نەسيە الۋ بار دا، ونى  مەرزىمىندى وتەۋ بار. وسى ءبىر قاراپايىم اكسيوما ەش ءتۇسىندىرۋدى قاجەت ەتپەيتىن سىقىلدى. الايدا قارىزىن جابۋدا قارجىسىن جەتكىزە الماي، ۋاقىتىن كەشىكتىرىپ  الاتىن ازاماتتار دا بار. قارجى سالاسىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن سارالاي كەلە، نارىقتىق قاتىناستار زامانىندا ساۋاتتى تۇردە قارىز الۋ، جالپى حالىق پەن قارجى ينستيتۋتتارى اراسىنداعى بايلانىستا نەگە كوڭىل ءبولۋ قاجەتتىگى تۋراسىندا  ەكونوميست ازامات  قاعيباتپەن سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز:

   «ءار جاقتان» باستالعان ارپالىس

«بىزدەر نارىق دەگەن جۇيەگە ەشقانداي دايىندىقسىز، كوزجۇمبايلىقپەن كىرىپ كەتتىك. توقسانىنشى جىلدارعا دەيىن مەملەكەتكە ارقا سۇيەپ ۇيرەنىپ كەتتىك تە نارىقتىڭ بىردە ءبىر دەتالىن، ەلەمەنتىن يگەرمەگەن حالىق بولدىق. ال جەكەشەلەندىرۋ دەگەن ءجۇردى، حالىقتىڭ  ودان دا الىپ قالعان ايتارلىقتاي ۇلەسى جوق. ۇكىمەت تە سول كەزەڭدە بۇعان تياناقتى قاراعان جوق. كىمگە نەسيە كەرەك، قانشا كەرەك ۇلەستىرە بەردى. ال تۇتىنۋشى دا سولاي الا بەردى.  توقىراۋ كەزەڭىندە بانك، قارجى جۇيەسىن جەكەشەلەندىرگەننەن كەيىن ءبىزدىڭ ەلدىڭ جەكەمەنشىك نەمەسە ۇجىمدىق بانكتەرى اقش ۆاليۋتاسىن  تاسىمالداي باستادى. ول  كەزدە اقش-تان 1،3 پايىزعا دەيىن وسۋمەن دوللار ساتىپ اكەپ، قازاقستاننىڭ ىشكى نارىعىندا  15 پەن  20 پايىزعا دەيىن  نەسيەگە بەرىپ جۇرگەن كەز بولدى.  مىنە وسى جاعداي 2007 جىلى  مۇلدە وزگەرىسكە ۇشىراپ، اقش-تا قارجى داعدارىسى باستالعان كەزدە، اقش ءوزىنىڭ قارىز الۋشىلارىنىڭ پايىزىن كوتەرۋمەن بىرگە وزىنەن  قارىز العان مەملەكەتتەردىڭ قايتارىم پايىزدارىن جوعارى كوتەرىپ اكەلۋگە تالاپ قويعان.  وكىنىشكە وراي ءقازىردىڭ وزىندە ەلىمىزدە قارجى سالاسىنىڭ ءالى دە بولسا تۇراقتى ەمەس ەكەنىن بايقايمىز.  مۇنىڭ باستى ءبىر سەبەبى رەتىندە بۇدان 10 جىل بۇرىن مۇحيتتىڭ ار جاعىندا باستالعان الەمدىك قارجى داعدارىسىن ايتا الامىز. سول كەزدەگى ستاتيستيكاعا كوز جىبەرسەك، جەر جۇزىندە 60 تريلليون دوللاردىڭ اينالىمى جۇرگەن بولسا، سول اينالىمعا ەكيۆالەنت رەتىندە  6 – اق تريلليون ءوندىرىستى ءونىم دەيمىز بە، قىزمەت كورسەتۋ دەيمىز بە وسىنداي ەكونوميكالىق فاكتورلار ەكيۆالەنتىندە تۇرادى ەكەن. سوندا  ارا قاتىناستارى 10  ەسەگە الشاقتاپ  كەتكەنىن بايقايمىز. اقش  الەمدەگى قارجى ەڭ تۇراقتالعان، ءوندىرىس، ونەركاسىپ وشاعى دامىعان مەملەكەت  بولعاندىقتان ولاردىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى  سونداي ءبىر قۇلدىراپ كەتىپ باسقا ەلدىڭ ەكونوميكاسىنان قالىس قالىپ قويمايتىن ەل ەكەنىن بىلەمىز. الەمدە 300-دەي مەملەكەت بولسا سونىڭ كوبى  اقش دوللارىنا تاۋەلدى. ويتكەنى دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا قاتىناستارىنداعى «الىم-بەرىم» ماسەلەلەرى دوللارمەن ولشەنەدى. كەيدە «دوللارسىزدانۋ» دەگەن ماسەلەنى ەستىپ  قالامىز. بۇل بىزگە ءالى ەرتەرەك نارسە. «دوللارسىزدانۋ» دەگەن  وندا سىرتقى ەكونوميكالىق  قاتىناستاردان مۇلدەم ايرىلىپ قالامىز دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى».

       الۋى  وڭاي،  قايتۋى  قيىن

«ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءقازىر بانكتىڭ ەكى فورماسى جۇمىس ىستەيدى. ءبىرىنشى فورماسى - مەملەكەتتىڭ  باسقارۋىنداعى، ياعني  مەملەكەتتىڭ  يەلىگىندەگى «قازاقستاننىڭ حالىق بانكى»، كەلەسىسى - ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر نەمەسە كوممەرسيالىق  بانكتەر  دەپ اتالادى. قازىرگى كۇنى ولاردىڭ ۇزىن سانى شامامەن 21-23 – كە جەتتى. كەيدە جابىلىپ جاتادى، كەيبىرەۋى بىرىگىپ قوسىلىپ جاتادى. بۇل ەندى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە قاتىستى.

   ءاربىر جەكە تۇلعا ءوزىن-وزى جۇمىسپەن قامتۋ ماقساتىندا كاسىپكەرلىك  دەگەن ۇعىمنىڭ اياسىندا ءتۇرلى نەسيەلەردى الىپ الدى. نەسيەلەردى العاننان كەيىن بۇل قاراجاتپەن ءونىم ءوندىرۋ نەمەسە قىزمەت كورسەتۋ جۇمىستارىن اتقارۋ، نەسيەنى سودان تۇسكەن پايدامەن قايتارۋ مىندەتتى. ءبىراق وكىنىشكە وراي ءبىزدىڭ نارىقتا ونداي مۇمكىندىكتەر اناۋ ايتقانداي دامىپ كەتە قويعان جوق. ويتكەنى  بىزدەگى تۇتىنۋشىلاردىڭ ساتىپ الۋ قابىلەتى تومەن ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ساتىپ الۋ قابىلەتى دەگەنىمىزدىڭ ءوزى – ەڭ بەر جاعى  كۇندەلىكتى تۇتىنۋ تاۋارلارىن، ياعني  تۇتىنۋشى قورجىنىندا بولۋعا ءتيىستى 66  اسسورتيمەنتتى تاۋاردىڭ ءوزىن قورىقپاي ساتىپ الۋعا بۇگىنگى تابىس دەڭگەيى جەتە بەرمەيدى. سوندىقتان جاڭاعى نەسيەنى قايتارۋعا وسىنداي كەدەرگىلەر كوپ بولىپ، اياقتان شالا بەرەدى. وسىنىڭ كەسىرىنەن ەڭ سوڭعى كەزەڭىندە قارىز الۋشى، تۇتىنۋشىلار جەكە تۇلعالاردىڭ  قايتارۋ ماسەلەسى وتە كۇردەلى بولىپ شىعا كەلگەن. سوتقا دەيىنگى نەسيەنى قايتارماعان ماسەلەنى كوللەكتورلاردىڭ قاتىسۋىمەن شەشۋگە تىرىسىپ جاتقان جاعدايلار دا بارشىلىق. الايدا زاڭدى بەلشەسىنەن باسىپ جۇرگەن وقيعا، فاكتىلەردى  جوققا شىعارا المايمىز. وسىنداي ءبىر بەي-بەرەكەت نارسەلەردىڭ كەسىرىنەن  نەسيە الۋشىلاردىڭ   زارداپ  شەگىپ جاتقانىن بايقاۋعا بولادى. ىسكەر جاندارعا قۇقىقتىق كەڭەس بەرۋدەن - مۇلكىن تاركىلەۋگە دەيىنگى شارالار قاراستىرىلىپ جاتقانىمەن، جاقسى ناتيجەسىن بەرمەي وتىر. كەي جاعدايدا ونىڭ ءۇيىنىڭ ءىشىن، جۇگىن  دالاعا شىعارىپ تاستاعانعا دەيىن باراتىن ەپيزودتاردى كورىپ قالامىز. بۇل ەندى دۇرىس ەمەس نارسە. ادامنىڭ قۇقىعىن جەرگە تاپتاۋعا بولمايدى. ودان بۇرىن  وركەنيەتتى جولمەن شەشىپ تاستاۋدى كوللەكتورلىق  زاڭ تالاپ ەتەدى. كوللەكتورلار ەكى جاقتىڭ دا مۇددەسىن قاتار ويلاي  وتىرىپ، ەلدەگى جاعدايدى،  قۇقىقتىق قابىلەتتەرىن زەرتتەي وتىرىپ قارىزدى قايتارۋ ماسەلەسىنە جاقىنداۋ، شەشىم قابىلداۋ  فاكتورى  عوي. جالپى قاراستىرۋ جولدارىنىڭ  وڭتايلىسى  سوتقا جەتكىزبەي، كوللەكتورلاردى  قارىز الۋشى مەن بانك اراسىن تۇسىنىستىككە الىپ كەلۋى  -  وتە وركەنيەتتى جول.  «جالعىزبىن دەسەڭ دە، قۇداي قويمايدى، جارلىمىن دەسەڭ دە قارىز قويمايدى» دەيدى.  جالپى بانكتەر ءوز قىزمەتتەرىن دۇرىس اتقارىپ، جۇمىس ىستەيتىن بولسا، مۇندايعا مەيىرىمدىلىك پەن قايىرىمدىلىقپەن قاراۋعا بولاتىن مۇمكىندىكتەر بار. وزگەنىڭ اقشاسىن اينالىمعا سالىپ، سودان وزىنە رۇقساتتالعان پايىزبەنەن پايدا  تاۋىپ،  جاڭاعى   اقشانىڭ كىرىس-شىعىسىن قاداعالاپ وتىرعان مەكەمە عوي. كليەنتتەرىن جوعالتىپ الماس ءۇشىن ولاردىڭ پايىزدارىن تومەندەتۋ، جەڭىلدىك كورسەتۋ نەمەسە بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە گرافيكتەرىن وزگەرتۋ ارقىلى باياۋلاتۋ دەگەن سياقتى تاسىلدەردىڭ ءتيىمدى بولارى ءسوزسىز. نەمەسە ءبىر جىلعا ما، بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە توقتاتا تۇرۋ دەگەن ماسەلەنى بانكتەر اتقارا بىلۋگە نەگىزى قابىلەتتى.

         الماقتىڭ  دا  سالماعى  بار

نەسيەنىڭ ءتۇرى كوپ ءقازىر. ءتىپتى ايلىققا دەيىن قارىز، جىلدام قارىز، پايىزسىز قارىز دەيتىن بار. 15 مينۋت ىشىندە الاقانىڭا قالاعان نارسەنى سالا قويادى ەكەن. قارىز الۋشىلار دا ونىڭ قايتارىمىن ەسكەرمەي-اق جىلدام  قارىز الۋعا بەيىم تۇرادى. قايتارعان كەزدە قيىنشىلىققا تاپ بولادى.  ال قارىزدى العاننان كەيىن  وتەۋ كەرەك!  ول ەندى زاڭدا دا، ادامگەرشىلىكتە دە بار. ال ونى وتەمەي قاشىپ كەتۋ، مەكەن-جايىن وزگەرتۋ دەگەنگە بارماۋ كەرەك. نەسيە الۋشى مەن بەرۋشىنىڭ اراسىندا قاتاڭ كەلىسىم-شارت بولۋى كەرەك. وسىنداي قاتاڭ كەلىسىم-شارتتىڭ قايتارىمى، نەگىزگى ۋاقىتى، تالابى بارلىعى كورسەتىلگەن ەكى جاقتان بەكىتىلگەن جاعدايدا بارىپ نەسيەنى الۋ مەن بەرۋ جۇرگىزىلە باستايدى. جالپى قارىز الىپ، ونى ۋاقىتىلى تولەپ، پايداسىن كورگەن، جالاقىلارىن وسىرگەن، الەۋمەتتىك جاعدايلارىن جاقسارتقان سۋبەكتىلەر  كوپ  قازاقستاندا.  بار!  ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت العاندارى دا بار. وعان بانكتەر قولدارىن قاقپاي بەرەدى.  ويتكەنى  ول سەنىمىن اقتادى، سەنىمنەن شىقتى.

نارىقتىڭ زاڭدىلىعى وتە قاتاڭ زاڭدىلىق. نارىق ەشكىمدى مۇسىركەمەيدى. نارىققا كەيدە ۇكىمەتتىڭ قاۋقارى جەتپەي دە قالاتىن دا جايتتار بار. ويتكەنى  ءوزى باعا تاعايىندايدى، ءوزى تاريف تاعايىندايدى. قالاساڭ دا، قالاماساڭ دا مەنىڭ باعام، تاريفتەرىم وسى دەيدى. سوندىقتان نارىقتىڭ زاڭدىلىعىندا سۇرانىس جانە ۇسىنىس دەگەن ەكى - اق نارسەنىڭ تەپە-تەڭدىگىمەن جۇرەدى نارىق.

           قاناعات -  قارىن  تويدىرادى

سۇرانىس دەگەن نارسە ءبىز ايتار ەدىك، كوبىنەسە تۇتىنۋشىلىق قابىلەتتەن، تۇتىنۋشىلىق سۋبەكتىلەردەن  بارىپ شىعادى. ال سۇرانىس نارىقتىڭ زاڭدىلىعىندا شەكسىز. ءبىر كولىگىڭ بولسا سەن ەكىنشىسىن  العىڭ كەلەدى، نەمەسە ءۇش بولمەلى پاتەرىڭ بولسا بەس بولمەلىسىن  العىڭ كەلەدى. وسىلاي ادامدى شەكسىزدىككە قاراي جەتەلەي بەرەدى. ال ۇسىنىس دەگەنىمىز ونى قامتاماسىز ەتۋشى، ءوندىرۋشى نەمەسە جاڭاعى ونى پايدا بولدىرىپ بەرۋشى سۋبەكت. ولار شەكتەۋلى. سۇرانىستىڭ ءبارىن قاناعاتتاندىرا بەرەتىن مۇمكىندىك نارىقتا جوق. سوندىقتان  سۇرانىس پەن ۇسىنىستىڭ  تەپە - تەڭدىگىن  نەسيە الۋشى مەن نەسيە بەرۋشىنىڭ دەڭگەيىندە قاراستىرعاننىڭ وزىندە تۇسىنىكتى بولادى. ال سۇرانىس پەن ۇسىنىستىڭ قاناعاتتاندىرىلۋ دەڭگەيىن مىسال رەتىندە يمپورت پەن ەكسپورتتىڭ دەڭگەيىندە اتاپ كورۋگە بولادى. ءقازىر مۇنىڭ دا تەپە-تەڭدىگى الشاقتاپ كەتتى. وسىنداي قارىز الىپ، وعان ءبىز مىناداي ىستەسەك، مىنادايدى ساتىپ الىپ، ودان مىناداي پايدا كورسەك دەگەن ەسەپتى قاراستىراتىن وتباسىلىق بيۋدجەت دەگەن بولادى. سونىڭ ءبارى وتباسىلىق ادامداردىڭ ويىنان شىققانان كەيىن عانا بارىپ تاۋەكەلگە بارۋ كەرەك. بىزگە تاۋەكەلگە بارماي قانشا بولسا سونشا قالاپ جىبەرىپ، نەبىر شەتەلدىك اۆتوكولىك الىپ، بولماسا  توي جاساي ساپ ارتىنان ونى قالاي قايتارىلاتىندىعى بەلگىسىز بوپ قالاتىن نەمقۇرايىلىققا بارماۋ كەرەك. قازىرگى كەزدە ادامدار وزدەرىن سونداي ءبىر ەسەپكە بەيىمدەۋ كەرەك.

وتاندىق  ءوندىرىس – قىمباتشىلىققا  توسقاۋىل  

ءبىزدىڭ ەلدە يمپورتتىڭ ۇلەس سالماعى - 70، ال ەكسپورتتىڭ ۇلەس سالماعى  - 30-اق پايىز. سوندىقتان  كەز كەلگەن ادامنىڭ قالاعان نارسەسىن ساتىپ الا الماۋى قىمباتشىلىققا كەپ تىرەلەدى. ونداي قىمباتشىلىقتى جويۋدىڭ ءبىر عانا ماسەلەسى – وتاندىق ءوندىرىستى دامىتۋ. ءسويتىپ  ىشكى نارىقتى قامتاماسىز ەتە بىلۋدە. بۇل دەگەنىڭىز انا يمپورتتان كەرەمەت ارزان.  بىزدە جاسىراتىنى جوق، وتاندىق ءونىم ىشكى نارىقتا ىلگەرى جىلجىماي وتىر. بىرەۋدىڭ نارسەسىنە تاۋەلدى بولا بەرۋدەن گورى ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدەن الماستىراتىن تەحنولوگيالاردى  ويلاپ تابۋىمىز  كەرەك.  شۇلىق پەن كويلەك تىگۋ دەگەن ءبىزدىڭ قولدان كەلىپ تۇر عوي مىسالى!  شيكىزات دەگەن وزىمىزدە جەتىپ ارتىلادى، نەگە ءبىز وسىمدىك مايىن سىرتتان الامىز دەگەن سياقتى. ءبىز ءالى الىپساتارلىقتا ءجۇرمىز. اناۋ  بىرەۋدىڭ وندىرگەن دۇنيەسىن الىپ كەلىپ، مىنا جەرگە بىرنەشە  تيىن قوسىپ سودان پايدا كورىپ ءجۇرمىز. ول دەگەنىڭىز -  كاپيتاليزمنىڭ جابايى ەلەمەنتتەرى دەپ اتالادى ەكەن.  ناعىز نارىقتىڭ ءوزىنىڭ پروسەستەرىنە بۇل جاتپايدى. ءبىزدىڭ  دە ءوندىرىپ جاتقان ونىمدەرىمىز بار عوي ەندى.  ءبىراق باسەكەگە قابىلەتتى بولا الماي وتىرمىز. جانىمىزدا الىپتار تۇر ءقازىر. سولاردىڭ  تاۋارلارىن اكەپ تاستاعان. رەسەيدىڭ، قىتايدىڭ تاۋارلارىنىڭ   ديزاينى كوز تارتىپ، باعاسى دا بىزدىكىنەن تومەن بوپ تۇر عوي. ال ەندى وسىعان ۇكىمەتتەن قولداۋ بولۋى كەرەك. ۇكىمەت قولداۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە يمپورتقا توسقاۋىل قويۋ كەرەك. قاراپايىم نارسەلەردىڭ  بارىنە توسقاۋىل قويىپ، ەكسپورتتى ىنتالاندىرۋ ماسەلەسى اسا وزەكتى! مىسالى، ەۋروپانىڭ جەتەكشى ەلدەرىندە كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋشىلاردى ىنتالاندىراتىن مىنانداي دۇنيەلەر بار ەكەن: مەن نارىقتى قامتاماسىز ەتەمىن، وسىنى وندىرەمىن دەيتىن بولسا، ەل ۇكىمەتى ونىڭ يدەياسىن قارايدى. ەگەر ومىرشەڭ  دەپ تابىلسا ۇش-بەس جىلعا دەيىن  سالىق سالمايدى ەكەن. ۇكىمەت قازىرگى كەزدە قايتارىمىسىز ماقساتقا قاراجاتتى كوپ بەرەدى. كوردىڭىز بە؟! وليمپيادا وتكىزە سالۋ، چەمپيونات وتكىزە سالۋ دەگەن سياقتى. قايتارىلاتىن جوبا دەگەنىمىز – وندىرىستىك تيپتەگى كاسىپكەرلىكتەر. ولار قايتارىلادى. قايتارىلعاندا دا ەسەلەپ تۇرىپ پايداسىن الىپ كەلەدى. سوندىقتان ۇكىمەتتىڭ ءوزى قايتارىمدى ماقساتقا كوبىرەك كوڭىل بولسە. ۇكىمەتتىڭ  ءبىر جىلدىق نەمەسە التى ايلىق ەسەبىن  تىڭداپ وتىرساق، ءبىر جاعىنان  قاراجات جەتىسپەۋشىلىگى بولىپ جاتسا، ەندى ءبىر جاعىندا ەسەپتىڭ ىشىندە قوماقتى قاراجات جۇمسالىنباي، كەيىن  قايتارىپ بەرىپ جاتقان فاكتىلەر شىعىپ جاتادى.  قارجى  جەتىسپەيدى دەپ اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتەمىز دە، مىنا جاعىنا ارتىق بەرىپ جىبەرگەن قارجىنى قايتارىپ الەكپىز. بۇل جەردە جوسپارلاۋدىڭ قاتەلىگى بار.  ەكىنشى ەشتەڭە تىندىرا المايتىن جەرگە قاراجات ءبولىپ جىبەرگەن دەگەن دە وي تۋىنداۋى مۇمكىن. بەلەڭ الىپ كەتتى. جەمقورلىق دەگەن ءوزى ءبىر كاسىبي جۇمىسقا اينالىپ كەتتى. نە توقتاتۋ كەرەك تە، نە زاڭداستىرۋدىڭ كەزى كەلدى!

 قۇرالاي حاسەن قىزى