ءتالىپ ءنۇسىپ ۇلى، www.kazakhsoft.com سايتىنىڭ جەتەكشىسى، كومپيۋتەر مامانى:
– سوڭعى كەزدەرى سوزدىك قورىمىزعا ەنگەن «قازاق عالامتورى» ۇعىمىنا كوزقاراسىڭىز قانداي؟
– قازاق ادەبيەتى، قازاق ءباسپاسوزى، قازاق ماتەماتيكاسى سياقتى سوزدەرىمىزدىڭ قاتارىنا كەيىنگى كەزدەرى قازاق عالامتورى ۇعىمى قوسىلدى. بۇل ءسوزدى كەيدە اركىم ءوزى تۇرىپ جاتقان مەملەكەتتىڭ اياسىندا قاراستىرىپ جاتادى. ول دا دۇرىس شىعار. دەگەنمەن «قىتايداعى قازاق ادەبيەتى»، «موڭعولياداعى قازاق ادەبيەتى» دەپ اتاعانىمىز سياقتى، عالامتور ۇعىمىن دا سولاي بولشەكتەۋ وڭدى كوزقاراس ەمەس. سەبەبى عالامتوردا شەكارا جوق. مىسالى، «ايقىن» گازەتىن قىتايداعى ەكى ميلليون قازاق ءسۇيىپ وقيدى. ءبىراق بۇل قىتايداعى قانداستاردىڭ ءبارى «ايقىننىڭ» سايتىنا كىرەدى دەگەندى بىلدىرمەيدى. ويتكەنى ءالىپبيىمىز وزگەشە. كيريلليسانى كەز كەلگەن جۇڭگو قازاعى وقي الادى دەسەك قاتەلەسەمىز. تەك كيريلليسانى تانيتىن بىرەر ادام سايتقا كىرەدى دە، ءتيىستى مازمۇنداردى توتە جازۋعا اۋدارىپ، ءوز وقىرماندارىنا ۇسىنىپ وتىر. بۇعان دا شۇكىرلىك. دەگەنمەن دۇنيەجۇزىندەگى قازاقتاردىڭ ءارتۇرلى ءالىپبيدى پايدالانۋى «قازاق عالامتورى» دەيتىن ۇعىمدى قالىپتاستىرۋعا ايتارلىقتاي كەدەرگى كەلتىرۋدە. سوندىقتان ءالىپبيدى ءبىر ارناعا توعىستىرۋ نەمەسە بىر-بىرىنە سايكەستىرەتىن كومپيۋتەرلىك تەحنيكانى دامىتۋ – كەزەك كۇتتىرمەيتىن ءىس.
– بىر-بىرىنە سايكەستىرۋ دەگەندى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
– مىسالى، مەن جەتەكشىلىك ەتىپ وتىرعان «قازاقسوفت» سايتىن وقىرماندار ەكى تىلدە، كوپ قارىپتە وقي الادى. سايتتىڭ باس بەتىن اشساڭىز «قازاق»، «qazaq»، «جۇڭگو»، «توتە» دەگەن ءتورت تەرەزە تۇرادى. ءسىز قاي جازۋدا، قاي تىلدە وقىعىڭىز كەلسە، سول نۇكتەنى باسىپ قالساڭىز، ءار مازمۇن ەشقانداي وزگەرىسسىز، قاز-قالپىندا اۋدارىلىپ كورىنەدى. بىزگە بۇعان دەيىن «كيريلليسا» مەن «توتە» جازۋدى سايكەستىرۋ قيىندىق تۋدىرىپ كەلگەن. 2007 جىلى «قازاقسوفت» سايتىن ىسكە قوسىپ، وسى سايت اياسىندا بۇل ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا 5 جىل ۋاقىتىمدى جۇمسادىم. Kazakhsoft جاڭادان قۇرىلعان كەزدە «قازاقسوفت قازاق ارىپتەرىن ءوزارا سايكەستىرۋ جانە ولشەمدەستىرۋ جۇيەسى» ارقىلى كوپشىلىكپەن جۇزدەسكەن بولاتىن. بۇل باعدارلامانىڭ نەگىزگى ءرولى – قازاقستان كيريلل ءارپىن نەگىز ەتكەن ماتەريالداردى توتە جازۋعا سايكەستىرىپ كورسەتۋ. دەمەك، بۇل باعدارلاما ەكى بولەك قازاق جازۋىنىڭ اراسىنداعى كوپىر بولدى دەگەن ءسوز. ءقازىر مەن جاساعان جۇيە ارقىلى كيريلليسادان «توتە» جازۋعا اۋدارساڭىز، 100 پايىز دۇرىستىققا، ال توتە جازۋدى كيريلليساعا اۋدارساڭىز، 90 پايىزعا دەيىنگى ناتيجەنى باعىندىرا الاسىز. سەبەبى توتە جازۋدى كيريلليساعا اۋدارعاندا، سىزدەردەگى كىرمە سوزدەر مەن باس ارىپپەن جازىلاتىن سوزدەر قيىندىق تۋدىرادى. ءبىزدىڭ بۇل جەتىستىگىمىز قازىرگى كۇندە «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە پايدالانىلۋدا. سونىڭ ارقاسىندا قىتايداعى قازاق وقىرماندارى «ەگەمەننىڭ» تىلەكشىسىنە اينالىپ وتىر.
– جالپى، قىتايداعى قازاقتار قازاقستانداعى اقپاراتتاردان قانشالىقتى حاباردار؟
– شىندىعىن ايتۋ كەرەك، قىتايداعى قازاقتار قازاقستانداعى ءباسپاسوزدىڭ جايىن بەس ساۋساقتاي بىلەدى دەسەك، قاتەلەسپەيمىن. ونداعى 100-گە تارتا قازاق سايتتارى قازاق ەلىندەگى جىلت ەتكەن جاڭالىقتى دەر شاعىندا ءوز وقىرماندارىنا ۇسىنىپ وتىر. مىسالى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بيلىك تورىندە وتىرعان اتقامىنەر اعالارىمىزدىڭ سويلەگەن ءاربىر ءسوزى نەمەسە كۇندەلىكتى ءوتىپ جاتقان مادەني شارالار سىزدەر ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق بولماۋى مۇمكىن، ءبىراق قىتايداعى قانداستار مۇنىڭ بارلىعىن جۇرەك كوزدەرىنەن وتكىزىپ وتىرادى.
– ول جاقتاعى قانداستارىمىزدىڭ عالامتوردى پايدالانۋ جايىنا توقتالا كەتسەڭىز...
– جۇڭگو ەكونوميكاسى مەن عىلىم-تەحنيكاسىنىڭ قارىشتاپ دامۋى ونداعى قازاقتاردىڭ زامانا كوشىنەن قالماۋىنا يگى ىقپالىن تيگىزۋدە. ءتىپتى ميللياردتارمەن يىقتاسىپ ءومىر ءسۇرۋ ولاردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ايتارلىقتاي شىڭداۋدا. سوندىقتان ينتەرنەتتى پايدالانۋ قىتايداعى قازاقتار ءۇشىن كۇندەلىكتى تۇرمىس داعدىسىنا اينالعان. قاراپايىم اۋىل بالاسى بولسا دا عالامتوردىڭ «قۇلاعىندا» وينايدى. 100-گە تارتا قازاق سايتتارىنىڭ ومىرشەڭ بولۋىنىڭ سىرى دا سوندا. ءوز باسىم 2006 جىلى شىڭجاڭ پەداگوگيكا ۋنيۆەرسيتەتىنەن كومپيۋتەر تەحنولوگياسى ماماندىعىن الىپ شىققان سوڭ، بىردەن «قازاق عالامتورىن قايتسەك دامىتامىز» دەگەن ماقساتتا جۇمىسقا كىرىستىم.
– ۋنيۆەرسيتەتتە بىرگە وقىعان قاتارلاستارىڭىز ءوز سالاسىندا قىزمەت جاساپ ءجۇر مە؟
– ءبىزدىڭ ماماندىقتا 98 ستۋدەنت وقىدى. ونىڭ 8ء-ى عانا قازاق ەدى. قالعاندارى نەگىزىنەن ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكىلدەرى بولاتىن. ساباق جۇڭگو تىلىندە ءجۇردى. مەنىڭ قاتارلاستارىم نەگىزىنەن مەكتەپتەردە وقىتۋشى بولىپ جۇمىس جاساۋدا. ءوزىم دە مەكتەپ وقۋشىلارىنا كومپيۋتەر پانىنەن ءدارىس وقيمىن. ءبىراق عالامتور سالاسىنداعى ىزدەنىسىمدى ءبىر ءسات تە توقتاتقان ەمەسپىن.
– قازاق عالامتورىنىڭ جاۋىنگەرىنە اينالۋ قالاي ويعا كەلدى؟
– ستۋدەنت بولىپ جۇرگەنىمدە مەنى ەكى ماسەلە قاتتى تولعاندىردى. ءبىرى - كومپيۋتەردە توتە جازۋ بويىنشا حات تەرۋ. ەكىنشىسى – قازاقشا-قىتايشا ونلاين سوزدىك جاساۋ. سەبەبى ءدال سول كەزەڭدەردە قىتايداعى 2 ميلليون قازاق ءۇشىن بۇل ەكى ماسەلە الىنبايتىن قامالداي كورىندى. بىرگە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۇيعىر ۇلتىنىڭ جاستارى ءبىز ارمانداپ جۇرگەن ناتيجەگە الدەقاشان قول جەتكىزگەن. ۋنيۆەرسيتەت بىتىرە سالا قازاق كومپيۋتەر عىلىمىن نەگىز ەتكەن www.kazakhsoft.com سايتىن ىسكە قوسۋىمنىڭ تۇپكى سىرى دا وسىندا. سوندىقتان ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ءجۇرىپ-اق، قازاق كومپيۋتەر تەحنيكاسىن دامىتۋعا، قازاق عالامتور مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋعا ۇلەس قوسۋ ءۇشىن بار كۇش-جىگەرىمدى ارنادىم. سونداي ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسىندە وقۋىمدى ۇزدىك ناتيجەمەن ءتامامداپ، شىڭجاڭ اۆتونومياسى دەڭگەيىندە ارنايى ماراپاتقا يە بولدىم.
– سول ارمانىڭىز ءقازىر ورىندالعان بولار...
– قۇدايعا شۇكىر، اتالمىش سايت اياسىندا كوزدەگەن ماقساتقا جەتتىك.
5 جىلدان بەرى Kazakhsoft سايتى زەرتتەپ جاساعان باعدارلامالاردى اتاپ ايتار بولساق:
1. سوزدىك قورى 250 مىڭنان اساتىن «قازاقشا-قىتايشا، قىتايشا-قازاقشا سوزدىك». سوزدىكتە – تۇرمىستىق اتاۋ، قۇرىلىس سالاسى، حيميا، فيزيكا جانە كومپيۋتەر تەرميندەرىنە بايلانىستى سوزدەر قامتىلعان؛
2. قازاق توتە جازۋىنداعى ويىن قۇرالى مەن مۋزىكالىق پلەەر؛
3. كيريلليسا مەن توتە جازۋدى اۆتوماتتى تۇردە سايكەستەندىرىپ كورسەتەتىن سۇحبات جۇيەسى؛
4. عالامتوردان توتە جازۋ ارقىلى ماتەريال ىزدەۋ، ت.ب.
بۇلاردىڭ ءبارىن Kazakhsoft سايتى ءوز ەڭبەگىمەن زەرتتەپ جاساعان، سونداي-اق كوپشىلىكتىڭ ورتاق قولدانۋىنا تەگىن بەرىلگەن. ءبىراق جەتكەن جەرىمىز وسى دەۋدەن اۋلاقپىز. ءالى دە الار اسۋلار كوپ.
– سايت العاش ىسكە قوسىلعاندا قولداۋ كورسەتۋشىلەر بولدى ما؟
– شىندىعىن ايتۋ كەرەك، ول كەزدە عالامتور سالاسىندا تاجىريبەمىز از بولدى. ايتەۋىر العاشقى ىزدەنىستەر باستالعان كەزەڭ ەدى. ءقازىر الماتىدا ۇلكەن كاسىپكەرلىكپەن اينالىسىپ جۇرگەن اسقار جاكۋلين مىرزانىڭ قولداۋىمەن ەڭ العاش 1990 جىلداردىڭ ورتاسىندا «اۋىل» سايتى ىسكە قوسىلعان. كومپيۋتەر سالاسىندا ىزدەنىس جاساپ جۇرگەن كوپتەگەن جاس ماماندار وسى سايت اينالاسىنا توپتاستى. ناتيجەسىندە قازاق عالامتورىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارى تۇلەپ ۇشىپ، ءوز الدارىنا قازاق تىلىندەگى عالامتور بەتتەرىن جاساۋعا كىرىستى. ول كەزدە بىزگە كومپيۋتەر عىلىمى بويىنشا سالالىق كىتاپتاردى ساتىپ الۋ دا قيىن ەدى. سوندىقتان كوبىنەسە ءبىر رەت پايدالانعان كىتاپتاردى ساتاتىن دۇكەندى توڭىرەكتەيتىنبىز. جالپى، قارجىلاي جاعىنان ەشكىم قولداۋ كورسەتپەسە دە، اقىل-كەڭەسىن ايتىپ، باعىت-باعدار سىلتەگەن سۇلتان جانبولات سىندى اعالارىمىز بولدى.
– كومپيۋتەر تەحنيكاسىن يگەرۋدە، عالامتور كەڭىستىگىن قالىپتاستىرۋدا قىتايداعى قازاقتار مەن ۇيعىرلار اراسىندا قانشالىقتى باسەكەلەستىك بار؟
– جاسىراتىنى جوق، قىتايدا جاساپ جاتقان ۇيعىر ۇلتىنىڭ كومپيۋتەر تەحنيكاسىن يگەرىپ، عالامتور كەڭىستىگىن قالىپتاستىرۋداعى ناتيجەلەرى قازاقتاردان كوش ىلگەرى. وعان ولاردىڭ سانىنىڭ كوپتىگى عانا ەمەس، زاماناۋي تەحنيكالاردى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق دۇنيەسىنە اينالدىرۋعا دەگەن ىنتاسى يگى ىقپالىن تيگىزىپ وتىر. ءقازىر ولار كەز كەلگەن كومپيۋتەرلىك باعدارلامانى ۇيعىرشالاۋعا كۇنبە-كۇن كىرىسىپ، كومپيۋتەردى تۇگەلدەي ۇيعىرشا سويلەتۋدە. ءتىپتى قاراپايىم تۇرمىستىق تەحنيكالاردى دا ءوز تىلدەرىندە قىزمەت ەتكىزۋدە.
– بايقاۋىمىزشا، قىتايدا از ساندى ۇلتتاردىڭ عالامتور تەحنيكاسىن دامىتۋىنا ايتارلىقتاي ەركىندىك بەرىلىپتى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟
– جوعارىدا ايتتىق. قىتايدا، مەملەكەتتىك رەسمي سايتتاردى قوسقاندا، 100-دەن اسا قازاق سايتى بار. سول سياقتى ۇيعىرلارداعى، باسقا ۇلتتارداعى سايتتاردىڭ سانى دا جۇزدەپ سانالادى. بۇلارداعى باستى ەرەكشەلىك – سايتتار نەگىزىنەن سالالىق باعىتتا دامىعان. ايتالىق، ادەبيەت، ونەر، مەديسينا، جاراتىلىس عىلىمدارى، ت.ب. ءار سالانىڭ ءوز سايتى بار. ياعني قىتايدا وزگە ۇلتتاردىڭ دا زامانا كوشىنەن قالىپ قويماۋى ەسكەرىلگەن. سول سەبەپتى «باسقا شاۋىپ، توسكە ورلەمەسەڭىز» بولدى، جەكە سايت اشىپ جۇرگىزۋىڭىزگە ابدەن مۇمكىندىگىڭىز بار.
– ءبىر سايتتى قانشا ۋاقىتتا ىسكە قوسا الاسىزدار؟
– پالەندەي ۋاقىت دەۋدىڭ ءجونى جوق. ماتەريال دايىن بولىپ، ءتيىستى ورىنعا تىركەلسەڭىز بولدى. سول ساتتەن باستاپ سايتىڭىزدى جۇرگىزە بەرۋىڭىزگە بولادى.
– مىسالى، ءوز سايتىڭىزدى «اسىراپ»، وسى كۇنگە جەتكىزدىڭىز. ال سول سايتىڭىز ءسىزدى اسىراۋعا قانشالىقتى جۇمىس جاساپ وتىر؟
– www.kazakhsoft.com سايتى ەشقانداي قارجىلىق ماقساتقا قۇرىلماعان. ياعني ماعان ەشقانداي تابىس اكەلمەيدى. ايتالىق، ءوزىم جاساپ شىعارعان قازاقشا باعدارلامالاردى قىتايداعى بارلىق قانداستارىمىزدىڭ ورتاق پايدالانۋىنا ۇسىنىپ وتىرمىن. باستىسى، قازاق كومپيۋتەر عىلىمىنىڭ، عالامتور مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا، سول ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ، قازاق ۇلتىنىڭ قالپىن بۇزباي ساقتاۋعا قىزمەت جاساۋ. دەگەنمەن بىرتە-بىرتە ەكونوميكالىق قۇن جاراتپاعان دۇنيەنىڭ بايانسىز بولاتىنىن ەسكەرسەك، الداعى كۇندەردە كەيبىر باعدارلامالاردىڭ ءتيىستى دارەجەدە باعالاناتىندىعى ءسوزسىز. ياعني قازاق عالامتورىن ودان ءارى دامىتۋعا، سايتتى ءوز دارەجەسىندە جۇمىس جاساتۋعا مىندەتتى تۇردە قوماقتى قارجى قاجەت.
– الەمدەگى 15 ميلليون قازاقتىڭ ورتاق وتانى – قازاق ەلى. سوندىقتان ءۇش الىپبيدە قاتار كورۋگە بولاتىن ءسىزدىڭ سايتتىڭ تەحنيكاسى بۇكىل قازاقستاندىق سايتتارعا قاجەت دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. وسى تۇرعىدان، قازاقستاندىق عالامتور بەتتەرى ءسىزدىڭ باعدارلاماعا قايتكەندە قول جەتكىزە الادى؟
– جوعارىدا ايتتىم. بۇل باعدارلامانى جاساپ شىعۋعا سايت ۇجىمى 5 جىل ۋاقىتىمىزدى جۇمسادىق. سوندىقتان وسى باعدارلامانى جاساۋعا قاتىسقان مۇشەلەرمەن كەڭەسە وتىرىپ، اتالمىش باعدارلاما ارقىلى ءتيىستى كەلىسىم-شارتتارمەن بارلىق قازاقستاندىق سايتتارمەن قارىم-قاتىناس جاساۋعا دايىنبىز. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز دا سول – الاشتى الدىمەن عالامتوردا بىرىكتىرۋ.
– ول ءۇشىن ءسىزدىڭ قازاقستاندا تۇرۋىڭىز مىندەتتى مە، الدە جۇڭگو ەلىندە تۇرىپ-اق قازاقستاندىق سايتتاردى ءۇش قارىپتە كورسەتۋگە مۇمكىندىگىڭىز بار ما؟
– مىندەتتى تۇردە قازاقستاندا بولۋىم شارت ەمەس. عالامتور بار جەردىڭ بارىندە ءتيىستى جۇمىستاردى اتقارۋعا بولادى.
اڭگىمەلەسكەن ءبىلال قۋانىش
پىكىر قالدىرۋ