شالا قازاقتاردا قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگى تولىق جويىلعان. ولاردىڭ تىلدەرىندە وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگى قالىپتاسقان. قازاق تىلىندەگى سوزدەردى وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىمەن ايتادى. ايتپەسە «ە» مەن «ڭ» ارىپتەرىنە تىلدەرى كەلمەي جۇرگەن جوق. قازاقشا سوزدەردى بۇزىپ ايتۋلارىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى.
- سەن بە – سەن با – سەن ما؟ (وزبەكشە)
- ءسىز بە – ءسىز با – سيز ما؟
- كەلەسىڭ – كەلەسىن – كەلەسان
- قالايسىڭ – قالايسىن – ءقالايسان
- نە دەيسىڭ – نە دەيسىن – نە دەيسان
- كەلە جاتقان – كەل اتقان – كولاتىرگان
سوزدەردىڭ بۋىندارىنا ەكپىن ءتۇسىرىپ ايتۋلارىنان دا، وزبەك ءتىلىنىڭ اسەرى بايقالىپ تۇرادى. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ تىلىندە ءوزىنىڭ تىلدىك دىبىستىق ۇندەستىگى بولادى. تىلدەگى سوزدەر سول ءتىلدىڭ تىلدىك دىبىستىق ۇندەستىگىنە باعىنادى. مىسالى: قىرعىز بەن قازاق اعايىنداس حالىقتار. ءبىز ءبىرىمىزدىڭ ءتىلىمىزدى ءبىرىمىز ەركىن ءتۇسىنىپ، قينالماي-اق سويلەسە بەرەمىز. تىلدەرىمىز بىر-بىرىنە وتە جاقىن. سوعان قاراماستان قىرعىز ءتىلىنىڭ دە وزىنە ءتان تىلدىك دىبىستىق ۇندەستىگى بار. تىلدىك دىبىستىق ۇندەستىگىنە بايلانىستى سوزدەرىندە، تۋرا سونداي سوزدەردىڭ قازاق تىلىندە ايتىلۋىنان ايىرماشىلىقتارى بار. ءاربىر ۇلتتىڭ ءتىلى ءوزىنىڭ تىلدىك دىبىستىق ۇندەستىگىنە باعىنا وتىرىپ ايتىلادى، بايىتىلادى، تولىقتىرىلادى. ءبىر ۇلتتا ءبىر عانا ءتىل بولادى. سەبەبى سول تىلدە ءبىر عانا تىلدىك دىبىستىق ۇندەستىك بولادى. ديالەكتى دەگەنىمىز – ءار ءتۇرلى ۇلتتاردىڭ تىلدەرىندەگى تىلدىك دىبىستىق ۇندەستىكتەرىنىڭ ايىرماشىلىقتارى. ءبىز ديالەكتى دەپ – شالا قازاقتاردىڭ تۇسىنىكسىز سوزدەرىن، ءتىلدىڭ دىبىستىق ۇندەستىگىمەن شاتاستىرىپ ءجۇرمىز. (كومىر قورا – كومىرحانا، مال قورا – سيىرحانا، دارەتحانا (دارەت الۋ)، اجەتحانا (اجەت الۋ)، ءبىلىمدى – بىلىمگەر، مىنبە (تريبۋنا) – مىنبەر، ۇستەل – ورىندىق، ورىندىق – وتىرعىش، الاقانىم ويىلدى – قولىم جاۋىر بولدى ت.ب.) ءتىلىن ۇمىتقان ادامداردىڭ سوزدەرىن ديالەكتى سوزدەر دەيتىن بولدىق. ءبىر جۇرنالدا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى ءوزىنىڭ قالاي ساباق وتكىزگەنىن جازىپتى. ءۇزىندى:
- تومەندەگى سوزدەردىڭ ديالەكتىلىك قولدانىستاعى ءتۇرىن جاز.
- شالبار – سىم.
- كويلەك – جەيدە
- تاباق – لەگەن
- تەڭگە – پۇل
- شاپان – جاداعاي
- قاۋىن – تورلاما
- كوڭىل – كەۋىل
- ماڭداي – ماڭلاي
- جۇمىرتقا – تۇقىم
- ماقال
ەكى قوراز ەن قوراعا سيمايدى
جۇرنال № 3(83) 2016 ج. 18 - بەت
ەن قورا. ەن، تاڭبا دەپ مالعا سالىناتىن بەلگىنى ايتادى، بۇل جەردە دۇرىسى «ەن» ەمەس، «يەن» دەگەن ءسوز. (يەن قورا). شاتاستىرعان. ءوزىنىڭ قاتە ءسوزىن وقۋشىلارعا ديالەكتى ءسوز دەپ تۇسىندىرگەن.
- شالبار – سىم، كويلەك – جەيدە. ايتىلۋى ءار ءتۇرلى بولعانىمەن، ماعىناسى ءبىر سوزدەر. سوعان قاراعاندا ديالەكتى سوزدەر دەپ، ءبىرىن-بىرى الماستىرا الاتىن سوزدەردى جازۋعا تىرىسقاندىعى بايقالادى.
- تاباق – لەگەن. بۇل ەكى ءسوز ءبىرىن ءبىرى ەشقاشان الماستىرمايدى. تاباق – تاماق سالاتىن ىدىس. لەگەن – بەتى-قولدى جۋاتىن ىدىس. لەگەنگە تاماق سالمايدى، تاباققا بەتى-قولدى جۋمايدى.
- تەڭگە – پۇل. پۇلدىڭ بالاما ءسوزى تەڭگە ەمەس، اقشا. تەڭگە اقشانىڭ اتى. ءىرى اقشا – تەڭگە، ۇساق اقشا – تيىن.
- شاپان – جاداعاي. شاپان – كيىمنىڭ اتى. زات ەسىم. جاداعاي – كيىمنىڭ اتى ەمەس. سىن ەسىم.
- قاۋىن – تورلاما، كوڭىل – كەۋىل. تورلاما، كەۋىل – ءتىلىن ۇمىتقان ادامداردىڭ ويدان شىعارىپ، وزدەرىنىڭ اراسىندا ايتىپ جۇرگەن سوزدەرى. ەگەر ءمۇعالىم قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىن بىلەتىن ادام بولعاندا، قاۋىندى (دىنيا) دىڭكە دەپ ايتۋىنا بولاتىن ەدى. مۇنداي ءسوز بار. باتىڭكە (بوتينكا)، دىڭكە (دىنيا)، ءتوپلي (تۋفلي)، بەدىرە (ۆەدرو)، شاينەك (چاينيك)، شەمىشكە (سەمەچكا)، ۇستەل (ستول) ت.ب.
- ماڭداي – ماڭلاي. ماڭلاي دەپ وزبەك تىلىندە ايتىلادى. قازاقشا ءسوزدى (ماڭداي)، وزبەك پەن ۇيعىردىڭ سوزىنەن (ماڭلاي) اجىراتا الماعان. بالاما ءسوز رەتىندە جازعان.
- جۇمىرتقا – تۇقىم. جۇمىرتقا (يايسو) دەپ– قۇستىڭ جۇمىرتقاسىن ايتامىز. تۇقىم – وسىمدىكتىڭ ءدانى، ءتۇيىنى. كوكتەمدە تۇقىم رەتىندە سەبىلەدى، وتىرعىزىلادى. بۇدان ءبىز نەنى كورەمىز. ءتىلدى ۇمىتقان شالا قازاقتىڭ وقۋشىلارعا ساباق بەرىپ جۇرگەنىن كورەمىز. ەگەر ءبىز وقۋشىلارعا ءيتتى «كيت»، كۇشىگىن «مىسىعى» دەپ ءتۇسىندىرىپ، بۇل ديالەكتى سوزدەر دەسەك دۇرىس بولا ما؟ شالا قازاقتار سويلەسكەندە سۇراۋلى سويلەمنىڭ سوزدەرىنىڭ ورىنىنا، حابارلى سويلەمنىڭ سوزدەرىن قويىپ ايتادى. بۇل دا دۇرىس ەمەس:
- سالەمدەسۋ ادەپتىلىككە جاتادى ما؟
سابىروۆا، ءمۇعالىم. جۇرنال № 3(83) 2016 ج. 29 - بەت.
دۇرىسى: سالەمدەسۋ ادەپتىلىككە جاتا ما؟
مۇعالىمدەر بالالارعا دۇرىس ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن، وزدەرى دۇرىس سويلەپ، دۇرىس جازۋى كەرەك. شالا قازاقتار سوزدەردىڭ جىكتەلۋىن دە دۇرىس ايتپايدى. مىسالى:
- بارۋىم كەرەك – بارۋىم كەرەكپىن (بارۋىمىز كەرەكپىز)
- بارۋىڭ كەرەك – بارۋىڭ كەرەكسىڭ (بارۋىڭىز كەرەكسىز)
- بارۋى كەرەك – بارۋى كەرەكتى (بارۋىڭىز كەرەكتى)
بۇلاردىڭ تىلدەرىندە ەكى سويلەمدى بىرىنەن-بىرىن اجىراتپاي قوسىپ ايتاتىن جاعدايلارى دا بار:
الاسىڭىز با؟ دۇرىسى: الاسىڭ با، الاسىز با؟
جۇرەسىڭىز با؟ دۇرىسى: جۇرەسىڭ بە، جۇرەسىز بە؟ («با» ەمەس)
كەلەسىڭىز با؟ دۇرىسى: كەلەسىڭ بە، كەلەسىز بە؟ («با» ەمەس)
باراسىڭىز با؟ دۇرىسى: باراسىڭ با، باراسىز با؟
ەگەر بۇزىلعان سوزدەر ديالەكتى سوزدەر بولسا، بۇزىلعان جىكتەلۋى ديالەكتىلىك جىكتەلۋى مە؟ ەكى سويلەمدى قوسىپ جىبەرىپ، بىلىقتىرىپ ايتۋ ديالەكتى سوزدەردىڭ كۇردەلەنگەن ءتۇرى مە؟
- ۇمىتىپ قالدىم – ۇمىتىپ قالعانسىڭ عوي.
- بۇرىن ايتتىم – بۇرىن ايتىپ قويعانسىڭ عوي
- كورگەنمىن – كورىپ العانسىڭ عوي.
ۇمىتىپ قالعانسىڭ عوي، ايتىپ قويعانسىڭ عوي، كورىپ العانسىڭ عوي، - دەپ ەكىنشى ادامعا قاراتىلىپ ايتىلادى. شالا قازاقتار وزىنە ءوزى ايتادى. وزىنە قاراتىپ. بار، ءجۇر، تۇر، قال، وتىر ت.ب. بۇيرىقتى ەتىستىكتەر بۇلاردىڭ تىلدەرىندە ەكى ءتۇرلى بۇزىلعان نۇسقادا ايتىلادى.
ءبىرىنشى بۇزىلعان نۇسقاسى:
بارساي (دۇرىسى: بار)، جۇرسەي (ءجۇر)، تۇرساي (تۇر)، قاساي (قال)، كەسەي (كەل) ت.ب.
ەكىنشى بۇزىلعان نۇسقاسى:
بارعىن (بار)، جۇرگىن (ءجۇر)، تۇرعىن (تۇر)، قاعىن (قال)، كەگىن (كەل)، وتىرعىن (وتىر) ت.ب.
ءبىرىنشى بۇزىلعان ءتۇرى ازىرشە اۋىزشا ايتىلىپ ءجۇر (شالا قازاق ارتىستەر كوپ ايتادى)، ەكىنشى بۇزىلعان ءتۇرى جازباشا تىلىمىزگە ەنىپ، ءتىلدى ءبۇلدىردى، لاستادى.
«باعاسىن بىلگىن، اناڭمەن وتكەن ءار كۇننىڭ». دۇرىسى: ءبىل
«اۋلاق جۇرگىن، مازامدى الا بەرمەگىن دۇرىسى: ءجۇرشى، بەرمەشى
جازاڭ ءبىر وق، مۇدىرمەيتىن مەرگەنمىن!».
ەندى وسى بۇزىلعان سوزدەرگە جالعاۋلار جالعانىپ، بىلاي ايتىلىپ، جازىلىپ ءجۇر. ءسوزدىڭ ءتۇبىرى بۇزىلعان سوڭ، جالعاۋ جالعانعانىمەن تۇزەلمەيدى. كەرىسىنشە بۇزىلعان سوزدەردى كوبەيتە بەرەدى.
ءبىرىنشى بۇزىلعان ءتۇرى:
بارساي + شى (دۇرىسى: بارساڭشى)، جۇرسەي + ءشى (جۇرسەڭشى)، تۇرساي + شى (تۇرساڭشى)، قاساي + شى (قالساڭشى)، وتساي + شى (وتىرساڭشى)، كەسەي + ءشى (كەلسەڭشى) ت.ب.
ەكىنشى بۇزىلعان ءتۇرى:
بارعاي + سىڭ (دۇرىسى: بارارسىڭ)، جۇرگەي + ءسىڭ (جۇرەرسىڭ)، تۇرعاي + سىڭ (تۇرارسىڭ)، قاعاي + سىڭ (قالارسىڭ)، كەگەي + ءسىڭ (كەلەرسىڭ)، وتقاي + سىڭ (وتىرارسىڭ) ت.ب.
شالا قازاقتار ەتىستىك سوزدەردىڭ بارلىعىن كەرەكسىز جالعاۋلارمەن نەمەسە ارىپتەرى ءتۇسىپ قالعان سوزدەرمەن قوساقتاپ ايتادى. مىسالى باردىم، ءجۇردىم، تۇردىم، كەلدىم، سياقتى سوزدەردىڭ ايتىلۋى مەن جازىلۋى:
ءبىرىنشى بۇزىلعان ءتۇرى.
باردىم – بارىپ اعام، بارعامتۇعىم.
ءجۇردىم – جۇرگەم، جۇرگەمتۇعىم.
كەلدىم – كەپ اعام، كەلگەمتۇعىم. ت.ب.
ەكىنشى بۇزىلعان ءتۇرى.
باردىم – باردىمشى، بارعامشى، بارعامدى.
ءجۇردىم – ءجۇردىمشى، جۇرگەمشى، جۇرگەمدى.
كەلدىم – كەلدىمشى، كەلگەمشى، كەلگەمدى.
ءۇشىنشى جاقتان (ءبىرىنشى بۇزىلعان ءتۇرى)
بارعان – بارىپ اعان، بارعانتۇعىن
جۇرگەن – جۇرگەنتۇعىن
كەلگەن – كەپ اعان، كەلگەنتۇعىن
وتىرعان – وتقان، وتقانتۇعىن
ءۇشىنشى جاقتان (ەكىنشى بۇزىلعان ءتۇرى)
بارعان – بارعانشى، بارعاندى
جۇرگەن – جۇرگەنشى، جۇرگەندى
كەلگەن – كەگەنشى، كەگەندى
وتىرعان – وتقانشى، وتقاندى
مەن، سەن، ول، ولار، ءبىز دەگەن قاراپايىم سوزدەردىڭ ءوزىن مەنشى، سەنشى، ولشى، ولارشى، بىزدەرشى دەپ بۇزىپ ايتقاندا جاعاڭدى ۇستايسىڭ. ءتىلدىڭ بۇزىلۋىن وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ، سولتۇستىك قازاقستاننىڭ، باتىس قازاقستاننىڭ ديالەكتىسى دەپ ايتۋ، بۇل ءتىلدى ءبولۋ، بولشەكتەپ بۇزۋ، جويۋ «اۋرۋدى جاسىرعانمەن، ءولىمى اشكەرەلەيدى». ءتىلدىڭ جويىلۋى وسىلاي بۇزىلۋىنان باستالادى. قازاق ءتىلىنىڭ تىلدىك دىبىستىق ۇندەستىگىنىڭ جويىلۋى، وسى ءتىلدى بۇزىپ سويلەۋدىڭ اسەرى. مەكتەپتەردە وقۋشىلار قازاق ءتىلىن قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىمەن سويلەۋدى قويعان. بۇگىن با؟ (دۇرىسى: بۇگىن بە)، كەشە ما؟ (كەشە مە)، دەيسىن با؟ (دەيسىڭ بە)، تۇسىندىڭدەر ما؟ (تۇسىندىڭدەر مە)، سىزدەر ما؟ (سىزدەر مە) ت.ب. ويتكەنى مۇعالىمدەردىڭ وزدەرى قازاقشا سوزدەردى وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىمەن ايتىپ جۇرگەندەرىن، ديالەكتى دەپ باسقالاردى ابدەن شاتاستىرعان. مۇنى «سالاماتسىزدار ما» دەپ امانداسىپ جۇرگەندەرىنەن-اق بايقاۋعا بولادى. ءتىلىمىزدىڭ بۇزىلۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، شالا قازاقتاردىڭ سوزدەرىنىڭ تىلىمىزگە وتە كوپ ەنىپ، تىلىمىزدەگى دۇرىس سوزدەردى ىعىستىرىپ شىعارۋىندا.ءسوزىمىزدىڭ دالەلى شالا قازاق جۋرناليستەردىڭ اۋىزدارىنان ايتىلىپ، جازىلىپ جۇرگەن مىنا سوزدەر:
باستاۋ، باستالۋى – باستالىم، باستالىمى
تاراۋ، تارالۋى – تارالىم، تارالىمى
كورسەتۋ، كورسەتىلۋى – كورسەتىلىم، كورسەتىلىمى
وقۋ، وقىلۋى – وقىلىم، وقىلىمى
ساقتاۋ، ساقتالۋى – ساقتالىم، ساقتالىمى
اۋىسۋ، اۋىسۋى – اۋىسىم، اۋىسىمى
شەگەرۋ، شەگەرىلۋى – شەگەرىم، شەگەرىلىمى
تولەۋ، تولەنۋى – تولەم، تولەمى
ساتىلعان – ساتىل(ىن)ىپ قويىل(ىن)عان
جاسالعان – جاسال(ىن)ىپ قويىل(ىن)عان
بەرىلگەن – بەرىل(ءىن)ءىپ قويىل(ىن)عان
ايتىلعان – ايتىل(ىن)ىپ قويىل(ىن)عان
باستالدى، باستالعان – باستال(ىن)دى، باستال(ىن)عان
تارالدى، تارالعان – تارال(ىن)دى، تارال(ىن)عان
تاراتىلدى، تاراتىلعان – تاراتىل(ىن)دى، تاراتىل(ىن)عان
كورسەتىلدى، كورسەتىلگەن – كورسەتىل(ءىن)ءدى، كورسەتىل(ءىن)گەن
وقىلدى، وقىلعان – وقىل(ىن)دى، وقىل(ىن)عان
بوساندى، بوسانعان – تۋدى، تۋىلدى، تۋعان، تۋىلعان
ءولدى، ولگەن – ءول(ءىن)ءدى، ءول(ءىن)گەن
مۇنداي بۇزىلعان، شۇباتىلعان سوزدەردەن ءتىلىڭىز بۇرالادى. تىلىمىزدەگى قاپتاپ كەتكەن بۇزىلعان سوزدەرگە قاتىستى ماقالاسىندا م. ماعاۋين اعامىز بىلاي دەپتى:
تۋىلعان – قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا جات، سولەكەت ءسوز. ۇرعاشى مال عانا تۋادى، ايەل تابادى (بەس بالا تاپقان، ون بالا تاپقان).
«بار قارتايماق، جوق تۋماق، تۋعان ولمەك»
«ادام جىلاپ تۋادى، كەيىپ ولەدى» (اباي)
«تۋعان جان ولمەك، تاعدىرعا كونبەك» (شاكارىم)
«سەندە تۋدىم، سەندە ءوستىم مەن
سەندە ولسەم،
ارمانىم جوق،
بۇل دۇنيەدە دەر ەدىم مەن!» (قاسىم)
وسى سوزدەردى ەندى بىلاي ايتۋىمىز شارت ەكەن:
«جىلاپ تۋىلادى، كەيىپ ولىنەدى».
«سەندە تۋىلدىم، سەندە ولىنسەم»
«تۋىلعان جان ولمەك»
«تۋىلگان مەن ولىنگەن جۇرگەن جەردە ساۋات تا، تۇيسىك تە جوق، تەك قانا ناداندىق بار» (م. ماعاۋين. تۋىلعان مەن ولىنگەن)
ءتىلدىڭ بۇزىلۋى وسىلاي جالعاسا بەرەتىن بولسا، كۇننىڭ بۇلتتانعانىن – بۇلتتانىمى، اشىلعانىن – اشىلىمى، جاۋعانىن – جاۋىلىمى، ءشايدىڭ قايناۋىن – قايناتىلىمى، تاماق ءپىسىرۋدى – ءپىسىرىلىمى، سىزۋ – سىزىلىم، جازۋ – جازىلىم، كوبەيتۋ – كوبەيتىلىمى دەپ ايتاتىن، جازاتىن كۇندەر الىس ەمەس. سوزدەردىڭ اياعىن، سوڭعى بۋىنىن ىشىنە قاراي بۇكتەپ ايتۋ، جازۋ كوبەيدى:
نە ىستەيمىن – نە ىستەيىم،
وتىرمىن – وتىرىم
جۇرمەيمىن – جۇرمەيىم
ۇستايمىن – ۇستايىم
بارمايمىن – بارمايىم
تۇرمىن – تۇرىم
ءجۇرمىن – ءجۇرىم ت.ب.
بۇل سوزدەر دە «اۋىسىم»، «وقىلىم»، «شاقىرىلىم»-داردىڭ جالعاسى بولىپ تىلىمىزگە ەندى. شالا قازاقتاردىڭ سوزدەرى قاتە ايتىلۋىمەن بىرگە، وتە شۇبالاڭقى بولادى:
باعاسى قانشا – باعاسى قاناشادان بولىپ اتىر (اتىپتى)
تاۋسىلدى – تاۋسىلىپ ءبىتىپ قاپ اتىر (اتىپتى)
ادامشا ايتتىم – ادامشىلاپ ايتىپ اتىرىم
جاڭبىر جاۋدى – جاڭبىر ۇرىپ اتىر (اتىپتى)
قار جاۋدى – قار ۇرىپ اتىر (اتىپتى)
شىعىپ بارادى – شىعىپ كەتىپ بار اتىر (اتىپتى)
حابارلادى – حابارلاپ اتىر (اتىپتى)
قازاقتا بۇرىن دۇرىس ءسوز بولماعانداي، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ءوزى شالا قازاقتاردىڭ «اتىرى مەن اتىپتىسىنىڭ» الدىنا «ج» ءارپىن قويا سالىپ ايتاتىن بولدى. تىلىمىزدەگى ەتىستىك سوزدەردىڭ كوبى «اتىر (اتىپتى)» مەن «جاتىر(جاتىپتى)»-عا اينالدى:
باعاسى قانشادان بولىپ جاتىر (جاتىپتى)
تاۋسىلىپ ءبىتىپ قاپ جاتىر (جاتىپتى)
ادامشىلاپ ايتىپ جاتىرىم
جاڭبىر جاۋىپ جاتىر (جاتىپتى)
قار جاۋىپ جاتىر (جاتىپتى)
شىعىپ كەتىپ بارا جاتىرىم
بىلمەيمىن دەپ جاتىر (جاتىپتى) ت.ب.
جەكە سوزدەردىڭ ءوزىن، شالا قازاقتار، جەكە ايتپايدى. ءبىر سوزدەن ەكى ءسوز جاسايدى. قىسقا ايتىلاتىن جالقى ەتىستىكتەر بۇلاردىڭ تىلدەرىندە كەزدەسپەيدى:
كەلدىم – كەپ اعام، كەلدى – كەپ اعان (كەپ اپتى)
باردىم – بارىپ اعام، بارعان – بارىپ اعان (بارىپ اپتى)
الدىم – اپ اعام، العان – اپ اعان (اپ اپتى)
ىستەدىم – ىستەپ اعام، ىستەدى - ىستەپ اعان (ىستەپ اپتى) ت.ب.
سۇراۋلى سويلەمنىڭ سوزدەرى اياق جاعىندا كەرەكسىز «نە» دەگەن سوزبەن قوساقتالىپ ايتىلسا:
بەس پا، نە؟ (دۇرىسى: بەس پە؟)، بىرەۋسى ما، نە؟ (بىرەۋى مە؟)، ەكەۋسى ما، نە؟ (ەكەۋى مە؟)، كەپ اتسىڭ با، نە؟ (كەلدىڭ بە؟)، ايتىپ اتسىڭ با، نە؟ (ايتتىڭ با؟) ت.ب.
ال حابارلى سويلەمنىڭ سوزدەرى «دا» دەگەن سوزبەن قوساقتالادى:
ايتىپ اتىرىم دا (دۇرىسى: ايتىپ وتىرمىن)،
بەرىپ اتىرىم دا (بەرىپ تۇرمىن)
ايتىپ ەد، دا (ايتىپ ەدى)
بەرىپ ەد دا (بەرىپ ەدى)
قاراپ ەد، دا (قاراپ ەدى)
مىنانداي سوزدەر دە كەزدەسەدى:
ايتىپ وتىرىق (دۇرىسى: ايتىپ وتىرمىز)
قاراپ تۇرىق (قاراپ تۇرمىز)
جەپ وتىرىق (جەپ وتىرمىز) ت.ب.
تۇرا تۇر، ويناي بەر، بەرە بەر ت.ب. وسىنداي كەلەر شاقتىڭ سوزدەرىن وسى شاقتىڭ سوزدەرىمەن ايتادى:
تۇرىپ تۇر، ويناپ تۇر، بەرىپ تۇر ت.ب.
ال وسى شاقتىڭ سوزدەرىن (ەتىستىك سوزدەردىڭ وسى شاعى): تۇرىپ تۇرىپتى، ويناپ تۇرىپتى، بەرىپ تۇرىپتى، كورىپ تۇرىپتى، وقىپ تۇرىپتى - دەپ ۇزارتىپ ايتادى. ويناپ جۇرگەن بالانى «ويناپ تۇرىپتى»، تۇرعان ادامدى «تۇرىپ تۇرىپتى»، ەري باستاعان قاردى «ەرىپ باستادى» دەپ ايتۋ ءتىلى جوق ادامداردىڭ اۋزىنان عانا شىعادى.
تۇرا تۇر، ويناي بەر، بەرە بەر، جازا بەر-لەردى وسى قالپىندا ايتپايدى. اراسىنا تاعى ءبىر كەرەكسىز ءسوزدى قوسادى:
بەرىپ قويا بەر، تۇرىپ قويا بەر، ويناپ قويا بەر، جازىپ قويا بەر ت.ب.
ءسىز ەشنارسەنى قويماساڭىز دا «قويا بەرى» قوسىلىپ جۇرەدى.
وقيمىن، جازامىن، ىستەيمىن، بارامىن دەگەن سوزدەردىڭ اياعىنا «عو»-نى تىركەپ ايتسا، وقىدىق، جازدىق، ىستەدىك، باردىق-تاردىڭ اياعىنا «قو»-نى قوسادى:
- وقيىم عو، جازام عو، ىستەيىم عو، بارام عو.ت.ب.
- وقىدىق قو، جازدىق قو، ىستەدىق قو، باردىق قو ت.ب.
وسى «عو» مەن «قو» قازاق تىلىندەگى «عوي» مەن «قوي»-دىڭ ءبىر ءارپى ءتۇسىپ قالعان ءتۇرى. ي ءارپى وزدىگىنەن ءتۇسىپ قالعان جوق. بۇل دا بۇلاردىڭ وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىمەن سويلەۋىنىڭ اسەرى. ءتىلىن ۇمىتقان ادامداردىڭ بويىندا ۇلتتىق نامىس تا جويىلادى. ءسىز وسىنداي ادامداردىڭ بىرەۋىن بوقتاساڭىز، جاعاڭىزدان الا كەتەدى. جەكە باسىنىڭ نامىسى بار. ءبىراق ءتىلىن اياققا تاپتاپ، «تەربەتىلىپ» دەگەن ءسوزدى «كاشەلەنىپ» دەگەنىنە نامىستانبايدى. ديالەكتى دەيدى. (كاشەلەنىپتى – «كاچەلي» دەگەن ورىستىڭ سوزىنەن جاساپ العان). ءاربىر ءسوزدىڭ ءوزىنىڭ ماعىناسى بار. ءبىز شالا قازاقتاردىڭ سوزدەرىن ماعىناسىنا نازار اۋدارماستان تىلىمىزگە ەنگىزىپ جىبەردىك. مىسالى:
«جاتىن ورىن»
قازاقستاندا قۇراستىرىلعان «تۇلپار - تالگو» پويىزىنىڭ ۆاگوندارىنىڭ سىرتقى قابىرعاسىندا جازۋلى تۇر. جاتىن – قىرعىز تىلىندە ايەلدىڭ «جاتىرى» دەگەن ءسوز. دۇرىسى: جاتاتىن ورىن.
«بار اتسىڭ با»، «كەل اتسىڭ با؟»
قازاقتا ات دەپ – پىشىلگەن ايعىردى ايتادى. بار دەگەن سوزدەن كەيىن ءۇتىر قويسانىز، نەمەسە ءسال ۇزىلىسپەن ايتساڭىز «پىشىلگەن ايعىر بولساڭ كەرەگىڭ جوق» دەگەن ماعىنا بەرەدى. (ايتىپ، اتسىڭ با، نە؟، بەرىپ، اتسىڭ با، نە؟، ۇيىقتاپ، اتسىڭ با، نە؟ ت.ب.)
«شاعىلىستىرۋ»
شالا قازاقتار ەكى ادامدى ارازداستىرۋدى ايتادى. قاتە. قۇستار شاعىلىسادى (مىسالى: اتەش پەن تاۋىق). دۇرىسى: شاعىستىرۋ. بىرىنە-بىرىن جامانداۋ.
«اينالشىقتاۋ»
بۇل ءسوزدىڭ انىقتاماسىن م. ماعاۋين اعامىز بىلاي جازىپتى:
مۇلدە ۇياتتى جاعداي. اينالشىق – كەشىرىڭىز، مەديسينادا لاتىن تىلىندەگى «ۆاگينا»، ورىس تىلىندەگى «ۆلاگاليشە» ءسوزىنىڭ قازاقشا نۇسقاسى. ادەتتە ۇرعاشى مالدىڭ مۇشەسىنە قاتىستى ايتىلادى. سىرتقى كورىنىسى ەمەس، قىناپ ءبىتىمدى ىشكى جاعى. ىرىمعا جامان، جەۋگە جارامسىز عانا ەمەس، جيىركەنىشتى «اينالشىق» دەگەنىمىز وسى. سوندىقتان دا ءبىر ءىسىن بىرنەشە قايتارا ىستەيتىن بەرەكەسىز، ءپاتۋاسىز، كىسىنى «اينالشىق جەگەن بە» دەيتىن سوگىستى تىركەس ءسوز قالىپتاسقان.
«اينالشىقتاۋ» - ۇيات ءسوز. دۇرىسى: اينالسوقتاۋ، اينالاقتاۋ
(م. ماعاۋين «تۋىلعان مەن ولىنگەن»)
ءسوز اراسىندا ايتا كەتەيىك، بوق اۋىز ادامدار دا شالا قازاقتاردىڭ اراسىندا وتە كوپ كەزدەسەدى. تىلدەرىندە سوزدىك قورى جەتىسپەيتىندىكتەن، سوزبەن ءسوزدىڭ اراسىن بوقتىق سوزبەن بايلانىستىرىپ وتىرادى.
«جۇمىس جاسايدى»
دۇرىسى: جۇمىس ىستەيدى. ادام ءوزىنىڭ ءىس-قيمىلى ارقىلى جۇمىس ىستەيدى. مال باعادى، ءشوپ شابادى، ءار ءتۇرلى زاتتار جاسايدى ت.ب.
«يا»
«ءيا» ءسوزىن «يا» دەپ ايتىپ، جازعاندا ورىسشا «يا» ءارپىن قويۋعا بولمايدى. بۇل دا قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىن بىلمەگەندىكتەن، ءتىلدى ۇمىتقاندىقتان.
«كەنت»
ورىنسىز كوپ قولدانىلا باستاعان سوزدەردىڭ ءبىرى. كەنت – قالا اتاۋىن بىلدىرسە (شىمكەنت – شىم قالا، تاشكەنت – تاس قالا)، اۋىلدى نەگە «كەنت» دەپ جازامىز. (بورالداي كەنتى، كازسيك كەنتى ت.ب.). مۇمكىن بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى «ەلدى مەكەن» شىعار. سولاي بولعان كۇندە دە قالانى – قالا، اۋىلدى – اۋىل دەپ اجىراتىپ جازۋ كەرەك؟ ال «ىقشام اۋدان» جەكە ەلدى مەكەن ەمەس، قالانىڭ، اۋىلدىڭ ءبىر بولىگى. ول نەگە «كەنت» دەپ جازىلادى. (ۆودنيك كەنتى ت.ب.)
«يماناۋي، زاماناۋي، كاسىبي، ادامي، سىني»
گۇلناردىڭ يماناۋي جىرلارى
قازىرگى زاماناۋي جازبالار
كاسىبي وقۋ ورىنى
ادامي كوزقاراس
سىني وي-پىكىرلەر
ءتۇسىنىپ كورىڭىز. يماناۋي جىرلاردى ءوزى تۇسىنە مە ەكەن؟
«شال»، «كوكە»
ەر ادامدار ءبىرىن ءبىرى ەشقاشان شال دەمەيدى. قازاقتىڭ سالتى بويىنشا بۇل ادەپسىزدىك، كورگەنسىزدىك، ساناسىزدىق. سىرتتارىنان ايتادى (كەمپىر-شالدار دەپ).
ۇلكەن ادامداردىڭ بارلىعىن (اعا، اكە، اقساقال، اتا، قاريا ت.ب.) «كوكە» دەۋ دە دۇرىس ەمەس. كوكە – اكەنىڭ بالاما ءسوزى. مىسالى: باۋىر، ءىنى. ايتىلۋى ءار ءتۇرلى بولعانىمەن، ەكەۋىنىڭ دە ماعىناسى بىرەۋ.
نەگىزىندە شالا قازاقتاردىڭ تىلدەرىندە ۇلكەن ادامدارعا قاتىستى وسى ەكى ءسوز عانا ساقتالعان.
قاتىن
ايەل ادامدارعا قاتىستى وسىنى ايتۋعا بولادى. ايەلى، جارى، زايىبى، قوساعى، ومىرلىك سەرىگى، كەلىنشەگى، كەلىنى دەگەن سوزدەر ۇمىتىلعان. تۋعان كەلىنىن بالامنىڭ قاتىنى دەيدى.
«جولاۋشىلار تاسىمالى»
ويدان شىعارىلعان ءسوز. دۇرىسى: جولاۋشىلاردى تاسىمالداۋ. (تاسيدى، تاسىمالدايدى)
«مايدا بالالار»
كىشكەنتاي بالانى، ءسابيدى «مايدا بالا» دەمەيدى. مايدا دەپ – زاتتىڭ ۇنتاقتالعانىن ايتادى.
«سۋ تەرلەپ اتىر»
سۋ تەرلەمەيدى، بۋلانادى.
ادام مەن مال تەرلەيدى.
«جەمىستەر توڭىپ قالعان جوق پا؟»
جانسىز نارسە توڭبايدى، ءۇسيدى، ءشىريدى، بۇلىنەدى.
ادام مەن مال توڭادى.
«بىزدەر»
دۇرىسى: ءبىز. ءبىز دەگەن ءسوز بىرنەشە ادام ەكەنىن بىلدىرەدى. وعان كوپتىك جالعاۋىن جالعاۋعا بولمايدى.
«تانىمال»
ويدان شىعارىلعان ءسوز. شالا قازاقتاردىڭ وسى ءبىر تۇسىنىكسىز ءسوزى قازاق تىلىندەگى ايگىلى، بەلگىلى، اتاقتى، ۇلى، ءقادىرلى، سىيلى، قۇرمەتتى، ەل بىلەتىن، ەل تانيتىن دەگەن سوزدەردى تىلىمىزدەن ىعىستىرىپ شىعارا باستادى. بەلگىلى ادامداردى «تانىمال ادام» دەپ وسى ءبىر تۇسىنىكسىز سوزبەن جازا سالاتىن بولدىق.
تىلىمىزگە تىلىمىزدە جوق، قالىپتاسپاعان سوزدەردى ەنگىزۋ كوبەيدى (بىلىمگەر، مىنبەر، ءمىنسىز سۋ ت.ب.). ارمانداستار، زامانداستار، سىرلاستار سياقتى سوزدەر بار ەكەن دەپ «اقىلداستار، تىڭداستار» دەپ جازۋعا بولا ما؟ دۇرىسى: اقىلشىلار، كەڭەسشىلەر، تىڭداۋشىلار. دۇرىس سوزدەردى ىعىستىرىپ، كەرىسىنشە تىلىمىزگە جوق سوزدەردى، قاتە سوزدەردى ەنگىزۋدىڭ كاجەتتىلىگى قانشا؟
ورىس تىلىندەگى سوزدەردىڭ دۇرىس بالاما سوزدەرىن تاپپاستان سوزبە-سوز اۋدارۋ، كەيبىر سوزدەردى اۋدارماستان، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىنە سالماستان، سوڭىنا قازاقشا جالعاۋلاردى جالعاۋ، ءتىپتى بۇرىن اۋدارىلعان سوزدەردى بۇرىنعى اۋدارماسىمەن ەمەس، تىلىمىزدە جوق سوزدەرمەن جازۋ (ايتۋ) جوعارىدا ايتقانىمىزداي كوبەيىپ كەتتى. (مەنتالدى اريفمەتيكا، قازاقوۆەدتەر، كاشەلەنىپ، ءمىنسىز سۋ، گرانتقا، ۋنيۆەرگە، جول پاترۋلدىق پوليسياسى ت.ب.) دۇرىسى: ۇلتتىق ەسەپ، قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى، تەربەتىلىپ، تازا سۋ، اقىسىز وقۋ، جوعارعى وقۋ ورىنى، جول ساقشىسى ت.ب.
ءسوزىمىزدى قورىتا كەلە ايتارىمىز شالا قازاقتار قازاق تىلىندەگى سوزدەردىڭ بىرەۋىن دە دۇرىس ايتپايدى. كۇندىز-كۇندىزىندە، تۇندە-تۇندەسىندە، كەشكە-كەشتەسىندە، تاڭەرتەڭ ەرتە – ەرتەسىمەن، ەرتەڭىندە – ەرتەسىندە، بىلتىرعى – بىلتىرعىدا، بيىلعى – بيىلعىدا، الدىڭعى كۇنى – كەشەن ارعى كۇنى، بۇرسۇگۇنى – ەرتەن ارعى كۇنى، مىنە – ءمىنى، جاڭاعى – جانەگى، بىرەۋى – بىرەۋسى، ەكەۋى – ەكەۋسى، جابا سال – جاۋا سال، جابىلدى – جاۋىلدى، تابىلدى - تاۋىلدى ت.ب. ءتىلىمىزدىڭ بۇزىلعاندىعىنان، كەيبىر سوزدەردىڭ دۇرىسى قايسى، قاتەسى قايسى، اجىراتۋدىڭ ءوزى قيىنداعان.
كەشەگى وتكەن دانالارىمىز ەسكەرتپەپ پە ەدى:
ءتىل جويىلسا – ۇلت تا جويىلادى. (ا. بايتۇرسىنوۆ)
ادەپتى، تاربيەلى، مادەنيەتتى ادام – ول ءوزىنىڭ انا تىلىندە دۇرىس سويلەيتىن ادام. (م. اۋەزوۆ)
ءوزىنىڭ انا ءتىلىن وگەي ۇلدارى عانا مەنسىنبەيدى، وگەي ۇلدارى عانا اياققا تاپتايدى (ع. مۇسىرەپوۆ)
انا ءتىل – ۇلتتىڭ بۇگىنگى عانا تاعدىرى ەمەس، ەرتەڭگى دە تاعدىرى
(ب.مومىش ۇلى)
سانى بار، ساپاسى جوق قايران جۇرتىم،
بار بايلىعىڭ «جالعىزىڭ» انا ءتىلىڭ.
وسىنى ۇق، تۇسىنسەڭ ءتىلدى تۇزە،
ايتپەسە ورعا جىقتىڭ ءوزىڭدى ءوزىڭ.
ەركىن ومار
