ەڭ جۇمباقتى،تاڭعاجايىپ، قىزىقتى دۇنيەلەردى ۇيقى بارىسىندا كورەمىز.ريم يمپەرياسى انتيكالىق داۋىردە تۇسكە اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان، ءتىپتى، سەناتتا مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋدە ءتۇس قازىلارمەن ارنايى تالقىلاناتىن بولعان. ولاردىڭ تۇسىنىگىنشە، ءتۇس - قۇدايلار جوعارعى لاۋازىمدى ادامدارعا ادەيى جىبەرىلەتىن ايان دەپ بىلگەن. قولباسىلار مايدانداردا ءتۇسجورىعىشتارىن الىپ جۇرەتىن بولعان.

     قازاق تانىمىندا دا، «ابىلايدىڭ ءتۇسى» ارقىلى بولاشاقتى بولجاۋى بارىمىزگە بەلگىلى دۇنيە.

     كوپتەگەن شىعارماشىل ادامدارعا ەڭ كەرەمەت ويلارى مەن اشىلۋلارى تۇسىنە ەنگەنى تاريحي مالىمەتتەردەن تانىس، وعان ءبىر مىسال: دميتري يۆانوۆەچ مەندەلەيەۆ حيميالىق ەلەمەنتتەر كەستەسىن تۇسىندە كورگەن.

قازاق حالقى كورگەن ءتۇستى شەبەر جورىعانىمەن ،ول جايلى بىلەتىنىمىز ءالى از.  ءتۇستى زەرتتەيتىن "سومنولوگيا" اتتى عىلىم سالاسى بار. سول سالا وكىلدەرىنىڭ زەرتتەۋى بويىنشا بىزگە ءمالىم جايتتاردى kaifodrom.ru    سايتىنان  qamshy.kz  قازاقشا نۇسقادا ۇسىنادى.

     كورگەنىمىزدىڭ 90% ۇمىتىلىپ قالادى.

ويانعان سوڭ بەس مينۋتقا دەيىن كورگەنىمىزدىڭ جارتىسى عانا جادىمىزدا بولادى دا، ون مينۋتتان كەيىن توقسان پايىزى ۇمىتىلىپ قالادى.

        جانارىنان زاعيپ جاندار دا ءتۇس كورە مە؟

ءبىر كەزدەرى جانارى ساۋ بولعان،ءبىراق ۋاقىت وتە ءتۇرلى جاعدايلارمەن كورۋ قابىلەتىنەن ايىرىلعان جاندار ،ءتۇرلى – ءتۇستى، اقپاراتقا، ادامدارعا تولى، كەسكىندى، بوياۋلى تۇستەر كورە الادى. ال ، تۋمىسىنان زاعيپ جاندار  سۋرەتتى تۇستەر كورمەيدى، ءبىراق ولاردىڭ تۇستەرى سەزىمگە بايلانىستى باي بولادى. ولار دىبىسپەن، ەموسيامەن، تۇيسىكپەن بايلانىستى.

           ءتۇستى بارلىعى كورەدى...

ءتۇستى بارلىق ادامدار كورەدى،تەك پسيحولوگيالىق اۋىتقۋشىلىقتارى بارلار عانا بۇل قاتارعا ەنبەۋى مۇمكىن. ال، ەشقاشان ءتۇس كورمەيمىن دەيتىندەر - ويانا سالا ءتۇسىن ۇمىتىپ قالاتىندار . ولاردىڭ ميى اۆتوماتتى تۇردە كەرەك ەمەس اقپارات ەسەبىندە، ءوزى ىعىستىرىپ تاستايدى.

            تۇسىندە تەك تانىس بەينەلەردى عانا كورۋگە بولادى.

مي وزدىگىنەن ءبىز بۇرىن كورمەگەن كەيىپكەرلەردى ويلاپ تابۋى مۇمكىن ەمەس، تەك تانىستارىمىز عانا ەنەدى. بۇرىن كورىپ ، ءبىراق، ەسىمىزدەن شىعىپ كەتكەن ادامدار كىرۋى مۇمكىن. ءومىر بويىنا كوپتەگەن ادامداردى جولىقتىرىپ، مىڭداعان بەينەلەر ءار ءتۇرلى اقپارات كوزدەرى ارقىلى، ءار ءتۇرلى جاعدايدا كوز الدىمىزدان وتەدى، ميدىڭ تۇسكە جاۋاپتى بولىكتەرى جادىداعى تولىق اقپاراتتارعا يە بولماعاندىقتان ، تانىس ەمەس ادامدى كورگەن اسەردە ويانامىز.

                اق قارا جانە ءتۇرلى-تۇستى تۇستەر

حح عاسىردىڭ 15 -جىلىنان 50-جىلدارىنا دەيىن جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر بويىنشا جانار ساۋ جانداردىڭ 12%-ى  اق-قارا تۇستەر كورەدى، 60-جىلداردان باستاپ بۇل  كورسەتكىش 4،4%  بولىپ  وزگەردى. مۇنداي وزگەرىستەر 60-جىلداردان باستاپ ءتۇرلى-تۇستى تەلەديدار مەن وزگە دە مەديا قۇرالداردىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى دەيدى عالىمدار.

      ءتۇستىڭ تىلسىم ءمانى

تۇسىمىزگە ادەتتەگى دۇنيەلەر ەنبەيدى. بىزگە وتە تانىس زاتتار مەن ارەكەتتەردىڭ ءوزى ءتۇس كەزىندە وزگەشە كەيىپكە ەنىپ، باسقاشا مانگە يە بولادى. ءتۇس تىلسىمعا تولى ، تۇسىمىزگە ءبىز العاشقى ارحەتيپتەگى كەڭىستىككە تاپ بولامىز. ەجەلگى قازىلاردىڭ نازارىن ەرەكشە اۋدارعان دا وسى جايت بولعان. سەبەبى، ەل باسقارۋشىلارىنىڭ، تاريحي ماڭىزى زور شەشىم قابىلداۋشى قازىلاردىڭ  پسيحيكالىق پروسەسى وبەكتيۆتى شىندىق بولىپ سانالعان. ەڭ دۇرىس شەشىمدەر ۇيقى كەزىندە كەلەتىن بولعانى، وسىلاي تۇسىندىرىلەدى، جوعارىدا ايتقانداي، وياۋ كەزىندە تالقىلانعان ماسەلەلەر،وزگەشە كەيىپتە تۇسكە ەنەدى.

     ءبىز تۇسىمىزدە سەزىنەتىن ەموسيالار.

ءبىز كوبىنە تۇسىمىزدەن شوشىپ ويانىپ جاتامىز، ەڭ كوپ ەنەتىن ەموسيا – ۇرەي ەكەن. جالپى، ءتۇس كەزىندە جاعىمسىز ەموسيالار كوبىرەك اسەر قالدىراتىنى بەلگىلى بولدى. جايدارى كوڭىلمەن ويانۋ سيرەك كەزدەسەدى.

      ءبىر تۇندە نەشە ءتۇس كورۋگە بولادى ؟

ءبىر تۇندە تورتتەن جەتىگە دەيىن ءتۇس كورۋگە بولادى. ءبىر سيۋجەتتى ويانىپ كەتپەسە، بىر-ەكى ساعات بويى، جالعاستىرىپ، كورە بەرۋى مۇمكىن.

     جانۋارلار دا ءتۇس كورەدى

جانۋارلارعا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر ولاردىڭ دا ميى ۇيقىداعى ادامدىڭ ميىمەن بىردەي جۇمىس جاسايتىندىعىن كورسەتتى. بۇل كينولوگتار مەن جاي عانا يتقۇمارلارعا بۇرىننان ءمالىم. يتتەر تۇسىندە ءۇرىپ، ەركەلەپ نەمەسە ويناپ جاتقان قيمىلدارىن، اياقتارىن ەربەڭدەتىپ،قۇيرىقتارىن بۇلعاڭداتا، باسقا دا  ارەكەتتەرىمەن ايقىن اڭعارتادى.

          دەنەنىڭ قوزعالىسسىز كۇيگە ءتۇسۋى

      كوزدىڭ جىلدام ارەكەتى  (فازا بىسترىح دۆيجەنيي گلاز، بدگ) دەپ اتالاتىن، ءتۇس كورۋ فازاسى بار. ءدال سول ۋاقىتتا كەيىننەن «ءتۇس» بولىپ جادىمىزدا ساقتالاتىن اقپاراتتاردى كورەمىز. كوزدىڭ جىلدام ارەكەتى فازاسى تۇنگى ۇيقىنىڭ  20-25 % الادى، بۇل 90-120 مينۋتتا تەڭ. وسى ۋاقىتتا ميدا دەنەنى قوزعالىسسىز كۇيگە تۇسىرەتىن ەرەكشە مەحانيزم پايدا بولادى. بۇل ارتىق قيمىلدار مەن ءتۇس كەزىندەگى ارەكەتتەردەن ءتاننىڭ زاقىمدانۋىنىڭ الدىن الادى. فازانىڭ قىزمەتى اياقتالعان سوڭ قايتادان دوڭبەكشۋگە، قيمىلداۋعا بولادى.

     ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسى

ءبىز ۇيىقتاپ جاتقاندا سىرتقى تىتىركىندىرگىشتەردى،مي ءتۇستىڭ ءبىر بولىگى ەتىپ ەنگىزەدى. مىسالعا، ءسىز ۇيىقتاپ جاتقاندا، كورشى بولمەدە ءىنىڭىز گيتارادا جاتتىعىپ جاتسا، ءبىر سيمفونيالى كونسەرتتە وتىرعانداي، ونداعى ءبىر ءارتىس نوتانى ۇمىتىپ جاتقانداي تۇستەر ەنۋى مۇمكىن. نەمەسە، تاڭەرتەڭگى وياتقىشتىڭ داۋىسى وسى سياقتى ءتۇس كورۋگە اسەر ەتەدى. ءتۇستىڭ مازمۇنى  ءار ادامنىڭ ءوز دۇنيەتانىمىنا بايلانىستى. بۇل ميداعى كۇزەت پۋنكتەرىنىڭ ءالسىز جۇمىس جاساۋىمەن تۇسىندىرىلەدى. ول قارقىندى جۇمىس جاساي باستاعاندا ادام ويانادى.

       ەرلەر مەن ايەلدەر تۇستەرى، بىر-بىرلەرىنە ۇقسامايدى.

ەرلەر كوبىنە تۇسىندە وزگە ەركەكتەر قاتىسقان تۇستەر كورەدى، ولاردىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ 70%-ىن ءوز جىنىسىنداعىلار قۇراسا، ايەلدەردە 50/50 ،ەكەۋى دە تەڭ دارەجەدە. ەركەكتەر تۇسىندە وزدەرىن ايەلدەرگە قاراعاندا اگرەسسيۆتى ۇستايدى.

             ايان بەرۋ

 ءبىر توپ ادامدارعا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر ناتيجەسى بويىنشا: 18 % - 38%-عا دەيىن ادامدار ومىرىندە ءبىر رەت بولسىن ءتۇس ارقىلى ايان العان. دەجاۆيۋ كۇيىن 70%-ى  باستان وتكىزىپ كورگەن. سونىڭ ىشىندە،68% - 98%-ى تۇسكە سەنەتىن بولىپ شىققان. بۇل زەرتتەۋلەردە ايان بەرۋ - ءدال قازىرگى ۋاقىتتا يە ەمەس، جاڭا  اقپاراتتىڭ ەنۋى،رەتىندە قاراستىرىلعان.

              قورىلداعان ادام ءتۇس كورمەيدى

بۇل تۋرالى ناقتى ايتۋ قيىن، سەبەبى، عىلىمي ماقۇلداۋ دا، جوققا شىعارۋ دا تىركەلمەگەن. ءبىراق، قاراپايىم ومىرلىك تاجىريبەلەر بۇل گيپوتەزانى شىندىققا بالاپ وتىر.

اۋدارعان: بالنۇر ومار