قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ءتول اتىنان ايرىلعانى ءبىر ءسارى عوي. ال ونىڭ قازاق اتىمەن قوسا مەملەكەتىنىڭ اتاۋىنان دا جۇرداي بولىپ تونالعانى - راس بولسا شە؟ جانە اي مەن كۇننىڭ امانىندا، ەگەر سونىڭ ءوزىن العانىمىز راس بولسا، مىنا تاۋەلسىزدىك زامانىندا قاساقانا اتىنان ايرىلىپ، جەر سيپاپ قالعان ۇلت جانە مەملەكەت – مىنا ءبىز بولساق شە؟
ەلىمىزدى سوڭعى جەتپىس جىلدان استام ۋاقىت ەزگىسىنىڭ استىندا ۇستاعان كەڭەستىك-توتاليتارلىق جۇيەنىڭ بوداندىق قامىتىن كيگەن تۇسىمىزدا ءبىزدىڭ – «قازاق ءسسر-ى» دەگەن مەملەكەت بولعانىمىز ەستەرىڭىزدە شىعار؟..
قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن سوناۋ 90-شى جىلداردىڭ باسىندا ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن الىسىمەن رەسپۋبليكامىزدىڭ اتىن وزگەرتەتىن رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ كەزەكتى ءبىر باسقوسۋىندا حالىق قالاۋلىلارىنىڭ نەگىزگى بولىگى:
– اتاۋداعى «سسر» ءسوزىن الىپ تاستاپ، «قازاق رەسپۋبليكاسى» بولسىن،– دەگەن شەشىمگە كەلگەلى جاتقاندا، سول ارادا بۇيرەكتەن سيراق شىعارعان دەپۋتات مۇرات اۋەزوۆ:
– جوق، ولاي «قازاق رەسپۋبليكاسى» دەۋگە بولمايدى. ويتكەنى، ءبىز ەلىمىزدە تۇرىپ جاتقان باسقا ۇلت وكىلدەرىن دە ەسىمىزدەن شىعارماۋىمىز كەرەك. بارلىق ۇلت وكىلدەرىنە ورتاق، مەملەكەتىمىزدىڭ اتى – «قازاقستان» (ستان -پارسى تىلىندە «ەل» دەگەندى بىلدىرەدى) بولسىن! – دەپ، تابانداپ تۇرىپ الىپ، اقىرى دەگەنىنە جەتكەنىن كىم بىلمەيدى.
ايتپاقشى، مۇرات اۋەزوۆتىڭ بۇل مەملەكەتتى «قازاق ەلى» دەگەن اتاۋدان قۇتقارعان سول «كوزسىز ەرلىگى» دەر كەزىندە بيلىكتەن جوعارى باعاسىن الىپ، ىلە-شالا جۇڭگو سياقتى الىپ ەلگە ەلشى بولعانىن ەشكىم جوققا شىعارا الماس...
قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىندە وتكەن مۇرات اۋەزوۆ باستاماشىل بولعان ءدال وسى وقيعادان باستاپ، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ باسىنان باعى تايا باستادى.
ەڭ الدىمەن بارلىق مەملەكەتتىك رەسمي قۇجاتتار قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جۇرگىزىلەتىن بولدى. مەملەكەت باسشىسى ەكى تىلدە: قازاقشا، ورىسشا سويلەيتىن جاعىمپازدىق ادەت تاپتى. ول ونىسىمەن قويماي «ءبىز كوپ ۇلتتى ەلمىز، بىزدە 140 ۇلتتىڭ وكىلى تۇرادى» دەپ سوقتى. سول تۇستا ءتىپتى، 14 ميلليونعا دا جەتپەيتىن ەل حالقىنان ونىڭ 140 ۇلتتى قالاي جاساپ العانىن ەشكىم دە سەزبەي قالدى.
قازاق ولارعا وتار بولعان كەزدەن باستاپ، شامامەن ءۇش ءجۇز جىلداي، قازاقتى ورىستار «كازاح» دەپ ايتىپ جانە سولاي جازىپ كەلەدى. ۇزاق جىلعا سوزىلعان سول بوداندىقتا، ورىستاردىڭ ءبىزدى الگىندەي «كازاح» دەپ ايتقانىنا، قويدان جۋاس قازاقتاردىڭ ەتى دە ۇيرەنىپ كەتكەن سياقتى ەدى.
بۇگىندە، اتاپ ايتقاندا،«تاۋەلسىز مەملەكەت بولدىق!»دەپ جۇرگەن كەزىمىزدە، بارلىق اعىلشىن تىلىندەگى حالىقارالىق مەملەكەتتىك قۇجاتتاردا، قاتىناس قاعازدارىندا، ەلىمىز ىشىندەگى اۆتوكولىكتەردەگى، حالىقارالىق اۋە، اۆتو، جانە تەمىرجول كولىكتەرى بيلەتتەرىندەگى جازۋلار، ءتىپتى، اعىلشىن تىلىندەگى جاعارافيالىق جانە ساياسي، فيزيكالىق، گەودەزيالىق كارتالاردا، قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ءتول قۇجاتتارىندا، ت.ب. قاتىناس قاعازدارىندا ۇلتىمىزدىڭ جانە مەملەكەتىمىزدىڭ اتى مەن اتاۋى تۋرا ورىسشاداعىداي: «kazakh»، «Kazakhstan» دەپ بايدىرايتىپ تۇرىپ جازىلىپ، اۋىزەكى سوزدەردە دە ءدال سول ورىسشاداعىداي ايتىلىپ جۇرگەنىنە، مىنە، تابانى كۇرەكتەي جيىرما جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى.
راس، بۇگىندە لاتىن جازۋىنىڭ ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعانى راس. لاتىن قارىپتەرىنىڭ عىلىمنىڭ دامۋىنداعى پروگرەستىك قىزمەتىن دە جوققا شىعارا المايمىز. باسقاسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە،بۇگىنگى تاڭدا تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ دەنى وسى لاتىن قارپىمەن جازادى. جيىرما جىلدان اسسا دا ورىس بوداندىعىنان قۇتىلا الماي، سولاردىڭ كيريلل جازۋىن تاستاماي كەلە جاتقان جالعىز ۇلت – ءبىز قازاقتار عانا ەكەنىمىز قانداي ايانىشتى ەدى دەسەڭىزشى!
ال، ەرتە مە، كەش پە، ءبىزدىڭ دە سول لاتىنشاعا كوشەتىنىمىز، تاعى دا اقيقات.بۇل – ۇستىمىزدەگى ساياسي جۇيە وزگەرسە عانا مۇمكىن بولاتىن اسىل ارمان عوي، ارينە!
لاتىن جازۋىنا كوشىپ جاتساق، ءبىز نەگە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن قازاقستاندا قولدانىلعان جانە كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەتەلدەگى قانداستارىمىز پايدالانىپ جۇرگەن لاتىن جازۋىنىڭ زاڭدىلىقتارىن ساقتاي وتىرىپ، «qazaq»، «Qazaqstan» دەپ قاساقانا جازباي، ورىس ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا سايكەس «كازاح»، «كازاحستان» دەپ، ءوزىمىزدى ءوزىمىزدىڭ قالاي قورلاپ جۇرگەنىمىزگە تاڭمىن. وسىندايلاردى كۇندە كوزىمىزبەن كورىپ ءجۇرىپ،«اپىر-اۋ، ءبىز نە دەگەن نامىستان جۇرداي بولىپ تونالعان سورلى ۇلت ەدىك دەسەڭشى!» دەگەن ويعا ەرىكسىز قالادى ەكەنسىڭ...
كۇلبىلتەلەمەي، اشىعىن، انىعىن ايتاتىن بولساق، حالىقارالىق دارەجەدە بۇگىن ءبىز ءوزىمىزدىڭ «قازاق»(qazaq) ەكەنىمىزدى دالەلدەي المايتىن كۇيگە جەتىپ وتىرمىز، قويدان جۋاس مومىن ۇلتىم!
قايران قازاق، ءوتىڭ جارىلىپ كەتسە دە ايتايىن، اششى دا بولسا، شىندىق وسى!
ءبىر سۇمدىعى سول، ءبىز ەندى ءوزىمىزدىڭ«كازاح» ەمەس، «قازاق» ەكەنىمىزدى دالەلدەي المايتىن پۇشايمان قالگە جەتىپ وتىرعانىمىز، نەتكەن وكىنىشتى ەدى دەسەڭشى! ويتكەنى قازاق ۇلتى مەن ونىڭ مەملەكەتىنىڭ اتاۋى بارلىق رەسمي قۇجاتتاردا قاساقانا ءدال جوعارىداعى ءبىز كورسەتكەندەي جاعدايدا زاڭداستىرىلىپ، جازىلىپ كەتكەن. سەنبەسەڭىز، جالعىز عانا قالتاڭىزداعى ءتولقۇجاتىڭىزدىڭ سىرتىنداعى اعىلشىن تىلىندەگى جازۋعا جانە ىشىندەگى «ۇلتىڭىزعا» قاراڭىزشى؟..
بۇل سوزىمىزگە دالەل، العاشقى جەلتوقسانداعى پرەزيدەنت كۇنىندە ەلباسى ءبىزدىڭ تۇپتىڭ-تۇبىندە «قازاق» ەمەس، «قازاقستاندىق ۇلت» بولاتىنىمىزدى تاعى دا ەرنىنىڭ ەمەۋرىنىمەن سەزدىرگەنى وتىرىك پە؟..
ءقازىر زاماناۋي جاڭا تەحنولوگيانىڭ قارىشتاپ العا دامىپ ، عالامتوردىڭ (ينتەرنەتتىڭ) ءبىز قولداناتىن كۇندەلىكتى تىرشىلىك كوزىنە اينالعالى قاشان! عالامتور دەمەكشى، وسى عالامتورداعى بارلىق بايلانىستاردىڭ نەگىزىنەن لاتىن قارپىمەن جۇرگىزىلەتىنى تاعى دا بەلگىلى.
عالامتورداعى قازاقستان بيلىگى جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى ءحالى ءتىپتى مۇشكىل دەر ەدىم. قازاقتىڭ: ءا، ءو، ءى، ءۇ، ۇ، ق، ع، ڭ... سياقتى ءوزىنىڭ ءتول ارىپتەرى كۇندەلىكتى قولدانىستاعى لاتىن قارىپتەرىنەن مۇلدەم الىنىپ تاستالىپ جانە تۇتاسىمەن الاستالعان. قازاقتىڭ ءتول قارىپتەرىن عالامتورداعى قولدانىستانالىپ تاستاپ وتىرعاندار - تاعى دا انا ءبىزدىڭ بۇرىنعى جانە بۇگىنگى قوجايىندارىمىز - كەۋدەمسوق وركوكىرەك ورىستار دا، ءتىپتى، سىرتتاي كەرەمەت مادەنيەتتى كورىنگىلەرى كەلەتىن - اعىلشىندار دا ەمەس، ءوزىمىز، ياعني، ءوزىمىزدىڭ «ىشتەن شىققان شۇبار جىلاندارىمىز»، ءتىلسىز، ءدىنسىز، تەكسىز، شالاقازاقتارىمىز بولىپ وتىرعانى - بۇگىندە ۇلتتىق قاسىرەتىمىزگە اينالىپ وتىر دەر ەدىم.
قازاقستانداعى عالامتورلارداعى لاتىن قارپىمەن جازىلعان: Kazakh، Kazakhstan، mail.ru، kz، ت.ب. اتاۋلاردان اياق الىپ ءجۇرۋ مۇمكىن ەمەس. ءار قايسىمىز كۇندەلىكتى پايدالاناتىن ەلەكتروندى پوشتالارىمىزداعى mail.ru – ءبىزدىڭ قوجايىندارىمىزدان ەشقانداي سىر بۇكپەيتىندىگىمىزدى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ورىستاردىڭ ق ۇلى ەكەنىمىزدى ايعاقتاسا، ال،kz - qazaq-تىڭ ادەيى ورىسشالانعان نۇسقاسى. ەلىمىزدەگى سايتتاردىڭ بارلىعى وسىلايشا «پالەنشە.qz» ەمەس، ادەيى ورىسشالانىپ، «پالەنشە. Kz» بولىپ تاڭبالانىپ جۇرگەنى - باسقالاردان گورى ءبىزدىڭ قازاق وقىعاندارىن نەگە شىنداپ ويلانتپايتىنىنا تاڭىم بار. قازاقستانداعى بارلىق مەملەكەتتىك قۇپيا اتاۋلى ورىستاردىڭ الدىندا اشىق جاتىر...
كوشەلەردەگى، جول جيەكتەرىندەگى ، ماڭدايشالارداعى، تەلەارنالارداعى، سپورتتىقجانە جارنامالىق كيىم-كەشەكتەردەگى، راديوتولقىندارىنداعى، دۇكەندەردەگى، ءدامحانالارداعى، مەملەكەتتىك جانە جەكەمەنشىك مەكەمەلەردەگى،ت.ب. بۇكىل جارناما اتاۋلىلاردا ءبىر دە ءبىرقازاقتىڭ ءتول ءقارپى جازىلمايدى. ءبارى ورىسشا، نە اعىلشىنشا، قىتايشا، شۇرشىتشە بولىپ كەتە بەرەدى...
كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىر عانا مەملەكەتتىك تۋىمىزدىڭ ناقتى ءتۇسى انىقتالماي كەلەدى. قاراڭىزشى، ءىلىنىپ تۇرعان مەملەكەت بايراقتارىنا: ءبىرىنىڭ ءتۇسى جاسىل، ءبىرى كوگىلدىر، ءبىرى سارعىش، وسىلايشا كەتە بەرەدى...
رەسپۋبليكا تاۋەلسىزدىگى كۇنى–«1 قاڭتاردىڭ» كولەڭكەسىندە قالىپ كەلە جاتقانى تاعى دا وتىرىك ەمەس. «1 قاڭتار» - ءبىر اي تويلانسا، قازاقستان تاۋەلسىزدىگى كۇنى اسىعىس-ۇسىگىس ءبىر عانا كۇن تويلانعان عانا بولادى. سوندا ءبىز «وسى جيىرما ءبىر جىل بويى ورىس وتارىندا كەلە جاتىرمىز!..» دەگەن ءسوز ەمەس پە، بۇل؟..
تاعى دا نەگىزگى تاقىرىبىما ورالايىن.
تاپ ءبىر «قازاق» اتىمەن اتالاتىن بۇل مەملەكەتتە قازاق دەگەن ۇلت اتىمەن جوق سياقتى. ءبىز قازاقتار بۇگىندە اقش-تاعى رەزەرۆاسيالارعا كۇشتەپ قۋىلعان ۇندىستەردىڭ اۋىر تاعدىرىن باسىمىزدان كەشىپ وتىرعانداي بولىپ ەلەستەيدى ماعان. ەگەر بىزدەگى قازاققا دەگەن ساياسات وسىلاي جالعاسا بەرسە، قازاقتىڭ ءتۇپتىڭ-تۇبى سول ۇندىستەردىڭ كەبىن كيەرى دە جانە داۋسىز...
ءبىر اۋىز قازاقشا سويلەمەيتىن قازاقستاننىڭ قازىرگى استاناسى - استانا قالاسى تۇرعىندارىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، قاسيەتتى دە كيەلى ارقا توسىندەگى سول جاڭا قالاداعى بارشا ساۋلەت، قۇرلىس ونەرىنەن قازاقتىڭ ءيىسى دە شىقپايتىنى وتىرىك ەمەس. كەرىسىنشە، ورىستىڭ، قىتايدىڭ، بۋددانىڭ، ەۆرەيدىڭ، حريستيان الەمىنىڭ ساۋلەت ونەرىنەن اياق الىپ جۇرە المايسىز. وعان دالەل، انا ەۆرەيدىڭ ەلتاڭباسىنا ۇقساس پيراميدا، انا سىپىرتقى، ماسكەۋدەگى لومونوسوۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە ۇقساس تۇرعىن ءۇي كەشەنى، ت.ب. ايتۋعا بولادى. بۇكىل قالا يۋدا ءدىنىن ناسيحاتتاپ تۇرعان سياقتى اسەر ەتەدى.
قازاقتىڭ قاسيەتتى سارى ارقاسىن بەينە ءبىر بوگدە دىندەگىلەر، تىلدەگىلەر، جىن-شايتان، ىبىلىستەر جاۋلاپ العانداي ما، قالاي؟
ءيا، ايتپاقشى، الدا-جالدا ءبىز لاتىن قارپىنە كوشىپ جاتساق، سوندا ءوزىمىزدىڭ جانە مەملەكەتىمىزدىڭ اتىنلاتىنشا – qazaq، Qazaqstan-دەپ ەمەس، ورىسشاداعىداي – Kazakh، Kazakhstan -دەپ جازىپ، ماسقارامىز شىعارى تاعى دا داۋسىز. شالاقازاقتاردىڭ ول ورىسشىلدىقتارىن تىڭداماي، وزىمىزشە - Qazaq، Qazaqstan ،Qz، QU -دەپ، جازا قالعان كۇننىڭ وزىندە، انا بيلىكتەگى تەكسىزدەر كوسەمىن ارقالانىپ، ورىندارىنان ورە تۇرەگەلىپ، ءبورىنىڭ كوتىندەي شۋلاي جونەلىپ:
-كالبيتتەر، وتتاماڭدار، حالىقارالىق قۇجاتتاردا ءبىز - كازاح، كازاحستان (Kazakh، Kazakhstan) بولىپ جازىلىپ كەتكەنبىز. ونى ەندى ەشقاشان دا وزگەرتتىرمەيمىز. ويتكەنى ءبىز، ۇلى كوشباسشىمىز ەلباسىمىز ايتقانداي، ءتۇبى قازاق ەمەس،كازاح، ياعني،«قازاقستاندىق» ۇلت بولامىز.جانە دە ءبىز ءومىرباقي سولاي بولىپ قالا بەرەمىز. كىم دە كىم قارسى شىقسا، زاڭدى بۇزعان بولىپ سانالادى!-دەپ، قوقان-لوققى كورسەتۋلەرى ابدەن مۇمكىن. مۇمكىن عانا ەمەس، ولاردىڭ بۇل ۇسىنىستارى اششى دا بولسا اقيقاتقا اينالعالى تۇر.
تاۋەلسىزدىكتى العان جيىرما جىلدىڭ ىشىندە ءبىز تەك قانا ولشەۋسىز جەر استى جانە جەر ءۇستى بايلىقتارىمىزدان عانا ايىرىلىپ قويعامىز جوق، اسا قاستەرلى بۇكىل ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان، تىلىمىزدەن، دىنىمىزدەن ايرىلدىق دەپ جۇرسەك، ول دا بىزگە از ەكەن.
مىنە، قازاق دەگەن اتىمىزدان، قازاقستان(حالىقارالىق قۇجاتتاردا – qazaq، Qazaqstan ەمەس، قاساقانا ورىسشالانىپ – Kazakh، Kazakhstan)-دەگەن مەملەكەتىمىزدىڭ اتاۋىنان، باياعىدا-اق ايرىلىپ قالىپپىز عوي.
ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ جانە راس بولسا، تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ لاتىنشا اتاۋلارىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە قاساقانا ورىسشا بۇرمالانۋلارىنىڭ ارتىندا - «كەدەندىك وداق»، «ەۋرازيالىق وداق» دەگەندەرگە مەملەكەت باسشىسىنىڭ ارقاسىندا «ءوز ەركىمەن» باس يگەن قازاق ەلىنىڭ قايتادان ورىس بودانىنا اينالىپ بارا جاتۋىنىڭ ايقىن دا انىق بەلگىسى تۇر دەر ەدىم.
سونىمەن، توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي تۇيىنىنە كەلەر بولساق، ول بىلاي: قاساقانا ءتول اتىنان تونالعان قازاق ۇلتىنىڭ، اتاۋىنان ايرىلعان قازاقستان مەملەكەتىنىڭ بولاشاعى بۇلدىر دەپ اشىنا اشىق ايتا الامىن.
«قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» (اباي)!
ءبىزدىڭ نە «بار»، نە «جوق» دەگەن ەكى تارام جول ايرىعىنىڭ تۇيىسەر جەرىندە،ەڭ سوڭعى تاڭداۋدىڭ الدىندا تۇرعانىمىز تاعى دا جالعان ەمەس!
نە ۇلت بولىپ قالامىز، نە جەر بەتىنەن تىپ-تيپىل جوعالامىز!
نە ۇلت رەتىندە ءدۇر سىلكىنىپ، جەرگە يىلگەن باسىمىزدى قايتادان كوتەرەمىز، نە ۇلت رەتىندە، مەملەكەت رەتىندە قايتادان سول ورىسقا بودان بولامىز!
ءيا، ءبىزدىڭ بيلىكتەگى تەكسىزدەر قازاقتى قايتادان قۇلدىققا يتەرىپ وتىر!
ءبىز، نە دەگەن ماڭدايىنىڭ سورى بەس ەلى ۇلت ەدىك دەسەڭشى، اعايىن!
نە بولىپ بارامىز،ۇلتىم-اۋ!
بىزدە ەندى بۇرىلاتىنداي باسقاداي ءۇشىنشى جول جوق! ويلان، ويان، قازاق!
08. 12. 2012.
سۋرەت azattyq.org سايتىنان الىندى
پىكىر قالدىرۋ