دۇنيەدە ادام بالاسىنىڭ ەركىندىگىنەن ارتىق باقىت جوق. ءوزىڭ اڭساعان، ءوزىڭنىڭ ادام ەكەندىگىڭدى سەزىندىرەتىن وسىناۋ كول-كوسىر ەركىندىكتىڭ ىشىندە سەنىڭ سۇلۋلىعىعىڭ دا، تازالىعىڭ، ارىڭ، بويىڭداعى تالانتىڭ جاسىرىلعان. سول ەركىندىگىڭ بولماسا ءوزىڭ كۇتكەن ماقسات-مۇراتىڭا جەتە الماق ەمەسسىڭ. ءبىز جاس جازۋشى، جۇرەگىندە وتى بار جازۋشى ارمان المەنبەتتىڭ «ميمىرت» رومانىن وقىعاندا وسىنداي ويعا قالدىق. ياپىراۋ، «ومىردە وسىنداي دا ادامدار بار ەكەن-اۋ» دەپ كۇندە كورىپ جۇرگەن ءومىر كەيىپكەرلەرىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە، ادامعا ءبىر اق رەت بەرىلەتىن اسا قىمبات عۇمىردى وسىلايشا ءسۇرىپ جاتقانىنا وكىنىش تانىتتىق. بۇل تۋرالى ءسال كەيىنىرەك.

جاس قالامگەر ارمان المەنبەتتىڭ «رەجيسسەردىڭ تۇستەرى» (الماتى، 2013) كىتابى جارىق كورگەندە بىردى-ەكىلى ءوزىمىز سياقتى قالامداس دوس، اعالارى تىلەك ءبىلدىردى. بۇنىڭ ءوزى الدىڭعى تولقىننان جىلى ءسوز كۇتكەن، سول جاققا قاراعىشتاعان جاس جازۋشىعا ءۇمىت وتىن سىيلارى انىق. ءوزىڭنىڭ جازعانىڭدى وزەۋرەپ بىرەۋ ىزدەمەسە، جانىڭداعى ادەبيەت اۋىلىنان ىرىزدىق، نەسىبەسىن تەرىپ جۇرگەن جاندار تۇسىنبەسە، بولەكتەنگەن ادەبيەت عۇمىرىڭ سارىۋايىمعا سالماي ما. سول پىكىرلەردىڭ ءبىر پاراسىن اقىن سايات قامشىگەر جازىپتى. سايات «ميمىرتتى» رومان ەمەس حيكايات دەسەك ءجون بولار دەگەن پىكىر ايتادى. ودان ءارى ول «رومان — ۇلى اڭگىمە دەپ تۇرمىس سارىنىن تۇپتەپ، تەرەڭ قاراپ اڭگىمەلەپ، تۇگەل تۇردە سۋرەتتەپ كورسەتەتىن شىعارمالاردى ايتامىز»، – دەگەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءسوزىن نەگىزگە الادى. قازىرگى قوعامنىڭ كەلبەتىن، ادامدار جان دۇنيەسىنە بويلاي العان «ميمىرتتىڭ» جانرىن اۆتور سولاي اتاسا ءبىزدىڭ وعان كەلىسپەسكە لاجىمىز جوق.

«ميمىرتتى» وقىپ شىققاننان كەيىن روماننىڭ ءالعىسوزىن جازعان ءتوقتارالى تاڭجارىقتىڭ ويلارىنا ۇڭىلدىك. سەبەبى ءوزىڭنىڭ ايتار ويىڭدى باسقالار سەنەن بۇرىن ايتىپ قويعان شىعار. سولار بۇل شىعارمانى جەتەرىنە جەتكىزىپ تالداعان بولار، وقىرمانعا ءتۇسىندىرىپ بەرگەن شىعار دەگەن ويدى ىزدەگەنىمىزدى نەسىنە جاسىرايىق. ونىڭ ۇستىنە ءبىر ايتىلعان ويدى قايتالاۋ دا وقىرمانعا جاڭالىق رەتىندە سەزىلمەيدى. ءتوقتارالى دە ءوز ماقالاسىندا ءبىزدىڭ قوعامداعى بەتپەردەلى ادامداردىڭ تاعدىرىن «ميمىرتتان» كورە بىلگەن. راس، رومان كۇردەلىرەك. نەگىزگى يدەيا جاسىرىن. الايدا بۇنداي رومانداردىڭ لەگى قازاق ادەبيەتىنە سوناۋ الپىسىنشى جىلدارى كەلگەن. ودان كەيىن دە قوعامنىڭ اقيقاتىن كورسەتەتىن جۇمباعى مول شىعارمالار لەگى قازاق ادەبيەتىندە تولاستاعان ەمەس.

ارمان جايىندا نۇربەك ءتۇسىپحان «ءۇش تالشىبىق» اتتى ماقالاسىندا «شىعارمانىڭ جۇم­باعى مورجدىڭ ءولىمى عانا» دەپ اياسىن تارىلتۋ­دىڭ قاجەتى جوق. مۇنداعى تىرشىلىك ءۇشىن ءجۇرىپ جاتقان كۇندەلىكتى، كوزگە كورىنە بەرمەيتىن كۇرەستەردىڭ ءوزى تالاي سىردى اڭعارتادى» دەپ روماننىڭ قۇپياسىن، نەگىزگى يدەياسىن اشقانداي بولادى. وسى ءۇش پىكىر دە «ميمىرت» رومانى ءبىزدىڭ قوعامىمىمىزداعى ادامداردىڭ تاعدىرى دەگەن ويدىڭ شىرماۋىنان شىعا الماعان. كەز-كەلگەن شىعارما ءوز قوعامىنداعى نەمەسە تاريحتاعى بولعان بولۋى مۇمكىن ءومىردى كورسەتەرى انىق. الايدا ءبىز ءوز ۋاقىتىمىزداعى جاڭاشىل تۋىندىلارعا وسىلاي باعا بەرسەك، ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ كوشى ىلگەرىلەمەك ەمەس.

ارماننىڭ «ميمىرت» رومانىن ءسوز ەتكەندە بۇل ءۇش پىكىردى ءبىز جوققا شىعارا المايمىز. اركىمنىڭ تالعامى باسقا. تانىمى بولەك. دەگەنمەن رومان مۇلدە ءساتتسىز دۇنيە ەمەس. بىرنەشە قابات ويلاردى اۆتور وسى روماندا كورسەتىپ بەرگەن.

رومان 123 بەتتەن تۇرادى. «ءباس»، «ۋادە»، «شيماي» دەگەن ءۇش ءبولىمدى قامتىعان. وسى ءۇش ءبولىمنىڭ دە كوتەرەر جۇگى سالماقتى. ەكىنشى ءبولىمدى وقىپ وتىرعاندا وقيعا جەلىسى ءۇزىلىپ قالعانداي كورىنەدى. مۇلدە ولاي ەمەس. اۆتور بۇل بولىمدە قوعامداعى ەركىن تىرشىلىگى بار ادامداردى كورسەتكىسى كەلگەن. ءادىلحان، بالجانداردىڭ تاعدىرىنا ۇڭىلسەك بۇلاردىڭ تۇرمىسى كۇرەسبەكتىڭ قول استىنداعى مالشى، جالشىلاردان تۇرمىسى ءتاۋىر، وقىعان، ماقساتقا ۇمتىلعىش حاراكتەرلەر. دۇنيە ءبىر قاراساڭ ميمىرت، بەيعام، بارلىعى دا تىنىش، باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتقانداي سەزىلەدى. شىندىعىندا سولاي ما؟ نەلىكتەن اۆتور رومان اتاۋىن «ميمىرت» دەپ قويدى ەكەن دەپ وي جۇگىرتىپ كورەلىك. ارمان سومداعان كۇرەسبەك، سىرىمدار ءۇشىن دۇنيە ءوز قالپىندا دوڭگەلەنىپ، بارلىعىنىڭ دا ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، ىشپەگەنى الدىندا، نە ىستەيمىن دەسە ءوز ەركىندە ەكەنى اقيقات. ال وسىعان قاراما-قايشى مورج، نوياحان، زيادا، جاسۇلان، گۋليا سىندى جانداردىڭ ءومىرى ءوزى قالاعانداي ءومىر مە؟ وسى كەيىپكەرلەردىڭ پسيحولوگيالىق كۇيى بىر-بىرىنە ۇقسامايدى.

«ۇستىنە كونە كۇرتەنى، باسىنا توزىعى جەتكەن دالبايدى كيىپ، سارى اتقا زاۋىقسىز ءمىنىپ، قويىن ايداپ كەتىپ بارا جاتقان مورجعا ولار ونشا ءمان بەرىپ قاراعان دا جوق». بۇل سوزبەن اۆتور نە ايتقىسى كەلدى. وسى اۆتورلىق بايانداۋ ارقىلى العاشقى ءبولىمنىڭ نەگىزگى يدەياسىن اقتارىپ تاستاعانداي بولادى. ارمان وتە سابىرلى جازۋشى ەكەن. يدەيانى جەتكىزۋگە كەلگەندە اسىقپايدى. ومىردە مورج سياقتى ەلەنبەي، تاسادا قالىپ، بارلىق ارمانىن اياق استى ەتكەن جاندار از با؟ مورج سولاي بولامىن، وسىنداي كۇيگە تۇسەمىن دەپ ويلادى ما. ايتپەسە كونسەرۆوتورياعا ءتۇسىپ نەسى بار. كىم قوي باعامىن، اراق ىشەمىن دەپ ويلايدى. بۇكىل تىسىنەن تىپ-تيپىل ايرىلعان، كۇنى ەرتەڭ نە بولارىن ويلاماعان جاننىڭ بەينەسى بۇل. اۆتور نە ءۇشىن مورجدىڭ وسىنداي كۇيگە تۇسكەنىن تاپتىشتەپ بايانداپ جاتپايدى. ونىڭ وسىنداي كۇيگە تۇسكەنىنەن ءبىر اق نارسە سەبەپ. كۇرەسپەكتەرمەن مورج كۇرەسىپ تە كوردى. كۇرەسكەندە نە تاپتى. بەلگىسىز سولداتتىڭ قاڭعىعان وعىنان قازا تاپتى. قاڭعىعان وقتىڭ يەسى ءوزى وق اتقانىن دا، كىسى ولتىرگەنىن دە بىلمەيدى. ارمان وسى تاسادان اتىلعان وق ارقىلى توعىشارلاردى سىنايدى. جوعارىدان بەكىتىلگەن زاڭدار مەن، ايتىلعان كەيبىر سوزدەردىڭ كەسىرىنەن بۇكىل قوعام، مورج سياقتى جاندار جاپا شەگىپ جاتپاسىنا كىم كەپىل؟ اۆتور روماندا وسى يدەيانى ايتقىسى كەلگەندەي. ءبىر ۋاقىتتا مورج: « – باستىقتى تاقتان اۋدارىپ تاستاۋ ءۇشىن العا! – دەدى دە سولاي قاراي شابا جونەلدى» دەيدى اۆتور. بۇل ءوز ازابىنىڭ تاۋقىمەتىن كوپ كورىپ، شىدامنىڭ دا شەگى بار ەكەنىن سەزىنگەن جاننىڭ ءسوزى. وسى سوزگە مورجدىڭ اينالاسىنداعى ەشكىمگە زيانى جوق جانداردىڭ قايتارار جاۋابى قانداي؟

«– ءاي، قاراڭعاعىر-اي، – دەدى ناياحان.

– تۋما تالانت قوي ناعىز، - دەدى جاسۇلان شىن ريزا بولىپ.

– قاتىرادى، ءا – دەپ قويدى زيادا دا.»

ءۇش ءتۇرلى مۇسىركەۋ. بۇلار مۇسىركەگەنمەن مورج كەسەك وبراز، تابيعاتى بولەك جان. بولمىسىندا ەركىندىكتى اڭساعىش. قوي سوڭىندا ءجۇرىپ، كورىنگەننەن تەپەرىش كورسە دە وزگەگە كەۋدەسىن باستىرمايدى. زيادا، ناياحاندارداي جالپاقشەشەي، كونبىس جان ەمەس. مورجدىڭ بويىنداعى تۇلعالىق قاسيەت كۇرەسپەكپەن بىرگە ەرىپ كەلگەن توقالى كەلگەندە تۇرلەنىپ سالا بەرەدى. سۇلۋدى كىم سۇيمەيدى، سۇلۋلىققا كىم قىزىقپايدى. گۋليا سول سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى. وسىنداي پاديشانى نەلىكتەن كۇرەسپەكتەر عانا يەمدەنۋ كەرەك. وعان مورج، زيادالاردىڭ قول سوزۋعا حاقىسى جوق پا. كۇرەسپەكتەردىڭ كوزقاراسىمەن قاراساق وندايدى ءوزى عانا مەنشىكتەۋى كەرەك ەكەن. جوق! ءومىر اعىسى مەنمەندىكتى كوتەرمەيدى. تۇبىندە ءبارىبىر ادامنىڭ جۇرەك قالاۋى جەڭىپ شىعادى. وسى ءبىر جۇرەك قالاۋى بار ەكەنىن، ادامنىڭ ارمانى، ەركىندىگى بار ەكەنىن كۇرەسپەكتەر مۇلدە ۇمىتقان. ول ءۇشىن زيادا، جاسۇلان، نوياحاندار، مورجدار تۇككە تۇرعىسىز جاندار. بۇدان ارتىق توعىشارلىق بولا ما؟

« - ەي، بەيشارا! كەرەك بولسا، سەنى ولتىرە سالام. ەشكىم بىلمەي قالادى. كىمگە كەرەكسىڭ سەن!» دەيدى كۇرەسبەك.

وسى ءبىر كيكىلجىڭنەن كەيىنگى مورجدىڭ ويلاعانى بۇل جەردەن قاراسىن باتىرۋ. قايدا بارسا دا مورج ءبىر كۇندىك نانى مەن اراعىن تاۋىپ جەي الادى. كەيبىر ادامدار ومىردە ءبىر ءۇمىتتىڭ سوڭىنا ىلەسىپ، سوعان جەتتىم اۋ دەگەندە قاپى قالسا ءوزىن رۋحاني تاستاپ جىبەرەرى بار. ءتىپتى روماننىڭ ءۇشىنشى بولىمىندە مورجدىڭ دوسى پولكوۆنيك ەردەن ابىشيەۆ ءوز دوسىنىڭ بولمىسىن ايتىپ دا بەرەدى. «قىرسىق بولعاندا قىرسىق ادام ەدى عوي، مارقۇم. اۋىلدا ءلايلىپ ءىشىپ جۇرەدى دە، ءبىر-اق كۇندە اراعىن قويىپ، قالاعا بارىپ، توي باسقارىپ، ءبىراز اقشا جيناپ، ءۇستى باسىن دۇرىستاپ، ادام قاتارىنا قوسىلادى. سودان سوڭ ءبىر-اق كۇندە قايتادان قاڭعىباس بوپ شىعا كەلەدى». ادىلەتسىزدىك پەن ارسىزدىق، قۋلىق، بىرەۋدىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن وتىرىك كولگىرسۋ مورجداردىڭ قولىنان كەلەتىن ىس-ارەكەتتەر ەمەس. كوڭىلىندەگىسىن كۇلبىلتەلەمەي ايتا سالاتىن ادامدار ساناتىنداعى بۇنداي جانداردى پىسىققايلار قۇرعان ءومىر زاڭى شەڭبەردەن شىعارىپ تاستاي بەرەتىنى وكىنىشتى. وسىنىڭ كەسىرىنەن پولكوۆنيك ەردەن ابىشيەۆ ايتقان توزۋ مەن وزۋدىڭ جولىندا ءوزىن تابا الماي جۇرگەن مورجدىڭ تىرشىلىگىن كورەمىز. وسى ءۇشىن ءبىز مورجدى كىنالاي الامىز با. اقيقاتتىڭ اقيقات ەكەنىن ايتقان ادامدى ءبىز نەگە سوتتاۋىمىز كەرەك. «- مەن تۇسىنبەيمىن. مىنا جەرگە نە ءۇشىن كەلدىڭىز؟ جامان كۇرەسبەك ءۇشىن بە؟» دەيدى مورج گۋليامەن كەزدەسكەنىندە. وسى ءسوزدى ايتۋ دا ويلاپ قاراعان ادامعا قانشالىقتى اۋىر. بۇنداي سوزدەردى زيادالار ايتا الماس ەدى. بۇل تاريحي شىعارما ەمەس. قازىرگى قوعامنىڭ بەت-بەينەسىن، اق، قاراسىن اجىراتىپ بەرگەن دۇنيە. تۇرمىستىڭ، قوعامنىڭ، ادامدار پسيحولوگياسىن بۇكپەسىز ايتقان ارمان المەنبەتتىڭ بۇل جازعانى جازۋشىلىق ءومىردىڭ العاشقى قادامدارى. نەگىزگى دۇنيە ايتار ويدىڭ سالماقتىلىعىندا. يدەيانىڭ، ىشكە بۇككەن سىردى اۆتور جاسىرىن بەرۋدە ششەبەر ەكەن. باعاناعى ارمان سابىرلى ەكەن دەگەنىمىز دە وسى. «ميمىرتتى» وقىعاندا سىدىرتىپ وقىساڭىز تۇككە دە تۇسىنبەيسىز. نەگە بۇلاي بولدى؟ دەپ روماندى سۇراق قويا وقۋىمىز كەرەك. ارينە، روماننىڭ سوڭىن بىتىرگەندە دە ارماندى تۇسىنبەي قالۋىڭىز مۇمكىن. روماندى اياقتاپ بولعان سوڭ تۇپكى يدەيانى ىزدەڭىز. اۆتورلىق بايانداۋلارعا، كەيىپكەرلەر ىس-ارەكەتىنەن سىر اڭدىڭىز. سوندا عانا بۇل روماننىڭ دياگنوزىن قويا الاسىز. دەگەنمەن ءۇشىنشى بولىمگە كەلگەندە رومان قۇپياسى سىر بەرە باستايدى. العاشقى ءبولىمنىڭ سوڭىنداعى مورجدىڭ ءولىمى قاڭعىعان وقتان بولادى. «ەندى از جۇگىرسە، پويىز كورىنبەك. كەنەت شىڭ ەتكەن دىبىس پا، جارق ەتكەن جارىق پا... مورج شالقاسىنان ءتۇستى».

ودان كەيىنگى ەكىنشى ءبولىم «ۋادەنى» وقىعاندا مۇلدە باسقا كەيىپكەردىڭ ومىرىمەن تانىس بولاسىز. ءادىلحانداي جاس جىگىتتىڭ تاعدىرى دا بۇرالاڭ. ونىڭ دا ءبىر باسىنا جەتەتىن تاۋقىمەتى از ەمەس. الدىنان كەس-كەستەي بەرگەن سىناقتارعا ءادىلحان مورجداي بوركەمىكتەنىپ ەزىلمەيدى. مورجدىڭ باسىنا تۇسكەن قيىندىقتار ءادىلحانعا دا جولىعادى. اۆتور قوس كەيىپكەردىڭ باسىنداعى تاعدىردى كورسەتۋ ارقىلى نە ايتقىسى كەلىپ وتىر. ەكى كەيىپكەر دە سۇيگەن قىزىنان ايرىلىپ ءومىر اعىسىنا قارسى تۇرادى. مورج بولسا اراق سوڭىنا باس قويادى، ءادىلحان اسكەرگە كەتەدى. باسىمىزعا تۇسكەن قيىندىقتاردىڭ سوڭىندا جاقسىلىق تا بار ەكەن. ابايدىڭ «قىس ارتىنان شۋاعىن شاشىپ كوكتەم دە كەلمەۋشى مە؟» ەدى دەگەن ويى ءادىلحان مەن مورجعا دا اينالىپ سوعادى. ۋاقىت بارىنە تورەشى. تەك بىزدەر سابىرلىق تانىتا بەرمەيمىز. ءادىلحان اسكەردە جۇرگەندە بالجان وزگەمەن تۇرمىس قۇرادى. وزگە قىز تابىلماعانداي وسى ءۇشىن ءادىلحان قاپالانادى. جاستىق داۋرەننىڭ وسىنداي ءبىر اڭعالدىعى دا بار. اسكەردە ءجۇرىپ ۇيىقتاپ جاتقان «دەدتاردىڭ» ەكى-ۇشەۋىن ءادىلحان سۇلاتىپ تا سالادى. «باتا تيمەي، قاتا تيسە» قاپىدا سول جەردە بىرەۋى ءولىپ تە كەتەر مە ەدى. قۇداي وڭداعاندا جىگىتتىڭ باعى بار ەكەن. كەيىن ءادىلحان ازاماتتىق بورىشىن وتەپ ۇيىنە كەلەدى. جولاي دانيار دوسىنان ءوزى جاقسى كورگەن قىزى بالجاننىڭ كۇيەۋدەن قايتىپ كەلگەنىن ەستەيدى. ءادىلحان ارقالىققا كەلگەن سوڭ دا كوپ ايالداماي الماتىعا جاڭا ءومىردى باستايدى. بالجانعا دەگەن بۇرىنعى ساعىنىشى قايتا ويانادى. «سالەم. نومەرىڭدى ءالى وزگەرتپەگەن ەكەنسىڭ. قالىڭ قالاي؟» دەپ اسكەردەن كەيىن تەلەفونمەن حات تا جازادى. وسىدان كەيىن-اق بالجانمەن اراداعى ماحاببات قايتا جالعاسادى. كۇيەۋدەن كەلگەن بولسا دا باياعى ماحابباتتىڭ وتى وشپەپتى. تەلەفون ارقىلى قىزۋ اڭگىمەلەر ءادىلحان مەن بالجاننىڭ اراسىندا كۇن ساناپ ۇلعايا تۇسەدى. ەندى قايتىپ، قانداي جاعداي بولسىن ايرىلىسپاۋعا بەكىنەدى. باقىتتى كۇندەردىڭ بازارلى شاقتارىنا جەتۋگە ءسال-اق قالعان ەدى. قول سوزىم جەردە تۇرعان باقىتتى الا الماسا ادام ءۇشىن ودان ارتىق وكىنىش تە جوق شىعار. وسىنداي كەزەڭدەردى باستان كەشىپ جاتقان ءادىلحاننىڭ ويىندا ەشتەڭە جوق ەدى. ۇيىندە الاڭسىز جاتقان، بالجانداي سۇيىكتىسىن كۇتىپ جاتقان جىگىتتىڭ ۇيىنە كەنەتتەن قوڭىراۋ سوعىلادى. «ورنىنان تۇردى. بىرەۋ ەسىكتى قاققانداي. قاقتى ما، قاقپادى ما؟ قوڭىراۋ شىر ەتە قالدى. قاققان ەكەن.» وسى سوڭعى سوزدەن كەيىن بۇل ءبولىم اياقتالادى.

ءۇشىنشى ءبولىم «شيمايدى» وقىعاندا مورجدىڭ ولىمىنە سەبەپكەر، قاڭعىعان وقتىڭ يەسى ىزدەلەدى. ىزكەسۋشى مورجدىڭ ستۋدەنت دوسى پولكوۆنيك ەردەن ابىشيەۆ. پولكوۆنيك بىردەن مورجدى ولتىرگەن كۇرەسبەك پەن سىرىم دەپ تۇيەدى. « – سەن انا كنب-شنيككە سەنىپ تۇرسىڭ با؟ – دەدى كۇرەسبەك اقىرىن عانا، – ەرتەڭ ول كەتەدى، وسى اۋىلدا سەن ەكەۋمىز قالامىز. ساعان ەشقانداي پريتەنزيام جوق. كەلىسەيىك ودان دا» دەيدى لەيتەنانت مەرەيگە كۇرەسبەك. كۇرەسبەك پولكوۆنيك كەلگەنگە دەيىن مورجدىڭ جوقتاۋشىسى جوق، شىرىگەن جۇمىرتقا دەپ ويلاعان. وزىڭنەن زور شىقسا، ەكى كوزىڭنەن سور شىعادى دەگەندەي كۇرەسبەككە تىقىر ەندى تايانادى. ارينە، ول مورجدىڭ ولىمىنە باس قاتىرىپ تۇرعان جوق. ول ءوزى الىپ كەلگەن جاس توقال گۋليانى ىزدەيدى. سونىڭ وتەمى، رەتىندە مەرەيمەن مامىلەگە كەلمەك. ءبىز ويلاعانداي ەمەس جاس لەيتەنانت تازا بولىپ شىقتى. كۇرەسبەك ۇسىنعان كۇرەك اقشانى المايدى. وسى مەرەيدىڭ ادالدىعى، جۇرەك تازالىعى وقىرمانعا ۇلكەن اسەر ەتەدى. ول بايعۇس ابىشيەۆپەن مورجدى اتقان قاڭعىعان وقتىڭ يەسىن تۇتقىنداۋعا كەلە جاتقاندا دا تىرشىلىك تىنىسىن تارازىلاي بىلەدى. «– مىنا جىگىتتى نە ءۇشىن ۇستايمىز سوندا؟ ءوزى ولتىرگەنىن بىلمەيدى ەكەن، ءوزى اسكەردەن ەندى كەپ جاتقان جىگىت بولسا، قايتەمىز وسىنى؟» – دەپ جۇرەكتەگى ءسوزىن ايتادى جاس لەيتەنانت مەرەي. ول جىگىتتىڭ كىم ەكەنىن ءبىز روماننىڭ سوڭىندا عانا بىلەمىز. باقساق ول ەكىنشى ءبولىم «ۋادەدە» اۆتور بايانداپ كەتكەن ءادىلحان ەرجانوۆ بولىپ شىقتى. ءادىلحاننىڭ بىرەۋدى ءولتىرىپ العانىن ءوزى دە سەزبەيدى. پويىزدا تۇرمەدەگى قىلمىسكەرلەردى ءادىلحان تاسىپ تا جۇرگەن. ەكىنشى بولىمدە اۆتور مىنا سويلەمدى بىزگە جايدان-جاي بەرىپ وتىرعان جوق. «كانۆوي بوپ ءجۇرىپ، ءادىلحان قىلمىسكەردى قارۋمەن كۇزەتىپ، بالقاشقا، قاراعاندىعا بارىپ قايتتى». وسى ءبىر كەزدەردە مورجدى ءادىلحان اتىپ الادى. پويىزدا ۇيىقتاپ جاتىپ شۇرىپپە باسىلىپ كەتتى مە الدە دالاعا جاي اتا سالدى ما ونى ءادىلحان بىلمەيدى. وسى وق مورجدىڭ باسىنا تيگەن. مورج دا وسى ساتتە قۇلدىقتان قۇتىلىپ ءبىرجولاتا باقىتتى ءومىردىڭ كوشىن باستاۋعا ۇمتىلعان. ونىڭ جۇرەگىندە گۋلياعا دەگەن اسقاق ارمان بار ەدى. الدا تاۋسىلماس، سارقىلماس باقىت وزىنە مورجدى شاقىرىپ تۇرعانداي. اتتەڭ وسى ءبىر قاق ماڭدايدان قادالعان وق بولماعاندا مورج ءوز ءومىرىن ءوزى ويلاعانداي سۇرە الاتىن با ەدى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىمەن، ءوزى سۇيگەن جارىنان ايىرىلىپ قالعان سوناۋ ءبىر جىلدارداعى جازىلماس جۇرەك جاراسىنان ەندى عانا قۇلان تازا ايىققان ءسات ەدى عوي بۇل. وسى وقيعا ءادىلحان تاعدىرىندا تاعى قايتالانادى. ءوزى كوپتەن كۇتكەن كۇپتى سەزىم، كوپ ۇزاماي-اق ءوزىنىڭ قاسىنان تابىلار ەدى. وسى ءبىر وزىمەن كەتكىر قوڭىراۋ شىر ەتە قالماعاندا، پويىزدا كەتىپ بارا جاتىپ بايقاۋسىزدا بالالىقپەن سول شۇرىپپەنى باسا سالماعاندا كىم بىلەر بۇل دا ءوز قاتارى سياقتى باياندى شاقتاردىڭ، بالقايماق سانسىز جىلداردى بالجان ەكەۋى كەشەر مە ەدى. ءبىراق بۇل تاعدىر اسكەردەن جاڭا كەلگەن جاس جىگىتتىڭ ماڭدايىنا جازىلماپتى. ماڭدايىنا جازىلعانى تۇرمە ەكەن. تەمىر تورعا دا، تاعدىردىڭ بۇل قوقايىنا دا ءادىلحان شىداپ باعاتىنىنا ءبىز وقىرماندارىمىزدى سەندىرە الامىز. وعان مىنا سويلەم دالەل: «بۇرىن ءادىلحان تۇرمە دەگەندى تەمىر قورشاۋدىڭ ءىشى دەپ تۇسىنەتىن. سوتتالعانداردىڭ ءبارى ەرتەڭنەن كەشكە دەيىن توردىڭ ىشىندە وتىرادى دەپ ويلاۋشى ەدى. سويتسە، ولاي ەمەس بولىپ شىقتى. قاتال جۇيەدەگى تۇرمەنىڭ وزىندە قىلمىسكەرلەر سىرتقى ۇلكەن قورشاۋدان شىقپاسا بولدى، ال ىشتە ەمىن-ەركىن جۇرە بەرەدى ەكەن». بۇل ءادىلحاننىڭ تۇرمە تۋرالى اسكەردە قىلمىسكەرلەردى كۇزەتىپ جۇرگەندەگى تۇيگەنى. اۆتور كەيىپكەردىڭ اۋزىنا وسى ءسوزدى سالا وتىرىپ، ءادىلحاندى بولاشاق قيىندىقتارعا، تۇرمەنىڭ سۇپ-سۋىق سۇرقاي تىرلىگىنە توزە الاتىندىعىن كورسەتىپ كەتكەندەي.

ءادىلحانداعى وسى ءتوزىم ماحاببات ساپارىنا شىققاندا نامىسسىزدىققا ۇلاسىپ سالا بەرەتىنى وكىنىشتى. ول ءۇشىن بالجان كىم؟ ءومىردىڭ قيىندىقتارىن بالجان ءۇشىن شەگىپ كەلگەن جىگىت ەشتەڭە بولماعانداي كۇيەۋدەن شىققان قىزدى قايتا الۋعا دايار. وسىنشا قۇمارتىپ، ىنتىق بولاتىنداي بالجاندا قانداي قاسيەت بار؟ وقىرماندى سۋلۋلىق نازىمەن باۋراپ الاتىنداي بالجاندا سەلت ەتكىزەر سەزىم بولساشى. كوز جۇمىپ، الدى ارتىنا قاراماي ماحاببات ارالىنا سۇڭگىپ كەتە بەرەتىن جىگىت ءادىلحان ەمەس. ارمان سۋرەتتەگەن ءادىلحاننىڭ وبرازى باسقا. ول ءوز باعاسىن بىلەتىن جىگىت. بالجاندى نە ءۇشىن ءسۇيدى، ونىڭ بويىنان ءادىلحان كىسى قىزىعاتىنداي نە تاپتى اۆتور ونى دا كورسەتىپ بەرمەگەن. بار بولعانى «اتا-اناڭدى رەنجىتپە» دەگەن ءبىر عانا ءسوزى ءۇشىن ءادىلحان ونى ەسىنەن شىعارمادى دەسەك وعان وقىرمان سەنە الماس ەدى. اۆتور وسى اسپاننان تۇسكەن ايداي قىزدى ءادىلحانعا اكەپ قوسۋ ارقىلى اقىلدى جىگىتتىڭ كەسەك بەينەسىن دە كىشىرەيتىپ العان. بىزدىڭشە اۆتور مورجدىڭ ولىمىنە سەبەپكەردى ىزدەيمىن دەپ ەكىنشى ءبولىم «ۋادەدە» كەيىپكەرلەرىن تىم السىرەتىپ العان. ءادىلحاننىڭ ماحابباتى ايتەۋىر ساعىنىشتان جۇرەگى جارىلىپ جۇرگەن ماحاببات. بالجاندى نە ءۇشىن سۇيگەنىن دە بىلمەيدى. اۆتور حات ارقىلى ەكى جاستىڭ سەزىمىن كوتەرمەلەگەندەي بولادى. كوزبەن كورىپ، قولىمەن ۇستاماعان سوڭ ارۋدىڭ ايداي ءجۇزى وقىرمانىن ىنتىقتىرا الا ما؟ ءبىزدىڭ ادەبيەتتە ايەلدەر بەينەسى جەتەرلىك قوي. سونىڭ بىرەۋىنەن اۆتور ۇلگى السا قانەكەي.

مورجدىڭ گۋلياعا دەگەن اساۋ سەزىمىن تۇسىندىك. مورج ءوزىنىڭ ادام ەكەنىن، ومىردە ورنى بار ەكەنىن كۇرەسپەكتەرگە ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن گۋليانى ءسۇيدى. ءتىپتى گۋليا: « بۇدان كەيىن ەكەۋمىز ەشقاشان سويلەسپەي-اق قويايىق. مەكتەپتى جاڭا بىتىرگەن جاس بالا ەمەسپىز عوي. اقىلىمىز بار. وتپەن ويناۋدىڭ قاجەتى جوق» – دەيدى مورجعا. ال بالجاندا وسىنداي ايانىش سەزىم دە جوق. ەشتەڭەگە قاراماستان ءادىلحانداي جىگىتتى قايتا قۇرىعىنا ىلمەكشى. ءوزىنىڭ وڭباي قاتەلەسكەنىنە وكىنىش تانىتىپ كوزىنەن جاس تا شىقساشى. اۆتور بالجاننىڭ بەينەسىن ءادىلحاننىڭ وي-قيالىمەن كورسەتەدى. قيال شىندىق ەمەس. ءبىز بالجاننىڭ كوڭىل-كۇيىن تەلەفونمەن حات جازعانىنان-اق بايقادىق. «ەندى كەزدەسپەيىك» دەپ اق، ادال ءسوزىن ايتسا، بالجاننىڭ ادامي كەلبەتى اسقاقتاپ شىعا كەلەر مە ەدى. جوق، قىزدا ونداي ەمەۋرىن بايقالمايدى. قايتا: «سالەم. سەنىڭ حاتتارىڭا جاۋاپ جازاتىن مۇمكىندىك بولمادى. ءقازىر نەمەن اينالىسىپ ءجۇرسىڭ؟ جاعدايىڭ قالاي؟» دەپ قيىلادى. سوندا بالجان ءومىرىنىڭ تراگەدياسى قايدا؟ بالجاننىڭ مۇڭى، وكىنىشى، كەشىرىمى قايدا؟ ونىڭ بارىنە اۆتور ءبىرسىدىرعى كوزبەن قاراعانىمەن، وقىرمان مۇنداي قاتەلىكتەردى كەشىرە مە؟ جوعارىدا سايات قامشىگەردىڭ «رومان ەمەس حيكايات دەسەك ءجون بولار» دەگەن ءسوزى وسىدان بارىپ شىقسا كەرەك. جازۋشىنىڭ ۇلكەن ءبىر مىندەتى جازعان شىعارماسى ارقىلى وقىرمانىن سەندىرە ءبىلۋ عوي.

ءۇشىنشى بولىمدەگى نامىسقوي جىگىت ەردەن ابىشيەۆتىڭ ءتاۋىر باستالعان جۇمىسى ونىڭ دوستىق پارىزدى وتەۋ ەكەنىن جاقسى ۇعىندىرادى. جول ورتاعا كەلگەندە وسى ەردەن ابىشيەۆتىڭ شالت قيمىلى قايران قالدىردى. ءوز وتباسى بولا تۇرىپ، قانشاما قۇقاي كورگەن گۋليانىڭ سىرىن بىلە تۇرىپ، سەڭدەي بۇزىلعانى بيىك ادامدىعىن الاسارتىپ جىبەرەدى. وسىنداي قىزمەتى، ابىرويى بار ادامنىڭ باسىندا ەركىندىگى جوق، كۇرەسپەك سياقتى تالايلاردىڭ قولجاۋلىعى بولعان ايەلدى يەمدەنە سالۋى اقىلعا سىيىمسىز. اۆتور قيسىنسىز دۇنيەلەردى كىرىستىرىپ جىبەرگەنىن دە بايقاماعانى ما؟

مۇنداي كەمشىلىكتەردى تىزبەكتەگەنىمىزدىڭ دە وزىندىك سەبەپتەرى بار؟ بۇل ارمان المەنبەتتىڭ سوڭعى دۇنيەسى ەمەس. بولاشاقتا دا وسىنداي قوماقتى شىعارمالار تۋاتىنى انىق. كەيىپكەرلەردى شىعارما ساحناسىنان الىپ تاستاعاندا ارمانعا اباي بولۋدى ەسكەرتەمىز. سەبەبى وقىرمان ءوز كەيىپكەرلەرىنىڭ كوز الدىنان ۇشتى-كۇيلى جوق بوپ كەتۋىن قالاماسى انىق. سوندىقتان ارمانداي تالعامپاز جازۋشىعا گۋليا، دانيار، ساعدات سىندى كەيىپكەرلەردىڭ كەسەك بەينەسىن ساحنا سىرتىنا وڭاي جولمەن ىسىرا سالۋعا بولمايدى. ولاردىڭ كەيىنگى تاعدىرى، نە ءۇشىن ءوز ورتاسىندا ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەنى دە بەيماعۇلىم قالا بەرگەن. رومان بولعان سوڭ ولاردىڭ جان دۇنيەسىن دە ءبىر باقىلاپ السا ارتىق ەتپەس ەدى.

ءوزىڭ جايلى قاتال سىندى كەيىنگى ۇرپاق ايتقاننان گورى، ءوزىڭنىڭ ساپارلاس دوستارىڭنىڭ ايتقانى قاشاندا اسەرلى، ەمەس پە! بولاشاق جازىلار دۇنيەنىڭ دە تاڭى ارايلاپ اتاتىنى سەنىمىمىز مول. ارمان جاستىعىنا قاراماستان ۇلكەن جانردىڭ جالىنان ۇستاعاندا شۋ اساۋ باس بەرمەي كەتەتىنى انىق. تۇلپاردى تىزگىندەۋگە ۇمتىلعان جاستىڭ العاشقى ءتولتۋماسىن وقىعاندا ءۇمىت كۇتەر شاباندوزىمىز وسى بولار دەگەن تىلەگىمىزدى نە جاسىرايىق. ءومىردىڭ قالتارىس، بۇلتارىسىن، ادامدار جان-دۇنيەسىندەگى نازىك سىرلاردى ءوز قاتارلاس جازۋشىلارىمىزدان تاپپاعاندا قايدان ىزدەمەكپىز.

مارات ءازىمحان.