جەلتوقسان ايىندا 1999 جىلى قابىلدانعان ب ا ق تۋرالى زاڭعا 250-گە جۋىق تولىقتىرۋ مەن تۇزەتۋ ەنگىزىلدى. اقپارات جانە كوممۋنيكاسيالار ءمينيسترى داۋرەن ابايەۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل وزگەرىس ب ا ق وكىلدەرىمەن قىزۋ پىكىرتالاس نەگىزىندە جۇزەگە اسقان. ال تاۋەلسىز ساراپشىلار جاڭا زاڭدا ءسوز بوستاندىعىن شەكتەپ، جۋرناليست جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن كوپتەگەن شيكىلىك بارىن ايتادى.
ب ا ق تۋرالى زاڭ جانە ءسوز بوستاندىعى
ب ا ق تۋرالى زاڭنىڭ 13-بابىندا ب ا ق قانداي جاعدايدا ءوز جۇمىسىن توقتاتاتىنى كورسەتىلگەن. جاڭا وزگەرىستەن كەيىن زاڭنىڭ اۋقىمى كەڭەيە تۇسكەن. مىسالى، جۋرناليست قىلمىستىق ىستەرگە قاتىستى زەرتتەۋ جۇرگىزسە، قىلمىستىق كودەكستىڭ تالاپتارىن بۇزباۋى كەرەك. بۇل ب ا ق تۋرالى زاڭنىڭ 25ء-شى بابىنىڭ، 2،3 تارماعىندا كورسەتىلگەن. ياعني جۋرناليست بيىلدان باستاپ زاڭدى بەس ساۋساعىنداي ءبىلۋى ءتيىس. ايتپەسە، سوتتالادى.
زاڭگەر ابزال قۇسپاننىڭ ايتۋىنشا، زاڭگەرلەردىڭ ءوزى قىلمىستىق پروسەس كەزىندە ءبىر تۇجىرىمعا كەلە المايدى.
- «دۆا يۋريستا، تري منەنيا» دەگەن ءسوز بار. پروسەسسۋالدى زاڭ تۋرالى ايتقاندا ەكى زاڭگەر وتىرىپ، ءۇش ءتۇرلى پىكىر ايتىپ داۋلاسامىز. ال جۋرناليست قاتەلەسپەي، قالاي دالمە-دال وسى پروسەستىك كودەكستىڭ تالاپتارىن قولدانۋى كەرەك؟ ءجۋرناليستىڭ ب ا ق تۋرالى زاڭدى ءبىلۋى ازدىق ەتەدى. ول ونىڭ ۇستىنە قىلمىستىق پروسەستەردىڭ تالاپتارىن زەرتتەۋى قاجەت بولادى. جۋرناليست زاڭگەر، پروكۋرور نەمەسە تەرگەۋشى ەمەس قوي. وعان قىلمىستىق پروسەستىڭ تالاپتارى قولدانىلماۋى كەرەك. قىلمىستىق ىسكە بايلانىستى جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلاتىن بولسا، كەز كەلگەن ءجۋرناليستى سوتتاپ جىبەرۋگە بولادى، - دەيدى ابزال قۇسپان.
بۇل وزگەرىس جۋرناليست جۇمىسىنا بوگەت جاسايتىنى انىق. ەندى داۋلى قىلمىستىق پروسەستى زەرتتەپ جۇرگەن ءجۋرناليستىڭ ءوزى ءىستى بولىپ كەتۋى مۇمكىن.
ءسوز بوستاندىعى تەك ءجۋرناليستىڭ جۇمىسىنا قاتىستى ەمەس. حالىق كەز كەلگەن ماسەلەگە قاتىستى ءوز نارازىلىعىن نەمەسە پىكىرىن ايتۋعا تولىق قۇقىلى. بۇدان بىلاي ب ا ق تۋرالى زاڭعا سايكەس، ينتەرنەتتە پىكىر قالدىرعىسى كەلگەن وقىرماندار دا اتى-جونىمەن تىركەلۋگە مىندەتتى.
اقپارات جانە كوممۋنيكاسيالار ءمينيسترى داۋرەن ابايەۆ وسى زاڭ جوباسىن تۇسىندىرەتىن ۆيدەوجولداۋىندا اتالمىش تالاپ پىكىر ءبىلدىرۋشىنىڭ ىشكى ءتارتىبىن كۇشەيتۋ ءۇشىن ەنگىزىلگەنىن ايتقان.
- ءقازىر ۇلت ارالىق، ءدىن ارالىق جانجالعا شاقىرۋ، جالا جابۋ، جەكە باسقا ءتيىسۋ، الاياقتىق جاساۋ وقيعالارى كوبەيىپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان قاراپايىم ازاماتتار زارداپ شەگۋدە. سونداي پىكىردىڭ كەسىرىنەن ءبىر-بىرىن تانىمايتىن ادامدار جانجالداسادى. سوندىقتان ءبىز ينتەرنەت قولدانۋشىلار ءوز ارەكەتىنە جاۋاپ بەرۋ كەرەك دەپ ويلايمىز، - دەگەن بولاتىن داۋرەن ابايەۆ.
وسى جەردە مىناداي سۇراقتار تۋىندايدى: ەگەر ماسەلە پىكىر ءبىلدىرۋشىنىڭ ىشكى تارتىبىنە عانا قاتىستى بولسا، سايت اكىمشىلىگى جاڭاعىداي پىكىرلەردى شەكتەپ، سۇزگىدەن وتكىزسە بولدى ەمەس پە؟ جەلىدەگى پىكىرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلاتىنىن ەستىگەندەر ءوز پىكىرىن اشىق بىلدىرۋگە جاسقانىپ قالماي ما؟
- پىكىر بىلدىرۋشىلەر سايتقا تىركەلىپ وتىرمايدى. باستارىن قاتىرماي، قولدارىن ءبىراق سىلتەيدى. ودان كەيىن ويلارىن اشىق ايتۋعا قورقادى. بۇل – ناعىز ءسوز بوستاندىعىن شەكتەۋ.
وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن جەلىدە پىكىر جازامىن دەپ ۇستالعان ادامدى بىلەمىز. ماسەلەن، جۋرناليست داۋلى ماقالا جاريالاپ، ءبىر ادام ونى قولداپ پىكىر جازدى دەلىك. سوندى پىكىر قالدىرعان ادامدا دا جاۋاپكەرشىلىك پايدا بولادى دەگەن ءسوز.
بۇل وزگەرىستەر سايتتىڭ جۇمىسىن باعالاۋعا، ونىڭ وقىلىمىنا زيانىن تيگىزەدى. سوندىقتان بۇل قاتە شەشىم بولدى، - دەيدى ابزال قۇسپان.
ب ا ق تۋرالى زاڭ جانە جۋرناليستىك زەرتتەۋ
ب ا ق تۋرالى زاڭنىڭ 25-بابىنا ەنگىزىلگەن وزگەرىس ءجۋرناليستىڭ زەرتتەۋ جۇرگىزۋىنە نۇقسان كەلتىرەدى. اتالمىش زاڭدا وتباسىلىق قۇپيانى ساقتاۋ تۋرالى جازىلعان. الايدا ابزال قۇسپاننىڭ ويىنشا، مۇندا شيكىلىك وتە كوپ.
- وتباسىلىق قۇپيادان باسقا دا قۇپيالار بار. ياعني زاڭدا نەنىڭ وتباسىلىق قۇپياعا جاتاتىنى، نەنىڭ وتباسىلىق قۇپياعا جاتپايتىنى اشىق جازىلماعان. جۋرناليستەردىڭ قىزمەتىنە مۇنداي شەكتەۋلەردى ەنگىزۋ شەنەۋنىكتەرگە، ءتىپتى، سىبايلاس جەمقورلىقپەن اينالىساتىن ادامدارعا وتە ۇلكەن مۇمكىندىك تۋعىزىپ وتىر. «وتباسىلىق قۇپيا» دەگەن جەلەۋمەن جۋرناليسكە اقپاراتتى بەرمەيدى. ال جۋرناليست ونىڭ وتباسىلىق قۇپياعا جاتپايتىنىن دالەلدەي المايدى. سەبەبى زاڭدا ونىڭ ارا-جىگى اشىلماعان، - دەپ ءتۇسىندىردى زاڭگەر.
اقپارات الا الماعان ءجۋرناليستىڭ ناقتى دەرەكسىز زەرتتەۋ جۇرگىزۋى قيىنداي تۇسەدى. وسى رەتتە جۋرناليست ەرمۇرات باپيدىڭ دا پىكىرىن سۇراپ ەدىك. ونىڭ سوزىنشە، قازاقستاندا سوڭعى 15 جىلدا ادام قۇقىعىنا، دەموكراتيالىق قاتىناستارعا بايلانىستى، قوعامدى دەموكراتيالىق باعىتتا دامىتۋعا قاتىستى بىردە-بىر دۇرىس زاڭ قابىلدانباعان.
- بارلىعى – ساياسي جۇيەنى كۇشەيتۋگە، ادامداردىڭ قۇقىعىن شەكتەۋگە، اۆتوريتارلى زاڭداردى نىعايتۋعا ارنالعان زاڭدار. ماسەلەن، جۋرناليست ءبىر تۇلعا تۋرالى نەمەسە زەرتتەۋ وبەكتىسىنىڭ كەيىپكەرىنە بايلانىستى فاكتىلەردى جاريا ەتۋ ءۇشىن سول ادامنىڭ وزىنەن رۇقسات سۇراۋ كەرەك. ب ا ق تۋرالى زاڭعا قاتىستى مۇنداي توپاستىقتى بۇرىن-سوڭدى ەستىمەدىم. جەكە دەرەكتەرگە بايلانىستى باپتار كىرگىزدى. وعان سايكەس، تەك پاسپورتتاعى ادامنىڭ جەكە باسى دەرەكتەرىن عانا ەمەس، وعان ءتىپتى جەر تۋرالى زاڭداعى جەردىڭ يەسى كىم ەكەنى، بانكتەگى شوتتارى – بارلىعى جەكە دەرەكتەرگە كىرىپ كەتتى. جۋرناليستىك زەرتتەۋ وبەكتىسىنە قاتىستى زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن بولساڭ، زاڭداعى تىيىممەن ەشقانداي اقپارات جاريالاۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى جەكە دەرەكتى جاريا ەتپەۋ قاجەت دەگەن سىلتاۋمەن كەز كەلگەن باق-تى سوتقا بەرە الادى. وعان ۇلكەن ايىپتار سالۋعا بولادى. ءتىپتى، سوتتىڭ شەشىمىمەن جاۋىپ تاستاي الادى، - دەپ نارازىلىعىن ءبىلدىردى جۋرناليست.
ايتا كەتەيىك، ب ا ق تۋرالى زاڭدا جەكە باستىڭ قۇپياسى – ق ر كونستيتۋسيانىڭ 18-بابىندا، بانكتىك قۇپيا – ق ر «بانكتەر جانە بيلىك قىزمەتى تۋرالى» زاڭىنىڭ 50-بابىندا، ال كوممەرسيالىق قۇپيا – ق ر كاسىپكەرلەر كودەكسىنىڭ 28-بابىندا كورسەتىلگەن.
ب ا ق تۋرالى زاڭ جانە جۋرناليست ساۋالىنا جاۋاپ بەرۋ مەرزىمى
مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ب ا ق ساۋالىنا جاۋاپ بەرۋ مەرزىمى 15 كۇنگە ۇزارتىلدى، ءبىراق رەزونانس تۋدىرعان جاعدايدا شۇعىل جاۋاپ بەرەدى. ەگەر جاۋاپ كەشىگىپ جاتسا، مەكەمە وكىلى جۋرناليسكە ەكى جۇمىس كۇنى ىشىندە ونىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرىپ، حاباردار ەتۋى قاجەت. ال ەكى اپتادان كەيىن دە جاۋاپ بەرىلمەسە، جۋرناليست قايدا، كىمگە شاعىمدانادى؟
- جاڭا وزگەرىستەرگە ساي، مەرزىمىندە جاۋاپ بەرمەگەن لاۋازىمدى تۇلعا قازاقستان زاڭىندا كورسەتىلگەن جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى دەگەن. ال وندا ناقتى جاۋاپكەرشىلىك كورسەتىلمەگەن. قازاقستان زاڭى وتە كەڭ اۋقىمدى. ناقتىلىق جوق. بالاعا كامپيت بەرگەندەي الداپ وتىر، - دەيدى زاڭگەر ابزال قۇسپان.
جۋرناليست تولىق اقپارات الماعان جاعدايدا نەمەسە ساۋالىنا جاۋاپتى كەشىكتىرىپ السا، ورىنداۋشىنىڭ ۇستىنەن ارىزدانادى. ال ونى جازالايتىن – جۇمىس بەرۋشى. ول قىزمەتكەرىن جاۋاپكەرشىلىككە تارتا ما، تارتپاي ما – ونى دا ءوزى شەشەدى.
ق ر اقپارات جانە كوممۋنيكاسيالار ءمينيسترى داۋرەن ابايەۆ جۋرناليست ساۋالىنا جاۋاپ بەرۋ مەرزىمى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ تاجىريبەسىندە بار ەكەنىن ايتادى.
- مالىمەتتەرگە قاراعاندا، كەيىنگى كەزدە اقپارات قۇرالدارى جولدايتىن ساۋالدار بىرنەشە ەسە كوبەيدى. ال جاۋاپقا بەرىلگەن ۋاقىت از. وسىعان قاتىستى مەملەكەتتىك ورگاندار كوبىنە فورمالدى تۇردە جاۋاپ بەرۋگە ءماجبۇر. سوندىقتان ساپالى اقپارات ۇسىنۋ ءۇشىن جۋرناليستەرگە جاۋاپ بەرۋ ۋاقىتىن ون بەس كۇنگە ۇزارتۋدى سۇراپ وتىرمىز. بۇل الەمدىك تاجىريبەگە ساي، - دەيدى مينيستر.
شەتەلدەگى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باق-قا جاۋاپ بەرۋ مەرزىمىنە نازار سالىپ كورەيىك:
فينليانديادا – 14 كۇن؛
ۇلىبريتانيادا – 20 كۇن؛
اقش-تا – 20 كۇن؛
مەكسيكادا – 20 كۇن؛
كانادادا – 30 كۇن.
جۋرناليست نەنى ءبىلۋى كەرەك؟
ەگەر جۋرناليست دەرەككوزبەن، ىسكە قاتىستى ادامدارمەن نەمەسە رەسمي ورگاندارمەن سۇحباتتاسسا، رەداكسيا جاۋاپقا تارتىلمايدى.
ب ا ق رەسمي حابارلامانى تاراتقاندا رەسمي وكىلدىڭ ءسوزىن جاريالاسا نەمەسە سوعان سىلتەمە بەرسە، جاۋاپقا تارتىلمايدى.
جۋرناليست رەسمي وكىلدىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى سوزىنە سىلتەمە بەرسە، ب ا ق ول ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلمايدى.
ەگەر جۋرناليستەر وزگە بىرەۋدىڭ فوتو، ۆيدەو، جازباسىن embed سىلتەمەمەن جاريالاسا، جاۋاپقا تارتىلمايدى (ونى ينتەرنەتكە سالعان ادام زاڭمەن قۋدالانادى).
ەگەر كامەلەت جاسىنا تولماعان بالانىڭ بەت-الپەتى كورىنەتىن ۆيدەونى ءوز اتىڭىزدان جاريالاساڭىز، مىندەتتى تۇردە ونىڭ بەتىن جابۋىڭىز قاجەت. ال embed سىلتەمەمەن وزگەنىڭ ۆيدەوسىن الساڭىز، كامەلەتكە تولماعان بالانىڭ بەتىن جابۋدىڭ قاجەتى جوق.
وسى رەتتە كامەلەت جاسىنا تولماعان، جەڭىل جانە ورتا دەڭگەيدەگى قىلمىس جاساعان بالالار تۋرالى دەرەك جاريالاۋعا قاتىستى وزگەرىستەر ەنگىزىلگەنىن ايتا كەتكەن ءجون.
- ءبىز جەڭىل جانە ورتاشا دارەجەلى قىلمىس جاساعان 16 جاسقا تولماعان جاسوسپىرىمدەر جايلى اقپاراتتى جاريالاماعان دۇرىس دەپ سانايمىز. ءبىراق كەيبىرەۋلەر قىلمىس جاساعان ادام كىم بولسا دا، ونىڭ ارەكەتتەرىن قوعامنان جاسىرۋعا بولمايدى دەيدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ولارعا ەڭ الدىمەن بالا رەتىندە قاراۋىمىز كەرەك.
بالا جەڭىل ۇرلىقپەن ۇستالدى دەلىك. سول وقيعادان ساباق الىپ تۇزەلگىسى كەلەتىن شىعار. ونىڭ قاتەلىگىن جاريالاپ جىبەرسەك، كۇندەردىڭ كۇنىندە الدىنان شىعاتىنى انىق. ول بالانىڭ جاڭا ءومىر باستاۋىنا، جۇمىسقا تۇرۋىنا، وتباسىن قۇرۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. سوندىقتان ءبىز مۇنداي اقپاراتتى كوپشىلىككە جاريالاماۋ كەرەك دەپ ويلايمىز. بۇل نورما اۋىر قىلمىس جاساعان جاسوسپىرىمدەرگە قولدانىلمايدى، - دەدى مينيستر داۋرەن ابايەۆ.
اسەم المۇحانبەت
