جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ ءتارجىما شىعارماشىلىعى حاقىندا بىرەر ءسوز

/uploads/thumbnail/20170708150640297_small.jpg

ءلايلا مۇسالى، ف.ع.ك.، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ

اۋدارما تەورياسى جانە ءادىسناماسى

كافەدراسىنىڭ دوسەنتى

  قازاق پوەزياسىندا قايتالانباس ءۇنى قالعان جۇمەكەن اقىننىڭ  ۇلتتىق كوركەم اۋدارما ونەرىندە دە وزىندىك قولتاڭباسى بار ەكەنى بەلگىلى بولعانىمەن دە، بۇل ماسەلە ارنايى زەرتتەۋ نىسانى بولماي كەلەدى.

جالپى، كوركەم ءتارجىما – كۇردەلى شىعارماشىلىق ونەر ەكەنى داۋسىز اقيقات. پوەزيا، ولەڭ – كوركەم ءسوزدىڭ ساراسى بولسا، ونىڭ اۋدارماسى دا –كوركەم ءتارجىمانىڭ ساراسى بولىپ شىعۋعا ءتيىس بولسا كەرەك. ەكى اقىننىڭ شىعارماشىلىق قۋاتى مەن شەبەرلىگى تەڭ دارەجەدە كەلگەندە، اۋدارما ءتول تۋىندىدان ەش كەم سوقپاي، وزگە تىلدە سونشالىقتى تابيعي، جاتىق بولىپ شىعادى. ماسەلەن، جۇمەكەن اقىننىڭ ا.پۋشكيننەن اۋدارعان ءبىر عانا تارماعىنا كوز سالساق، پوەتيكالىق اۋدارمانىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى مەن شەبەرلىگىنە ءتانتى بولاسىڭ.

                 يا پەرەجيل سۆوي جەلانيا... 

                دامەشىل داۋرەن قالدى الىس...

دامەشىل داۋرەن اتتى تىركەس اقىننىڭ وزىندىك قولدانىسى تۇرىندە اسا ورىندى شىققان دەپ بىلەمىز. اباي باباسىنىڭ ىزىمەن جۇمەكەن اقىن دا اۋدارماداعى پراگماتيكالىق  بەيىمدەۋ ءتاسىلىن قولدانىپ، قازاق وقىرمانىنىڭ قۇلاعىنا سونشالىق تانىس، جاقىن وبرازدارمەن اۋدارۋعا ۇمتىلادى. دامە، دامەشىل ايقىنداۋىش سوزدەرى ءتۇپنۇسقانىڭ وسى كونتەكستەگى لەكسيكالىق ماعىناسىنا بارابار شىققان. ورىس اۋدارماشى-اقىنى جۋكوۆسكييدىڭ: «پەريەۆودچيك پروزى – ەگو راب، پەريەۆودچيك پوەزيي – سوپەرنيك » دەگەنىن بىلەمىز. راسىندا دا، اۋدارمانىڭ باسقا ەشقانداي تۇرىندە مۇنداي ەركىن باسەكەلەستىككە جول بەرىلمەيدى جانە شىن تالانتتى پوەتيكالىق اۋدارماعا عانا اۋدارما سىنشىلارى كەشىرىممەن قارايدى. سوندىقتان دا، تومەندەگى جۇمەكەن اقىننىڭ «كەي اۋدارعان اقىندارىما تۇيە ءجۇن شاپان كيگىزدىم» دەگەنىن كەي جاعدايدا ساتسىزدىك دەپ ەمەس، بالكىم، ولەڭ اۋدارماسىنىڭ ەرەكشەلىگى رەتىندە، اۋدارمانىڭ ءوز ءتىلى رەتىندە قاراعان ءجون بولار.

يا پەرەجيل سۆوي جەلانيا                            دامەشىل داۋرەن قالدى الىس،

يا رازليۋبيل سۆوي مەچتى                            سۇيمەيمىن ەندى ارماندى

وستاليس منە ودني سترادانيا                وكىنىش، ازاپ – الدانىش.

پلودى سەردەچنوي پۋستوتى.                     قۋىس كوكىرەك -  سول قالدى

 

ناد بۋريامي سۋدبى جەستوكوي                تاعدىردىڭ قاتال جەلى ۇرىپ،

ۋۆيال سۆەتۋششيي موي ۆەنەس.                      سولدىرىپ كەتتى گۇلىمدى.

جيۆۋ پەچالنىي، ودينوكيي                     قايعىلى، جالعىز، تەلمىرىپ

ي جدۋ: پريدەت لي موي كونەس.                 كۇتەمىن سوڭعى كۇنىمدى؟

 

تاك، پوزدنيم حولودوم پوراجەننىي.      العاشقى سۋىق جۇتاتقان

كاك بۋري سلىشەن زيمنيي سۆيست.            جالاڭاش اعاش قالتىراپ.

ودين نا ۆەتكە وبناجەننىي                   قالاتىن ءوسىپ بۇتاقتا

ترەپەششەت كاك زاپوزدالىي ليست!...       جالعىز جەتىم جاپىراق.

ءتارجىما ءماتىندى تۇپنۇسقامەن مۇقيات سالىستىرعان زەرتتەۋشى ءتۇپنۇسقاداعى بارلىق وبرازدار (سەردەچنايا پۋستوتا-قۋىس كوكىرەك، زاپوزدالىي ليست-جالعىز جەتىم جاپىراق ت.ب.) ءوز بوياۋىمەن، مان-ماعىناسىمەن ءتارجىمادان تابىلاتىنىن بايقايدى. مازمۇندىق تۇرعىدان عانا ەمەس،  ءتۇپنۇسقانىڭ ءپىشىنى دە ساقتالعان، 12 تارماقتاعى كوركەم اقپاراتتى ءتارجىماشى تولىق ءارى كوركەم جەتكىزگەن دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ءوز تاراپىنان قوسقان «تەلمىرىپ، جۇتاتاقان، جەتىم» دەگەن سوزدەر دە ورىندى شىققان.

اقىن كوركەم ءتارجىماعا كەزدەيسوق كەلگەن جوق جانە ءتارجىمالاۋ ونەرىمەن تولىق اينالىسىپ، جاپپاي اۋدارىپ كەتكەن جوق.  دەگەنمەن دە، ولەڭدى ەرەكشە قاستەرلەپ جازاتىن جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى اقىن سول ولەڭدەردى اۋدارۋعا دا ۇلكەن ءمان بەرىپ، قاشان دا وزىندىك ناقىش پەن مانەردە ءتۇپ نۇسقانى قاستەرلەي وتىرىپ اۋدارۋعا ۇمتىلدى. 60-جىلداردا العاش اۋدارماعا ماشىقتانا باستاپ، 80-جىلدارى ۇلكەن اقىندار مەن ۇلكەن داستانداردى اۋدارۋعا دا دەن قويدى. اۋدارۋ ءداستۇرى بەلگىلى دارەجەدە ۇيرەنۋ مەكتەبى بولعانى دا راس بولار، ءبىراق جۇمەكەن اقىن، ەڭ الدىمەن ءوز ۇلتىنىڭ اقىنى رەتىندە، ابايدان باستالعان ۇلتتىق اۋدارما مەكتەبى بار ەلدىڭ اقىنى رەتىندە اۋدارماشىلىق شەبەرلىك پەن ىزدەنىستى ۇشتاستىرىپ، ەركىن تۇردە باسەكەلەسە الادى.

«جۇلدىز» جۋرنالى 1977 جىلعى № 2 سانىندا «احۋالىڭ قالاي، اۋدارما» دەگەن تاقىرىپپپەن بىرنەشە قالامگەرلەر اراسىندا ساۋالناما جۇرگىزگەن. ءجۇسىپ قىدىروۆ، ساكەن يماناسوۆ، وتەجان نۇرعالييەۆ، اۋباكىر نىلىبايەۆ، ايان نىسانالين، ادىلبەك ءابايدىلدانوۆ، عابباس جۇمابايەۆ، ءابدىراش جامىشيەۆ، توقاش بەردياروۆ تاعى باسقالاردىڭ قاتارىندا جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ تە جۋرنال ساۋالدارىنا جاۋاپ بەرگەن. مىسالى:

1) ءسىز قاي اقىنداردى اۋداردىڭىز؟ (زاكازبەن بە، الدە ءوز تىلەگىڭىزبەن بە؟ نەگە اۋداردىڭىز؟ ءوز پىكىرىڭىزشە قالاي اۋداردىڭىز دەپ ويلايسىز؟)

2) اۋدارماشىلىق تاجىريبەڭىز جانە اۋدارما تۋرالى ويلارىڭىز؟ كىم قالاي اۋدارىپ ءجۇر دەپ ويلايسىز؟

3) ءوز باعالاۋىڭىزشا ءوزىڭىزدىڭ ءساتتى اۋدارىلعان ءبىر ولەڭىڭىز جانە ءساتسىز اۋدارىلدى-اۋ دەگەن ءبىر ولەڭىڭىز تۋرالى اڭگىمەلەسەڭىز؟ ءساتتى نە ءساتسىز بولۋىنا نەنىڭ اسەرى بولدى دەپ ويلايسىز؟

دەگەن ساۋالدارعا جۇمەكەن اقىن:

1) ساعدي، فايز، احماد، نەزۆال، شيەۆچەنكو، ايبەك؛  باباجان، حيكمەت،   تۇرىكتىڭ ون ءتورت اقىنىنان ءبىر جيناق، تاعى باسقا ءبىراز اقىندارىن اۋدارعانىم بار.

2) تاجىريبەمنىڭ بار-جوعىن ەشقاشان سەزگەن ەمەن.

3) ساتسىزدىك دەپ قايسى ءبىر اۋدارعان اقىندارىمنىڭ فراك، سيۋرتيۋك، كافكانىن سىپىرىپ تاستاپ، تۇيە ءجۇن شاپان كيگىزگەنىمدى ايتار ەدىم....

وسى جاۋاپتارىنا قاراعاندا، اقىن ءوز اۋدارمالارىنىڭ ىشىنەن شىعىس شايىرلارىنان جاساعان ءتارجىمالارىن ەرەكشە باعالايتىن بولسا كەرەك.

اقىننىڭ اۋدارما مۇراسى سونشالىق كوپ تە ەمەس. ج.ناجىمەدەنوۆ شىعارماشىلىعى بويىنشا عىلىمي تۇرعىدا ۇلكەن ىجداعاتتىلىقپەن قۇراستىرىلعان بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشتىڭ (الماتى، 2005. قۇراستىرۋشىلار س.ءدارىباي ۇلى، س.جۇمەكەن قىزى) «ج.ناجىمەدەنوۆ اۋدارعان شىعارمالار» اتتى ارناۋلى بولىمىندە بارلىعى 35 اۋدارما تۋىندى اتاپ كورسەتىلەدى. قاشان دا ساننان گورى ساپاعا ۇمتىلىپ، « د ا ڭ ق  پەن  د ا ق پ ى ر ت ت ا ن » بويىن اۋلاق ۇستاعان اقىن اۋدارما سالاسىندا داوسى ۇستانىمىنان اينىماعان ءتارىزدى. كوبىنە شىعىس اقىندارىنىڭ ولەڭ-جىرلارىن شابىتتانا اۋدارعان  اقىننىڭ  تۇركيا اقىندارىنان اۋدارعان ولەڭدەرى بولەك جيناق بولىپ شىققانىن ايتا كەتۋ كەرەك.(جولداعى قۇدىق. تۇركيا اقىندارىنىڭ ولەڭدەرى. الماتى، 1973). ال اقىننىڭ كوپتەگەن ورىس اقىندارىنان (يۋ.كۋزنەسوۆ، ۆ.سايانوۆ، م.سۆەتايەۆا، ي.ەرەنبۋرگ ت.ب.) جاساعان اۋدارمالارىن  الماتىدان 1980 جىلى شىققان «ورىس سوۆەت پوەزياسىنىڭ انتولوگياسىنان» تابۋعا بولادى. اقىننىڭ 1977 جىلى م.لەرمونتوۆتىڭ قازاق تىلىندەگى جيناعىنا ەنگەن اۋدارمالارىنان، 1980 جىلدارى «زاۋال» دەگەن اتپەن اۋدارعان ال.بلوكتىڭ بەلگىلى «ۆوزمەزديە» پوەماسىنىڭ ءتارجىماسىنان ج.ناجىمەدەنوۆقا عانا ءتان اۋدارماشىلىق مانەر مەن  سيپاتتى تانۋعا بولادى. وسى داستاندا اۋدارۋ ۇدەرىسى كەزىندەگى ءوزىنىڭ پسيحولوگيالىق احۋالىن جۇمەكەن اقىن بىلايشا سيپاتتاعان: «مەن وسى كۇنى بلوكتىڭ ىشىنە تەرەڭدەپ ەنىپ كەتكەنىم سونداي، ەندى قايتادان ءوزىمنىڭ جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ قالپىما كەلە الماي قينالىپ جۇرگەن جايىم بار.»

ورىس اقىندارىنىڭ ىشىنەن ج. ناجىمەدەنوۆ اسىرەسە ا.ۆوزنەسەنسكييدى كوپ اۋدارعان، بۇل اقىننىڭ قازاق تىلىندەگى شىعارمالار جيناعى (ا.ۆوزنەسەنسكيي. تاڭدامالى شىعارمالارى. الماتى، 1981) نەگىزىنەن جۇمەكەن اقىننىڭ اۋدارماسىندا جارىق كوردى. قوس اقىننىڭ شىعارماشىلىق ۇندەستىگىنە كوپ ءتارجىمالارى مىسال بولادى. ماسەلەن، مىنا ءبىر ولەڭدى الىپ قارايتىن بولساق، ءتۇپنۇسقا اۆتورىنىڭ كوركەمدىك يدەياسى مەن ورنەگى ءتارجىمادا دا ءدال دە جاتىق كورىنىس تاپقانىن كورەمىز. ولەڭنىڭ اتاۋىنىڭ ءتارجىماسى دا سونشالىقتى جاراسىمدى. ايەل سۇلۋلىعى مەن مۇڭى جونىندەگى تولعانىس تولىق بەرىلگەن.

ا.ۆوزنەسەنسكيي

جەنششينا ۆ اۆگۋستە

پەرەسەلا ك زەركالۋ وپيات.

ۆ سەبە كاك ۆ روششە زاوكوننوي.

ۆسە نەرەشاەشسيا پريزنات

كراسى چۋجوي ي نەزناكوموي.

 

س تاكويۋ زامەتنوي سەدينا

تاك ۆ ياسنىي  دەن ۆ لەسۋ پو-لەتنەمۋ

ليستۆا زەلەنايا ۆيدنا

ا ۆ حمۋرىي – مەدنايا زامەتنايا. –

  

     سۇمبىلە ايىنداعى ايەل

اينا الدىنا وتىراسىڭ تاعى دا،

تورعاي سىندى تەرەزەدەن كوپ الىس.

ءوز كوركىڭدى مويىنداۋعا باتپايسىڭ،

بوتەن ءارى بەيتانىس.

 

مۇڭايعان ءبىر شاعىمدا

شاشتىڭ اعى انىعىراق كورىنەر.

وسىلايشا  اشىق كۇنى توڭىرەك

توپىراقتىڭ كورىنەدى كوگى كوپ،

بۇلتتى كۇنى – سارعايعانى كوبىرەك. –  

ورىس پوەزياسىنداعى ءۇنى مەن مانەرى ەرەكشە ا.ۆوزنەسەنسكيي جىرلارى ج.ناجىمەدەنوۆتىڭ جوعارى تالعامىنا جاۋاپ بەرە السا كەرەك. ەكى تالانتتى اقىننىڭ شىعارماشىلىق جارىسى مەن جاراستىعىنداي بولعان بۇل اۋدارمالار بولاشاقتا اۋدارما تەورياسى مەن تاجىريبەسى ءۇشىن زەرتتەۋ نىسانى بولا الادى.

جۇمەكەن اۋدارمالارىنىڭ ءوز پوەتيكاسى بار. قازاقتىڭ  تەرەڭ ويلى، تالعامپاز، سىرباز دا سابىرلى اقىنىنىڭ ءتارجىما تۋىندىلارى دا ءتۇپنۇسقادان كەم سوقپاي، جاقسى اۋدارما تالابىنا جاۋاپ بەرە الادى دەپ سانايمىز. بۇل كوركەم ءتارجىمالار بولاشاقتا اۋدارماتانۋ عىلىمىنداعى كوركەم اۋدارماداعى مازمۇن مەن ءپىشىن ماسەلەسى تۇرعىسىنان زەرتتەپ-زەردەلەۋگە ابدەن لايىق. جۇمەكەن اۋدارمالارىنان قازاق ءسوزىنىڭ تاعى ءبىر كوركەمدىك مۇمكىندىگى مەن تەرەڭدىگىن تانىپ، سارالاي الامىز، قازاق اۋدارماسى تاجىريبەسىنىڭ تاعى ءبىر كورنەكتى بەتتەرىن اشامىز.

قازاق كوركەم اۋدارماسىنىڭ تاريحى مەن تاجىريبەسى قالىپتاسىپ، دامي باستاعان قازىرگى ۋاقىتتا وسى ءبىر ويلى دا تەرەڭ، سىنى مەن سىرى كەلىسىپ، جاتىق شىققان ءتارجىمالاردىڭ سىر-سيپاتى اشۋعا قادام جاسالسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار.

  ءلايلا مۇسالى. جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ ءتارجىما شىعارماشىلىعى حاقىندا بىرەر ءسوز

پىكىر قالدىرۋ

قاتىستى ماقالالار