قىتايداعى قازاقتاردىڭ ادەبيەتى ءار داۋىردە تۇرلىشە جولدارمەن جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلىپ، حان ۇلتى ادەبيەتشىلەرىنىڭ دە نازارىنا ىلىكتى. ءبىز قولدا بار ماتەريالدار نەگىزىندە سونىڭ بىرنەشە مىسالىن كورسەتەمىز.
شىنجاڭ قازاق قالامگەرلەرى اراسىندا وزىندىك ورنى، قولتاڭباسى بار قالامگەردىڭ ءبىرى قاۋسىلحان قوزىبايەۆ بولىپ ەدى. ونىڭ 1957 جىلى جاريالانعان «العاشقى ادىمدا»، 1960 جىلى جاريالانعان «ءسىلامنىڭ قۇرداسى»، 1963 جىلى جارىق كورگەن «كوكتەم كۇندەرى»، 1973 جىلى شىققان «راس پا، اكە»، «ون جىلدىقتىڭ وزاتى»، «جاڭا جايلاۋ»، «قاراجاننىڭ ەسەبى» اڭگىمەلەرى ىلگەرىندى-كەيىندى جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلىپ، جەكە كىتاپ بولىپ تا شىققان. ءوز كەزىنىڭ ءدۇمپۋىن قوزعاعان «العاشقى ادىمدا دا» جازۋشى ۇجىمداستىرۋ كەزەڭىندەگى كەيىپكەرلەر قاقتىعىس-قايشىلىقتارى ارقىلى شىندىق ءومىردىڭ كوركەم سۋرەتىن جاسادى. اڭگىمەدەگى اسقار، قۇديار، جاپالاق، ماريالار بىر-بىرىنە مۇلدە ۇقسامايتىن دارالىق بەينەسىمەن ەرەكشەلەندى. تەك جۇڭگو تىلىنە عانا ەمەس، اعىلشىن، ورىس تىلدەرىنە دە اۋدارىلدى. قىتايدىڭ ايگىلى ادەبيەت سىنشىلارى چىن ءبايجۇن، جياڭ يۋەلەر بۇل شىعارمانى قازاق ۇلتىنىڭ عانا ەمەس، شاعىن ۇلتتار ادەبيەتىندەگى جەتىستىك رەتىندە باعالادى. شىعارماعا از ۇلتتار ادەبيەتى ىشىنەن قحر مەملەكەتتىك 1- دارەجەلى سىيلىعى بەرىلدى.
وسى كەزەڭدەگى كوزگە تۇسكەن جازۋىشىڭ ءبىرى راحمەتوللا اپشە ۇلى بولىپ، ونىڭ «شىرعا» اڭگىمەسى، «قۇپيا قۇدالىق» اتتى درامالىق شىعارماسى، «اپكەشتى كەلىنشەك» وچەرىگى سىندى شىعارمالارى جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلدى. وزگە ءتىل وقىرماندارى اراسىندا دا جاقسى باعاعا يە بولدى.
شىنجاڭداعى جازبا ادەبيەت قالىپتاسقان العاشقى كەزەڭدە ق.قوزىبايەۆ، ر.اپشە ۇلى ەسىمدەرىمەن بىرگە قىسقا اڭگىمە جازۋدىڭ شەبەرى رەتىندە كۇنگەي مۇقاجان ۇلى دا كوزگە ءتۇستى. اتالعان جازۋشىلار سول كەزدەگى شەتەل ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىن وقىپ، ۇيرەنىپ، ءوز قالامدارىنان تۋعان كوركەم دۇنيەسىن كلاسسيكتەر شىققان بيىككە جەتكىزۋدى مۇرات تۇتتى.
كۇنگەي مۇقاجان ۇلىنىڭ «تايتالاس» پوۆەسى جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلىپ، 1981 جىلعى قحر مەملەكەتتىك از ۇلتتار ادەبيەت جاسامپازدىعى جۇلدەسىنىڭ 2-دارەجەلى سىيلىعىن جەڭىپ العان.
جازۋشىلىق قارىمى جاعىنان شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ پروزا جانرىندا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن جۇماباي ءبىلال ۇلى، ورازحان احمەتوۆ، جاقسىلىق ءساميت ۇلى شىعارمالارى دا ءار مەزگىلدە جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلىپ، وزگە ۇلت قالامگەرلەرىنىڭ وڭ باعاسىنا يە بولىپ كەلدى.
ءبىز ءجۇماباي ءبىلال ۇلى شىعارماشىلىعىنا بەرىلگەن جۇڭگو ۇلتى ادەبيەتشىلەرىنىڭ باعاسىنا قاراي وتىرىپ، شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ نازارىنا قالاي ىلىككەنىنە ونان ارى كوز جەتكىزەمىز.
ج.ءبىلال ۇلى اۋىز ادەبيەتىنە مەيلىنشە قانىعىپ، اباي، مۇحتار الەمىنە زەيىن قويىپ، الەمدىك ادەبيەتكە قول سوزعان قالامگەر. سونىڭ ىشىندە ول وزىنە جاقىن ۇستاز تۇتقان و.بالزاك، ا.س.پۋشكين، ليەۆ.تولستوي، م.شولوحوۆ، ت.ب.لاردىڭ شىعارماسىنان دا ءنار الدى.
ونىڭ قالامىنان تۋعان «ءسۇرى قار»، «ءۇش قيىق»، ت.ب. اڭگىمەلەرى، «اتا داۋلەتى» اڭگىمەلەر جيناعى ىلگەرىندى-كەيىندى جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلدى. تاڭدامالى اڭگىمە-پوۆەستەر جيناعى «ولمەستىڭ كۇنىن بەر» دەگەن اتپەن جۇڭگو تىلىندە جاريالاندى.
1994 جىلى شانحاي قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى جاعىنان جاريالانعان «جۇڭگو قالامگەرلەرىنىڭ باعدارلاماسى» (56-بەت) اتتى كىتاپتا: «جۇماباي قازاق پروزاسىنىڭ ءداستۇرلى تۇلعاسىن بۇزا وتىرىپ، رەاليزيم مەن مودەرنيزيمدى توعىستىرا كەلە ءوتىمدى ءبىر فورماعا قۇرىلعان ءتىل ارقىلى ءوز ۇلتىنىڭ جان دۇنيەسىن جارق ەتكىزە ءبىلدى» دەگەن باعا بەرىلگەن.
قىتايدىڭ مەملەكەتتىك لۋ شۇن ادەبيەت سىيلىعىنىڭ يەگەرى، جاس تالانت اقىن، ادەبيەتشى چىن ۋىي – جۇماباي شىعارماشىلىعىنا ايالداعان «بۇركەۋلى ويدىڭ استارى» («شىنجاڭ گازەتى» 1993 جىل مامىر) اتتى ماقالا جازىپ، جازۋشىعا وتە جوعارى باعا بەرگەن. ول: «... تۇنىپ جاتقان، ءبىراق كەز-كەلگەن ۋاقىتتا بۇرق ەتە ءتۇسۋى مۇمكىن بولعان ءبىر كۇش جاسىرىنعان جۇماباي شىعارمالارى وڭىرلىك شەڭبەردەن اسىپ توگىلىپ جالپىلىققا قاراي، دارالىقتىڭ شەڭبەرىنەن ارى كوركەمدىككە قاراي، ۇلتجاندىلىقتىڭ شەڭبەرىن بۇزىپ شىعىپ، الەمدىك بيىككە قاراي، جالپى الەم ەلدەرىنىڭ تاعدىرىنا شىنايى نازار اۋدارۋ جولىمەن، ۇزدىك جازۋشىلار قاتارىنا بىرتە-بىرتە قادام تاستاۋدا» دەپ جازادى.
جۇڭگو ادەبيەت سىنشىسى چىڭ ءبايجۇن: «كوپ ماعىنالى، وبرازدى ۇعىمدار سىڭىرىلگەن اۆتوردىڭ ءومىر بايقاۋىنداعى تاماشا ەستەتيكالىق تاسىلىمەن ايشىقتاپ جازعان اڭگىمەلەرىن زامانىمىزداعى اڭگىمەلەردىڭ شوقتىقتىلارىمەن قاتار قويۋعا بولادى» دەيدى.
ءداستۇرلى پروزانى جاڭا اعىمدارمەن قابىستىرعان قالام قۋاتى جاعىنان ج.ءبىلال ۇلى ءوز تىزگىنىن تولىعىنان مەڭگەرگەن قالامگەر رەتىندە تانىلدى. شىعارمالارى جۇڭگو ەلىنىڭ ىشىندەگى ادەبيەتشى قاۋىمنىڭ نازارىنا عانا ىلىگىپ قالماي، جاپون تىلىنە اۋدارىلىپ، شەتەل ادەبيەتىنە دە جول سالدى.
شىنجاڭ قازاق پروزاسىندا باتىرحان قۇسبەگين، ءشايسۇلتان قىزىر ۇلى شىعارمالارى دا وزگە ۇلت تىلىنە اۋدارىلىپ، ادەبيەتتەگى ءوز ورنىن ەنشىلەدى. ش.قىزىر ۇلىنىڭ «دابىل» رومانى ش ۇ ا ر بويىنشا «وسى زامان ادەبيەتىندەگى تاڭداۋلى شىعارما» بولىپ باعالانعان. «ءناپسى» سەكىلدى بەس اڭگىمەسى جۇڭگو تىلىنە، روماندارى ۇيعىر تىلىنە اۋدارىلعان.
كەيىنگى بۋىن وكىلى سانالاتىن جازۋشى ءشامىس قۇمار ۇلىنىڭ «بوكە باتىر» رومانى 1990 جىلى قحر مەملەكەتتىك 4-كەزەكتى از ۇلت تىلىندەگى شىعارمالاردى باعالاۋدا «ۇزدىك رومان» سىيلىعىن العان. ونىڭ «جۋساندى دالا» پوۆەسى جۇڭگو تىلىندە جارىق كورىپ، 1987 جىلى ش ۇ ا ر بويىنشا 2-كەزەكتى بالالار ادەبيەتىن باعالاۋدا 1-دارەجەلى جۇلدە العان. ءارى وسى شىعارماسى نەگىزىندە جاسالعان تەلەفيليم قحر باتىس-تەرىستىك بەس ولكەسى بويىنشا 3-دارەجەلى ماراپاتقا يە بولىپتى. «تۋعان جەردە» اتتى اڭگىمەسى 1992 جىلى ش ۇ ا ر بويىنشا 1-دارەجەلى سىيلىق العان. ش.قۇمار ۇلى 1991 جىلى قحر مەملەكەتتىك «جۋاڭ جۇڭۋىن ادەبي سىيلىعىنا» يە بولعان.
جۇڭگو ادەبيەتشىسى ۋاڭ جۇڭميڭ ءشامىس حاقىندا: «ءشامىس قۇمار وسى وسىزامانعى جۇڭگو قازاعىنىڭ ايگىلى جازۋشىسى. ونىڭ شىعارمالارى ولكەمىزدىڭ ءىشى-سىرتىنا عانا ەمەس، ەلىمىز بويىنشا كەڭىنەن تانىمال» دەگەن باعا بەرەدى.
جۇڭگو قازاقتارىنان شىققان تەك قانا جۇڭگو تىلىندە شىعارمالار جازىپ، اتى شىققان كورنەكتى قالامگەردىڭ ءبىرى – اكپار ءماجيت ۇلى.
ءا.ءماجيت ۇلىنىڭ 1979 جىلى جاريالانعان تىرناق الدى تۋىندىسى «نۇرمان قارت جانە ونىڭ تازىسى» اتتى اڭگىمەسى قحر مەملەكەتتىك تۇڭعىش رەتكى اڭگىمەلەر بايقاۋىندا «ۇزدىك شىعارما» سىيلىعىنا يە بولسا، «قايران ون بەس جاستاعى حاليدا-اي» اتتى اڭگىمەسى قحر مەملەكەتتىك 2-رەتكى از ۇلت ادەبي شىعارمالارىن باعالاۋدا ءبىرىنشى دارەجەلى جۇلدە، «حانىمنىڭ ساندىعىنا ساقتالعان تىزىمدىك» اتتى اڭگىمەلەر جيناعى قحر مەملەكەتتىك 3-رەتكى ادەبي شىعارمالار بايقاۋىندا «جاسامپازدىق سىيلىعىن» الدى.
جازۋشىنىڭ «وپىق»، «سال»، «تۇرعى – نىسانا»، «ماشينا شىرعالاڭى» سەكىلدى ءبىر توپ شىعارماسى تەك قانا جۇڭگو تىلىندە جارىق كورىپ قالماستان، ۇيعىر، كورەي، جاپون، نەمىس، بۋلگار تىلدەرىنە دە اۋدارىلعان. ونىڭ قالامىنان تۋعان كوركەم شىعارمالار قىتايدىڭ ايگىلى جازۋشىسى ۋاڭ مىڭنىڭ جانە ادەبيەت سىنشىلارى جوۋ چىڭتاۋ، چىن بايجۇڭداردىڭ وڭ باعاسىن العان.
بۇدان باسقا اۋەلحان قالي ۇلى، شايمۇرات قامزا ۇلى، ت.ب. الدىڭعى بۋىن وكىلدەرى مەن ولاردىڭ ءىزىن جالعاعان جاس جانە جاسامىس قالامگەرلەردەن – قۇماربەك جۋانعان ۇلى، جەڭىس ىرىسحان ۇلى، تۇرسىنبەك بايجۇما سەكىلدى جاستار دا جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلدى.
شىنجاڭ قازاق ادەبيەتى – قحر مەملەكەتى بويىنشا وزىندىك ورنىن الىپ، كوپتەگەن شىعارمالار جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك شىعارمالار بايقاۋىنا قاتىسقان كوركەم شىعارمالار ءار جىلدارى تۇرلىشە جۇلدەلەرگە يە بولىپ وتىردى. جۇڭگو مەملەكەتتىك سىيلىعىن العان اقىن-جازۋشىلاردان: ءقۇرمانالى وسپان، شاكەن وڭالباي، ماعاز رازدان، ومارعازى ايتان، قاجىعۇمار شابدان ۇلى، ورازحان احمەت، جاقسىلىق ءساميت، جۇماباي ءبىلال، ءشامىس قۇمار، بەردىبەك قۇرجىقاي، ءتۇرسىنالى ىرىسكەلدى، ءجۇمادىل مامان، سەرىك قاپشىقباي، كۇنگەي مۇقاجان، عالىم قاناپيا، اكپار ءماجيت سىندى قالامگەرلەر بولدى.
مەملەكەتتىك اۋدارما سىيلىعىن العانداردان: قايشا تاباراك قىزى، ەركەش قۇرمانبەك قىزى بار.
دەمەك، ميلليارد حالىقتىڭ اراسىندا وتىرىپ-اق، ءوز انا تىلىندە شىعارمالار جازعان اقىن-جازۋشىلار، كوركەم اۋدارما ارقىلى كۇللى جۇڭگو ادەبيەتىنە دە از دا بولسا ءوز ىقپالىن كورسەتتى. اتالعان جازۋشىلاردىڭ جانە ولارمەن زامانداس اۋدارماشىلاردان – مۇقاش جاكە ۇلى، دۋبەك شالعىنبايەۆ سەكىلدى اعا اۋدارماشىلار باستاپ بەرگەن جولدى ناريمان جاباعىتاي ۇلى، مەللاتحات الەن ۇلى، ابدىبەك بايبولاتوۆ، علاجدەن وسپان، ءارىپ زۇرعانبەك ۇلى، ابدىلدابەك اقىشتاي ۇلى، قاليحان قالياقبار ۇلى، ءازىمحان ءتىشان ۇلى، ابدىكەرىم، قازىمبەك ارابين، شاماس اۋباكىر، نايمانعازى ساپان ۇلى، اقيا رادان ۇلى، ءالىمجان قاتبايەۆ، كاكەش قايىرجان، ءابدىماناپ ابەۋ ۇلى، قايشا تاباراك قىزى، ەركەش قۇرمانبەك قىزى سەكىلدى بەلدى اۋدارماشىلار جالعادى. كەيىنگى جاستاردان – قاديلا نۇرعالي، مۇرات ىبىراي، شاكەن بوكەتاي، جايىربەك مۇحامەتحان، داۋلەتجان پاتيح، قاجىبەك ايدارحان ۇلى سىندى قالامگەرلەر اۋدارماعا دەن قويدى. اتالعان اۋدارماشىلار جۇڭگو كلاسسيكالىق تۋىندىلارىن قازاققا تانىتىپ قانا قالماستان، قازاق قالامگەرلەرىن جۇڭگو تىلىنە ءتارجىمالادى.
سىبە ۇلتىنان شىققان اۋدارماشى قاباي اباي شىعارمالارى مەن «اباي»، «اباي جولى» روماندارىن، قايشا تاباراك قىزى مۇقاعاليدى جانە «اباي جولىن» قىتايشالادى. جوعارىدا اتى اتالعان اۋدارماشىلار ارقىلى جامبىل جابايەۆ، عابيدەن مۇستافين، ءسابيت مۇقانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، دۇكەنباي دوسجان، قالداربەك نايمانبايەۆ، سايىن مۇراتبەكوۆ، تاحاۋي اقتانوۆ، ورالحان بوكەي، نەمات كەلىمبەتوۆ، ديداحمەت ءاشىمحان، ت.ب. اقىن-جازۋشىلار شىعارماسى ازدى-كوپتى جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلدى.
تەك قانا اباي جانە اباي شىعارماشىلىعى توڭىرەگىندە ىلگەرىندى-كەيىندى بولىپ، جۇڭگو تىلىندە ونداي كىتاپ جارىق كوردى. اباي ەسىمى «قىتايدىڭ ءىرى سوزدىگى» سەكىلدى ەنسيكولپەديالىق تومدارعا كىردى. بەيجىڭ قالاسىنىڭ چاۋياڭ ساياباعىنان اباي ەسكەرتكىشى بوي كوتەردى. بىرنەشە مارتە اباي وقۋلارى ۇيىمداستىرىلدى.
اباي جانە قازاقستاندىق قالامگەرلەردىڭ جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلعان شىعارمالارىمەن بىرگە شىنجاڭدىق قالامگەرلەردىڭ ەڭبەكتەرى جۇڭگو ەلى ءۇشىن قازاق ادەبيەتتەنۋ عالىمىن قالىپتاستىردى. ادەبيەت پەن مادەنيەت الماسۋعا قاتىستى بۇل ءۇردىس بۇرىنعى جىلدار باياۋ قارقىنمەن جۇرگەن بولسا، ەلىمىز تاۋەلسىزدىنەن كەيىن تەرەزەسى تەڭ كورشىلىك قارىم-قاتىناستار اياسىندا ءتىپتى دە تەرەڭدەي ءتۇستى.
زامان اۋقىمىنا ىلەسىپ، باياعى كەڭەستىك كەزەڭدەگى ورىس ءتىلدى جازعىشتاردىڭ كوبەيگەنى سياقتى قازىرگى كەزدە قىتايدا قىتايشا جازاتىن جاستار ءوسىپ كەلەدى.
سولاردىڭ وكىلى رەتىندە ايدوس امانتاي ۇلى ەسىمدى جاس جازۋشىنى اتاۋعا بولادى. ونىڭ اتاسى ساعات جايپاق ۇلى، اجەسى تۇرسىن جولىمبەت قىزى، باسپاگەر ءارى جۋرناليست-جازۋشى بولعان كىسىلەر. بىلاي قاراعاندا ايدوسقا اتا جولىنداعى ءبىر بۋىن – تازا قازاق ءتىلدى ادەبيەتتىڭ وكىلدەرى بولىپ ەدى. اكەسىنىڭ قارىنداسى – جانار ساعات قىزى ايگىلى كينو جۇلدىزى. مۇنىڭ ءبارىن تىزبەكتەپ وتىرعان سەبەبىمىز وقىرماننىڭ زامانا وزگەرىسى، ۇرپاق جاڭالىعى، ادەبيەتتەگى بۋىندار جايىنداعى الىپپەلىك ساۋاتىن تەرەڭدەتۋ بولىپ تابىلادى. وسى ءبىر وتباسىدان-اق، قىتايداعى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ كەيىنگى مۇراگەرلەرىنىڭ باعىت-بەتالىسىن، بولاشاعىن انىق بايقايمىز دەگەن ءسوز.
ايدوس جۇڭگو تىلىندە «ايدوس-شولپان» اتتى رومان جازعان ەكەن. العاشقى وقىرمانى بولعان جۇڭگو قالامگەرلەرىنىڭ دە وڭ باعاسىن الىپتى.
باق-قا بەرگەن سۇحباتىندا ارعى بەتتەگى ەركەبۇلان ءمۇتان ۇلى اتتى جاس جازۋشى دا تۇششىمدى وي-كوزقاراسىن ورتاعا سالىپ، ءوزىن جاڭا ادەبيەتتىڭ وكىلى رەتىندە اتاپتى.
قىتايداعى جۇڭگو ءتىلدى قازاق ادەبيەتشىلەرىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – ولار شەتەلدىڭ وزىق ادەبيەت ۇلگىلەرىن جۇڭگو اۋدارماسى ارقىلى كۇنبە-كۇن وقي الادى. جۇڭگو جازۋشىلارىنا دا قولى وڭاي جەتەدى. قىتايلىق ادەبيەتتەگى الەم ادەبيەتىن اۋدارۋ ءۇردىسىنىڭ ۋاقىت كۇتتىرمەي ىسكە اسۋى وقىرماندارىنا وڭ ۇپاي سىيلايدى. ءسويتىپ، ءبىز اۋىزعا العان جاستار جانە ولاردىڭ زامانداستارى ءبىزدىڭ قولىمىز جەتە بەرمەيتىن ادەبيەتتەردى اۋدارىپ-توڭكەرىپ وتىرادى. سوندىقتان دا ولاردىڭ ءوزىن تانىتۋداعى، ۇلتتى تانىتۋداعى ەڭبەگى زور. الداعى جەردە كۇتەتىن ۇمىتتەرىمىزدە كوپ.
قورىتا كەلگەندە، تۇتاس ۇلت ادەبيەتىنىڭ اتاسى دا، بوتاسى دا ءوزىنىڭ وتىن ۇرلەپ، وشاعىن مازداتىپ ورتاق ادەبيەتىنە، حالقىنا قىزمەت ەتەدى. ونىڭ وزگە ەلگە جەتۋىنە دە التىن كوپىر بولا الادى. الەمدىك ادەبيەتتىك، مادەنيەتتىك الماسۋلار ادامزات وركەنيەتىنىڭ ىلگەرلەتۋشى كۇشتەرى ساناتىنا جاتادى. ولاي بولسا قازاق ادەبيەتىنىڭ ميلليارد حالىقتىڭ وقىرمانىنا جەتىپ، ءوزىنىڭ وسىپ-وركەندەۋ جولىن تانىتۋى، اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ەسىمىن وزگەنىڭ تاقتاسىنا التىن ارىپپەن جازۋى ءبارى دە ۇلتتىڭ رۋحاني جەمىسى مەن جەتىستىگى سانالادى. ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ كوپ ءتۇرلى جولىنىڭ ءبىرى ادەبيەتتىڭ وسىنداي جالپى حالىقتىق ءتۇس الۋىنان كورىنەدى.
ءجادي شاكەن ۇلى
جازۋشى
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ،
ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.
حالىقارالىق شىڭعىسحان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى
