بۇگىندە ۇلتتىق ۆاليۋتاسى السىرەگەن ءبىرقاتار ەلدەر بىرتىندەپ دوللاردان ارىلۋدى ءجون ساناپ وتىر.  تۇركيا مەن يران، كورشى رەسەي ەلى مۇنداي قادام ۇلتتىق ۆاليۋتالارىن «تەگەۋرىندى ەتەدى» دەپ ۇمىتتەنۋدە. تۇركيا مەملەكەتى ءقازىردىڭ وزىندە جۇڭگو، رەسەي، يران جانە ۋكراينا ءتارىزدى ءىرى ساۋدا ارىپتەستەرىمەن تەك ۇلتتىق ۆاليۋتاسى ارقىلى تولەم جاساۋدى دۇرىس دەپ شەشكەن. سول ءتارىزدى رەسەي دە دوللاردان ارىلۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ۆاليۋتالىق رەزەرۆتەرىن ءارتاراپتاندىرۋعا كوشكەن.

مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، رەسەي ءتىپتى دوللارسىزدانۋ ماقساتىندا  2016-2017  جىلدار ارالىعىندا ءرۋبلدى دە بولجانعان مەجەدەن ءارى قۇلدىراتىپ جىبەرگەن. ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، ءقازىر رەسەي ۇكىمەتىنە «ءرۋبلدى قولدايمىز» دەپ التىن-ۆاليۋتا قورىنان كوپتەپ دوللار الۋ ىڭعايلى بولىپ وتىر.

«-التىن-ۆاليۋتا قورىنداعى دوللاردان بوساعان ورىندى رەسەي ەندى  ىعىستىرىپ، يۋانعا بەرمەكشى. بۇدان بولاشاقتا رەسەيدىڭ التىن-ۆاليۋتا قورىندا دوللاردان گورى يۋاننىڭ باسىم بولاتىنىن اڭعارامىز. رەسەي ءقازىر قىتايمەن ساۋدا قارىم-قاتىناسىن نىعايتۋعا بارىن سالۋدا.  ەكى ەل ەسەپ ايرىسۋدا  رۋبل مەن يۋاندى پايدالانباقشى. وسىلايشا كورشى رەسەي ەلى تەز ارادا  دوللاردان ارىلۋدى كوزدەپ وتىر»،- دەيدى ەكونوميست-عالىم ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ.

ەكونوميست-عالىمنىڭ ايتۋىنشا، ارمەنيا، گرۋزيا، ءازىربايجان، تۇركيا، يران ەلدەرى دە دوللارعا قارسى قيمىل جاساۋدا.  ال قازاقستان ءۇشىن دوللارعا تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋ قانشالىقتى ماڭىزدى؟  

«ورتا ازيا ەلدەرىنە ەكونوميكاسىن دوللارعا تاۋەلدى ەتۋ ءتيىمدى بولماي تۇر. ءقازىر الەمدىك نارىقتا 500 ترلن دوللار اينالىمدا ءجۇر. كەز كەلگەن مەملەكەت شەتەلدەن نەمەسە حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنان نەسيە الاتىن بولسا، دوللارمەن الادى. ەكسپورت، يمپورت ارا قاتىناسىنداعى ساۋدا بارىسى دا دوللارمەن ەسەپتەلەدى. ءبىز قانشا جەردەن ءونىمدى، تاۋاردى تەڭگەمەن ەسەپتەسەك تە اينالىپ كەلگەندە حالىقارالىق نارىقتا دوللارعا تاۋەلدىمىز. دوللاردىڭ قۇنى ارتقان سايىن ۇلتتىق ۆاليۋتامىز قۇنسىزدانىپ وتىر. 2016-2017 جىلعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ءبىرازىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى قۇنسىزدانعان. وسىعان بايلانىستى «ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا اياسىندا ورتاق ۆاليۋتا بولۋى كەرەك. سونداي-اق ورتا ازيا ەلدەرى ءوزارا ۇلتتىق ۆاليۋتامەن عانا تولەم جاساعانى ءجون» دەگەن پىكىرلەر ايتىپ قالادى. ءبىرقاتار ەلدەر شارا قولدانىپ، التىن-ۆاليۋتا قورلارىن ءارتاراپتاندىرىپ، ىشكى نارىعىنان دوللاردى ىعىستىرىپ جاتقانىمەن، ازىرگە قازاقستان اسىقپاي وتىر. دەدوللاريزاسيا جايىندا ايتىلعالى ءبىراز ۋاقىت بولعانىمەن، بىزدە ناقتى شارالار قابىلدانا قويعان جوق»،-دەدى ەكونوميس-عالىم ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ.

ماماننىڭ پىكىرىن ناقتىلاي ءتۇسۋ ءۇشىن ءبىز ەكونوميست-عالىم كەلتىرگەن دەرەكتەردى ارنايى سىزبامەن كورسەتتىك. دەرەكتەر راسىمەن دە 2016-2017 جىلدارى ءبىرقاتار ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتالارى قۇنسىزدانعانىن ناقتىلايدى. اسىرەسە تەڭگە مەن سۋمنىڭ ايتارلىقتاي قۇنسىزدانعانىن سىزبادان انىق كورۋگە بولادى.

جالپى، ماماندار قازاقستانمەن كورشىلەس ەلدەردىڭ ءبىرازى بۇگىندە ىشكى نارىعىندا دوللارعا بەلگىلى ءبىر كولەمدە شەكتەۋ قويىپ وتىرعانىن العا تارتتى.  «قازاقستان-مەنەدجمەنت جانە ەكونوميكالىق بولجام» ورتالىعىنىڭ قارجىگەرى ەرقابىل وماشيەۆتىڭ ايتۋىنشا، ءازىربايجان، گرۋزيا ەلدەرىندە جىلجىمايتىن مۇلىك قۇنى تەك ۇلتتىق ۆاليۋتامەن باعالانادى. وزبەكستان مەن قىرعىزستان  دا ساۋدا-ساتتىق تەك ۇلتتىق ۆاليۋتادا جاسالادى.

«قىرعىزدىڭ بازارىنان كيىم-كەشەك الۋعا بارساڭىز، تەك سوممەن ساۋدا جاساپ قايتاسىز. وزبەكستاندا دا سولاي. ال بىزدە تەڭگەمەن قوسا ىشكى نارىقتا دوللاردى دا الا بەرەدى. سونداي-اق قازاقستاندا تۇرعىن ءۇي باعاسىن ىشكى نارىقتا كوبىنەسە دوللارمەن باعالاپ قويادى. تۇركيا، ءازىربايجان، گرۋزيا ەلدەرىندە مۇندايدا تەك ۇلتتىق ۆاليۋتامەن ەسەپ ايىرىسادى. كولىك ساتساق تا كوك قاعازبەن ەسەپتەسۋگە جاقىنبىز. قور بيرجاسىندا تەڭگەدەن گورى دوللار ءوتىمدى. ءبىز الدىمەن ىشكى نارىقتى دوللاردان ارىلتىپ الماي، ەكسپورت، يمپورت قاتىناسىندا دوللارعا تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلمايمىز.  ءبىر عانا الماتى قالاسى بويىنشا دەرەكتەردى العا تارتساق، وسىدان بەس جىل بۇرىن 2013 جىلى الماتى 6142،4 ملن دوللارعا باعالانعان تاۋاردى سىرتقا ەكسپورتتاسا، 20774،2 ملن دوللارعا باعالانعان تاۋار يمپورت بولىپ الماتىعا ەنگەن. بۇل 2013 جىلعى كورسەتكىش. ال 2017 جىلى ەكسپورت، يمپورت كولەمى باسەڭدەگەن. ءقازىر وتاندىق ءونىم ءوندىرۋ كولەمى ارتتى. وتاندىق بيزنەس قولداۋدى سەزىنە باستادى. سوندىقتان كەي سالالاردا يمپورتقا تاۋەلدىلىك تە سەيىلە باستادى. ءبىراق سونىڭ وزىندە دوللارعا بايلانىپ تۇرمىز. دوللار وسسە، بارلىق تاۋار باعاسىن، ازىق-تۇلىكتى قىمباتتاتا قويۋ قازاقستاندا عانا بار قۇبىلىس. مۇنىڭ سالدارىن قاراپايىم حالىق تارتادى. سوندىقتان ءبىز ءۇشىن الداعى ەكى جىلدا ىشكى نارىقتى دوللاردان تازارتۋ ماڭىزدى»،-دەيدى قارجىگەر ەرقابىل وماشيەۆ.

وسى ارادا ءبىز مامان مىسال ەتىپ وتىرعان ءبىر عانا الماتى قالاسىنا ەنەتىن يمپورت تاۋارلار كولەمىنىڭ باعاسىن جانە الماتىدان سىرتقا ەكسپورتتالاتىن ەكسپورت تاۋارلار كولەمىن سىزبامەن كورسەتۋدى ءجون كوردىك.

قارجىگەر مامان العا تارتقانداي، وتاندىق تاۋار كولەمى ارتىپ، وتاندىق وندىرىسكە ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ بولىپ جاتقانىمەن، ءبىزدىڭ ىشكى نارىقتا دوللاردىڭ وزىندىك بەدەلى بار. ماماننىڭ بايىپتاۋىنشا، ساقتىق قورىمىزدا جاتقان دوللاردىڭ كوپ بولۋى دا كوك قاعازعا سۇرانىستى تۇسىرمەي تۇر.

«ساقتىق قورىمىزدا دوللاردىڭ ۇلەس سالماعى 70 پايىزدان استام بولىپ تۇر. مىنە، بولاشاقتا بۇل كورسەتكىشتى 40 پايىزعا تۇسىرسەك ءجون بولار ەدى. ساقتىق قوردا التىننىڭ ۇلەسىن كوبەيتۋگە تىرىسۋ كەرەك. ساقتىق قوردىڭ 40 پايىزى دوللار، 40 پايىزى التىن، قالعان 20 پايىزى يۋانمەن جيناقتالسا، بۇل ارادا تەپە-تەڭدىك پايدا بولاتىن ەدى. ءقازىر مۇناي مەن دوللارعا بايلانعان ەكونوميكانىڭ ناتيجەسى ەكى جىل سايىن ۇلتتىق ۆاليۋتانى قۇنسىزداندىرۋ ەكەنىن ءقازىر ءبىراز ەلدەر ۇقتى. مۇنايدىڭ باعاسى ەندى بۇرىنعىداي قىمبات بولمايدى. اقش فەدەرالدىق جۇيەسىنىڭ دە كوزدەپ وتىرعانى تەك ءوزىنىڭ پايداسى. سوندىقتان الەم ەكونوميكاسى، اسىرەسە، ورتا ازيا ەلدەرى 2020 جىلعا قاراي ناقتى ءبىر وزگەرىسكە ۇمتىلارى داۋسىز. وسى ارالىقتا قازاقستان دا بەيقام قالماۋى كەرەك. ول ءۇشىن دوللاردان ارىلۋعا قاتىستى باتىل ارەكەتتەر جاسالىپ، ىشكى نارىقتا دوللارعا شەكتەۋ قويۋدى باستاپ كەتكەن ءجون. دەدوللاريزاسيانى قۇر قيالعا اينالدىرماۋ كەرەك. تەڭگەگە سەنىم ارتسىن دەسەك، بىزگە مۇنداي قادامدارعا قورىقپاي بارۋعا تۋرا كەلەدى»،-دەدى قارجىگەر ەرقابىل وماشيەۆ.

قارلىعاش زارىققان قىزى