جۇيرىك اتتى جاراتۋ، بايگەگە قوسۋ،  تۇلپار تۋار قۇلىندى تاپ باسىپ تانۋ قازاق اتبەگىلەرىنىڭ بايىرعى ونەرى. سول ونەردى ۇرپاعىنا ۇيرەتىپ، اتا-باباسىنىڭ دارا جولىن جالعاپ وتىرعان ادامداردىڭ ءبىرى وماروۆتار اۋلەتىنىڭ اقساقالى ىبىراياحىن اتا. وتكەن اپتادا الماتى وبلىسىنىڭ ۇزىناعاش اۋىلىنا جولىمىز ءتۇسىپ، ىبىراياحىن ومارۇلىمەن توپ جارعان سايگۇلىك ­جاراتۋ جانە جەڭىستى كوزدەگەن شاباندوزداردى تاربيەلەۋ تۋرالى اڭگىمەسىن تىڭداپ قايتقان ەدىك.

***

سايگۇلىك جاراتىپ، بايگەگە قوسۋدى قاشان باستادىڭىز؟

مەن 40 جىل شوپىر بولعان اداممىن. ال جىلقى ءوسىرىپ، بايگەگە قوسۋ اتا-بابامنان كەلە جاتقان ءداستۇر. كىشكەنتايىمدا اتامىز قوجاحمەتتىڭ «اتتان الىس وسكەن بالانىڭ بويىندا قازاقىلىق بولمايدى» دەپ جۇرەتىنى ەسىمدە. ول كىسى ءومىر بويى اتتىڭ جالىندا ءجۇرىپ ونى باپتاۋدىڭ قايتالانباس مادەنيەتى مەن وسى ونەردىڭ عاجايىپ ۇلگىلەرىنىڭ قىر-سىرىن جەتىك بىلگەن كىسى بولعان. ونىڭ جولىن ۇلى، مەنىڭ اكەم ومار جالعادى. ول مىنا پارتيا زامانىندا دا ات جۇگىرتىپ، اتا ءداستۇرىن ساقتاۋمەن كەلدى. اكەمنىڭ كوزى تىرىسىندە مەن اۋىل اراسىندا شوپىر بولىپ ءناپاقامدى تاۋىپ ءجۇردىم، اكەم جىلقىلارىن باپتاپ، نەمەرەلەرىن اتقا وتىرعىزىپ قۇمارلىقتارىن اشتى. سودان ول كىسى دۇنيەدەن قايتقاننان كەيىن بۇكىل دۇنيە ماعان قالدى. مەن دە ءوز نەمەرەلەرىمدى قالالىق مادەنيەتكە بوي ۇرىپ، دالالىق سالتتى ۇمىتىپ كەتپەسىن دەپ ارنايى اتقورا سالعىزدىم. ويتكەنى، اتقا مىنگەن بالا باۋىرمال، ەرجۇرەك، ءارى ەڭبەكققور بولىپ وسەدى. بۇل كۇندە ارنايى بايگەگە قاتىستىراتىن 15 شاقتى سايگۇلىگىمىز بار. بارلىعى دا ۇلكەن بايگەلەردەن جەڭىسپەن ورالىپ ءجۇر.

جىلقىلارىڭىزدى اسىلداندىرۋدى قاشان باستادىڭىز؟

2000 جىلداردان باستاپ جىلقىلارىمدى اسىلداندىرۋدى قولعا الدىم. الايدا بۇل دەگەن قورادا تۇرعان جىلقىلاردىڭ بارلىعى شەتەلدەن الىپ كەلىنگەن دەگەن ءسوز ەمەس. ءبىز شەتەلدەن تەك ايعىرلاردى الىپ كەلەمىز. سويتەمىز دە ونى ءوزىمىزدىڭ بيەلەرمەن بۋدانداستىرىپ تۇقىم الامىز. مىسالى، كۇنى كەشە 51 كيلومەتردى باعىندىرىپ، «التىن تۇلپاردان» باس جۇلدەنى جەڭىپ العان جاننۇر ەسىمدى 5 جاسار بايتالدى ءبىز جاراتتىق. قازاقي ءوزىمىزدىڭ بيە مەن شەتەلدىك ايعىردىڭ قۇلىنى. ال شەتەلدىڭ جىلقىلارى قانشا مىقتى بولسا دا 51 كيلومەترگە شىدامايدى. ءارى كەتسە 10-15 كيلومەتر جۇگىرەدى ولار. شەتەلدەن ايعىر الىپ كەلۋىمىزدىڭ باستى سەبەبى قان جاڭارتۋ. قازاقي جىلقىلاردىڭ قانى الماسقاندا بارىپ وسىنداي جۇيرىكتەر شىعادى.

جۇيرىك جىلقى ءوسىرۋدىڭ سىرى بار ما؟

جۇيرىك جىلقى ءوسىرۋدىڭ سىرى بىرەۋ عانا. تەك ەڭبەك ەتۋ كەرەك. سەبەبى اتىڭدى اسقاقتار تۇلپاردى جاراتۋ ءبىر بولەك تە، ونى باپتاۋ ءبىر بولەك. ۇزاق ىزدەنىس، ۇلكەن ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزەتىن دۇنيە بۇل. بۇرىن اكەمىز اتتى تەرلەتىپ كەلىپ، تىلىمەن جالاپ كورەدى ەكەن. سوندا تۇزى شىعىپ تۇرسا «ءاي، مىنانىڭ تەرى دۇرىس الىنباپتى» دەپ قايتادان بالالارىنا مىنگىزىپ جىبەرەتىن. سودان اتتان تۇزدىڭ ءدامى كەتكەنشە تەرلەتىپ بارىپ قانا، «بۇدان ەندى تۇز شىقپايدى، بۇل كەلەدى» دەپ ونىڭ بايگەگە دايىندىعىن باعالايتىن. ال قازىرگى جاراتۋ بۇرىڭعىداي ەمەس، ءقازىر باسقاشا جاراتادى. كۇنىنە اتتى 30 كيلومەتر جۇرگىزىپ جۇرەدى. سودان بايگە جاقىنداعان سايىن جيىرەك جۇگىرتىپ، 10-15 كۇننىڭ ىشىندە دايىن قىلادى.

بايگەگە قوساتىن سايگۇلىكتى ءوسىرۋ قيىن ەمەس پە؟

جىلقىنى جاراتقاننان كەيىن وعان جاقسىلاپ كوڭىل ءبولۋ كەرەك. ءوزىمنىڭ قازىرگى ۋاقىتتا مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسامىن. بالالارىم قىزمەتتە.  مۇندا نەگىزىنەن نەمەرەلەرىم جۇرەدى. ۋاقىتىمەن ولشەپ تۇرىپ جەم-شوبىن بەرەدى، تازالاپ، جۋىندىرىپ، تاراپ تۇرادى. ءبارى ۋاقىتىمەن. بۇلارعا دا بالاباقشاداعى بالالارعا قاراعانداي قارايمىز. ءقازىر سولاي باعاتىن بولدى عوي. باياعى زاماندا اتامىز ولاي ىستەمەيتىن. ءبىزدىڭ كىشكەنتاي كەزىمىزدە. تەرىن الىپ بولعاننان سوڭ جۇگەنىن الىپ ايداپ جبەرەدى دە، 2-3 ساعاتتان كەيىن ۇستاپ الىپ، بايگەگە قوياسا بەرەدى.

مالدى جاراتۋ ءبىر بولەكتە، ولاردى ۇستايتىن ادام عوي. شاباندوزداردى قالاي دايىندايسىزدار؟

وسى اتقورانى سالعالى سايگۇلىكتەرىمىزدى باپتاپ، شاباندوزدارىمىزدى ادىلەت نوقاتاي ەسىمدى ازامات جاتتىقتىرىپ كەلەدى. قازىرگى ۋاقىتتا اسحات جانە دياس ەسىمدى ەكى كىشكەنتاي شاباندوزىمىز بار. ەكەۋىن ارنايى دايىندىقتان وتكىزىپ، سايگۇلىكتەرگە وتىرعىزدىق. اسحات بيىل جاننۇر ەسىمدى تۇلپارىمىزبەن «التىن تۇلپاردان»، دياس قىرانمەن «استانا جۇلدىزىنىڭ» باس جۇلدەسىن ەنشىلەدى. اتتى اسىلداندىرىپ، جاراتۋ ءبىر بولەك تە ونى جاتتىقتىرۋ ءبىر بولەك. جاتتىقتىرۋشىنىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا وسىنداي ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتىپ جاتىرمىز. بۇل رەتتە شاباندوزداردڭ دا ەڭبەگى ەرەكشە. شىندىعىندا دا كەز-كەلگەن بالا ۇلكەن اتتىڭ ۇستىنە وتىرىپ شاۋىپ كەتە المايدى. قازىرگى تەحنولوگيا دامىعان زاماندا قىزىقتى كومپيۋتەر مەن قولىنداعى ۇيالى تەلەفونان تاباتىن بالالاردى اتقا وتىرعىزىپ بايگەدەن ءبىرىنشى ورىن الۋ دەگەن مۇمكىن ەمەس دۇنيە. ناعىز شاباندوزدار وزدەرى بالا كەزدەن-اق بەلگىلى بولادى. ات كورسە قىزىعىپ، كەلىپ سيپالاپ، ءمىنىپ كورگىسى كەلىپ تۇرادى. تيىسپە دەسەڭدە اتتى اينالىپ، قۇراملانىپ، اتقا ءمىنىپ، ول ات ءتىپتى اساۋلانىپ تەۋىپ جاتسا دا قورىقپاي، جانىنان كەتپەيدى. اتا وتىرايىنشى، كورەيىنشى، وسىنى ىستەيىنشى دەپ تۇرادى. اتقۇمار بالالار دۇنيەگە كەلگەندە وزدەرىنە سونداي قاسيەت بەرىلەدى دەپ سانايمىن. ول ولاردىڭ باسىنا اللا تاعالانىڭ بەرگەن باعى. بايگەگە قاتىسقان بالانىڭ رۋحى قاشاندا بيىك بولادى جانە ول ەڭبەقور بولۋعا ماشىقتانادى. سەبەبى، ول ءمىنىپ كەلگەن اتىن ءوزى باپتاپ كۇتەدى.

وزىڭىزگە ەرەكشە جاقىن تۇلپارىڭىزدى كورسەتەسىز بە؟

جىلقىنىڭ شامامەن 30 جاسقا دەيىن ءومىر سۇرەدى. اياعىنان قالىپ، ءبىر جەرى كەمتار بولىپ قالماسا بايگەگە قاتىسىپ، جۇگىرە بەرەدى. مىنا جايىلىپ جۇرگەندەر قازاقستانداعى ەرتەدەن تاريحى مەن ءداستۇرى بار اتاقتى «دەگەرەس» جىلقى زاۋىتىنىڭ تۇقىمدارى. شەتەلدەن الىپ كەلگەن ايعىرلاردى وسىلارعا قوسىپ، قۇلىندارىن الىپ، ءوسىرىپ، بايگەگە قوسىپ جۇگىرتەمىز. ءقازىر جۇگىرتىپ جاتقاندارىمىزدىڭ بارلىعى ءوزىمىزدىڭ «دەگەرەس» تۇقىمدارى. مىنا بيەلەردىڭ ىشىندە 21-22-گە كەلگەندەرى بار. شوپ-جەمى جاقسى بولسا اسا قارتايمايدى، قۇلىن بەرە بەرەدى. وزىمە مىنا قاراگەر بيە ەڭ ىستىق. وسى ىسكە كىرىسكەلى ەڭ العاش جۇرگىتكەن بيەم بولاتىن.  تالدىقورعاندا وتكەن بايگەدەن «نيۆا» كولىگىن ۇتىپ العان.

سايگۇلىكتەرىڭىزدى ساۋداعا سالاسىز با؟

جىلقىلارىمىزدى ساۋداعا سالمايمىز. شەتەلدەن ايعىر الىپ كەلىپ، ولاردان قۇلىن الىپ، بايگەگە قوسۋىمنىڭ باستى سەبەبى بالالارىم اتقۇمار. سولار ءۇشىن، اتا كاسىبىمىز ۇزىلمەسىن دەپ جىلقىنى قولعا العانمىن. جالپى ءوزىمىز ءبىر اتادان 150 ءۇي بارمىز. سونىڭ 30 شاقتىسىندا شارۋاقوجالىعى بار، مالمەن اينالىسادى. ءوزىم بار، سولاردىڭ بالالارى بار بارلىعىمىز وسى قورانى كوتەرىپ، اۋلەتىمىزدىڭ اتاعى ءۇشىن وسى كاسىپتى ءناسىپ ەتىپ كەلەمىز.

اينۇر مارات