمىز.

مىرزان كەنجەباي

aقىن، ق ر مادەنيەت قايراتكەرى