مۇحامبەتكارىم قوجىرباي ۇلىنىڭ تومەندەگى ماقالاسىندا ءابىلقايىر حاننىڭ "ساتقىن" ەمەس، كەرىسىنشە التى الاشقا "اعا حان" بولعاندىعىن جازادى. "قامشى" - ەركىن اقپارات الاڭى. اۆتوردىڭ جازعاندارىنا الىپ-قوسار وي بولسا، جاريالاۋعا ءارقاشان دايىنبىز. 

 

قازاق تاريحىندا باھادۇر حان اتاعىن العاندار ساۋساقپەن سانارلىقتاي. ءبىرىنشىسى، ايگىلى «تۇرىك شەجىرەسى» كىتابىنىڭ اۆتورى - باسىندا ارال قازاقتارىنىڭ، كەيىننەن حيۋانىڭ حانى بولعان ءابىلعازى ءباھادۇر حان.

ەكىنشىسى، ءاز تاۋكە باھادۇر حان.

ءۇشىنشىسى، باسىندا كىشى ءجۇز حانى، كەيىننەن اعا حان اتاعىن العان ءابىلقايىر مۇحامبەت قازى باھادۇر حان. ۇشەۋى دە شىڭعىسحاننىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى.

رەسەي وزدەرىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىن جاسىرىپ، بۇركەمەلەۋ ماقساتىندا، بارلىق تاريحي كىتاپتاردا قازاق مەملەكەتىن قۇلاتقان ورىس يمپەرياسى ەمەس، جوڭعارلار، قازاقتار جوڭعارلاردان قورىققاندىقتان ورىس يمپەرياسىنا ءوز ەرىكتەرىمەن قوسىلدى دەپ جازدى. كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىر 8 قازان 1730 جىلى اننا يونوۆنانىڭ اتىنا قازاق ەلىن بوداندىققا الۋ جونىندە حات جازىپ، ءوزى، ياعني كىشى ءجۇز بوداندىقتى ءبىرىنشى بولىپ مويىندادى، كەيىننەن ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇز قازاقتارى دا قولدادى دەپ جازىلدى. تاريحي شىندىقتىڭ بۇرمالانۋى 1982 جىلى ەڭ بيىك شەگىنە جەتىپ، ورىستىڭ قازاق جەرىندەگى وكىلدەرى مەن سولاردىڭ قولشوقپارلارى قازاق حالقىنىڭ ورىس يمپەرياسىنا «ءوز ەرىكتەرىمەن» قوسىلعانىنىڭ 250 جىلدىعىن بۇكىل وداقتىق دەڭگەيدە اتاپ وتۋگە، ياعني تويلاۋعا بارىنشا كۇش سالىندى. ابىروي بولعاندا ۇلتتىق نامىسى بار، شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قارايتىن ازاماتتار تابىلىپ، سولاردىڭ قارسىلىعىمەن تويلانباي قالدى. ايتپەسە، ءوز ەرىكتەرىمەن قوسىلعان حالىق «دوسىنا» قارسى 200-دەن اسا (سوڭعى دەرەكتەر 700ء-دىڭ اينالاسى دەلىنىپ ءجۇر) قاندى شايقاسقا شىعىپ، سول شايقاستاردا ونداعان ميلليون اتا-بابالارىمىز بەن اپا-اجەلەرىمىز وپات بولىپ، جاپا شەكپەگەن بولار ەدى. ونىڭ ۇستىنە ءابىلقايىردىڭ ونداي حاتتى جازباعانى دا ءقازىر تولىقتاي دالەلدەنىپ وتىر. سوندىقتان، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ورىسشىل تاريحشىلارىمىز ساتقىن ەتىپ كورسەتكەن ءابىلقايىر بۇل جارىق دۇنيەنىڭ ەشقانداي قىزىعىن كورمەي، 40 جىل بويى اتتان تۇسپەگەن، بارلىق ءومىرىن پاتشالىق ورىس يمپەرياسىمەن سوعىستا وتكىزگەن، كوزىنىڭ تىرىسىندە قازاقتىڭ تىرناقتاي جەرىن دە بەرمەگەن، كەرىسىنشە قازاق جەرىن ورىس-كازاك، قالماقتاردان تازارتىپ، قازاق شەكاراسىن ويىلدان جايىققا ىسىرعان ۇلى قولباسشى بولىپ تابىلادى.

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بەيبىت قويشىبايەۆ «باتىس شەكارانى بەكەمدەگەن - ءابىلحايىر حان ەدى» دەگەن زەرتتەۋ ەڭبەگىندە بىلاي دەپ جازادى:  «كۇردەلى گەوساياسي احۋالدا ۇلان-عايىر كەڭىستىكتى الىپ جاتقان الىپ ەلدى وڭتايلى باسقارۋ، سىرتقى كۇشتەرگە توتەپ بەرۋدى قامسىزداندىرۋ تالاپتارىنا جاۋاپ بەرۋى حاق رەفورمانى ءۇش ولكەگە ءۇش حان سايلاتىپ تاۋكە حان جاسادى. بۇل كەزەڭدى، وكىنىشتىسى، كەيبىر تاريحشىلار ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى اياقتالعان، بۇدان بىلاي ونىڭ ورنىنا بىرنەشە بىرلىكتىڭ – قازاق حاندىقتارىنىڭ ساحناعا شىققان كەزى دەپ بىلەدى. ياعني ءبىر مەملەكەت (حاندىق) ءۇش بولىككە ءبولىندى دەپ سانايدى.

الايدا بۇل جاڭا قۇرىلىم ەلدى باسقارۋدى ءتيىمدى جولعا سالىپ، تۇتاستىقتى نىعايتا ءتۇسۋدىڭ بىردەن-بىر دۇرىس جولى ەدى. باس حان، ۇلى حان، كاھان مارتەبەسىندەگى تاۋكە حان ورتاق ەلدىك مۇددەنى ءۇش ءجۇزدىڭ حاندارىمەن شەشىپ وتىراتىن. ول 1715 جىلى دۇنيە سالعاننان كەيىن اعا حان، ۇلى حان رەتىندە ءۇش ولكەدەگى حانداردىڭ ىشىندەگى ەرەسەگى ءارى بەدەلدىسى – ورتا ءجۇزدىڭ جانە كىشى ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ بيلەۋشىسى قايىپ حان تانىلدى. ونى باقتالاستارى ولتىرگەن سوڭ، كىشى ءجۇزدى جانە ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىن بيلەۋشى ءابىلحايىر حان وسى مارتەبەگە 1719 جىلى يە بولدى. 1748 جىلى ءابىلحايىر قازا تاپتى دا، بۇل لاۋازىم ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەتكە ءوتتى. ول ومىردەن كوشكەن 1771 جىلى حان تاعىنا ابىلاي وتىرىپ، ون شاقتى جىل اعا حان، ۇلى حان مارتەبەسىن الىپ ءجۇردى. 1781 جىلى ابىلاي قايتىس بولعاننان كەيىن، پاتشا ۇكىمەتى قازاق ىشىنە حان سايلاۋدىڭ تىزگىنىن ءوز قولىنا بەكەم العاندىقتان جانە قازاقتىڭ تۇتاستىعىن ىدىراتۋعا اشىق كىرىسكەندىكتەن، ەشكىمدە اعا حان اتالعان جوق.

تۇسىنىكتەمە: اعا حان مەن قاعان سينونيم سوزدەر بولىپ تابىلادى. ەكەۋىنىڭ دە ماعىناسى بىردەي. ايىرماسى، ق-اعا-ن دەگەنىمىزدە حان سىرتىندا قالىپ، اعا ءسوزى ورتاعا اۋىسادى. شىڭعىس حاننىڭ لاۋازىمى دا وسىلاي اتالعان. ولدا بارلىق حانداردىڭ اعاسى بولدى.

...جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى جۇرگىزىلگەن وتان سوعىسىن جەڭىسپەن قورىتىندىلاپ، باتىس شەكارانىڭ بەكەمدىگىن كۇيتتەگەن، قازاقتىڭ جايىقتان وزەن سۋى سارقىلعانشا ايرىلمايتىنىن مالىمدەگەن، «ورىنبور ولكەسىنىڭ 1 پەترى» نەپليۋيەۆتىڭ «جەكە دۇشپانى» جانە ورىس پاتشاسىنىڭ «قاس جاۋى» اتانعان ءابىلقايىر حاننىڭ ەلىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىن ءادىل تارازىلاۋ ءلازىم.

...جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان قازاقتىڭ عاسىرلار بويى جاپا شەككەنى بەلگىلى. سولارعا قارسى كۇرەستە ءار جىلداردا كورسەتكەن ەرلىكتەرى ءۇشىن داڭقتى بابالارىمىز بۇگىندە دارىپتەلىپ كەلەدى. ورىندى دارىپتەلەدى. تەك ەكى ءجۇز جىلعا سوزىلعان سول قازاق-قالماق شايقاستارى ىشىنەن – 1723 جىلعى جويقىن باسقىنشىلىق شابۋىل تۇتاتقان قارسىلىقتاردان، قازاقتىڭ ەل بولىپ قالۋ-قالماۋ ماسەلەسىن شەشكەن 1726-1730  جىلدارعى وتان سوعىسىنان گورى، باسقا كەزەڭدەردەگى جەرگىلىكتى شەڭبەردەن اسپايتىن جەكەلەگەن ۇرىستاردى اۋىزعا الۋمەن شەكتەلۋ بار. سول جەكە شايقاستاردا حالىق نازارىنا ىلىككەن باتىرلاردى ماقتان تۇتىپ شاشىلىپ-توگىلىپ جاتقانىمىزدا، نەگىزگى دە ءتۇيىندى ماسەلەنى – مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تاعدىرىن، ەلدىڭ بىرلىگىن ايقىنداعان ايبىندى كەزەڭ مەن ونىڭ قاھارماندارى تاسادا قالىپ جاتادى.

ۇلكەن عالىمداردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى كۋا، قازاق جوڭعارمەن ەكى عاسىر بويى ايقاسقاندا، ەستە قالارلىق جەڭىستەر دە، جەڭىلىستەر دە كوپ بولدى. قازاق ەلى، اقىرى، اڭىراقايمەن تۇيىندەلگەن ازاتتىق سوعىسىنان كەيىن شيرەك عاسىر وتكەندە عانا جاۋدان تولىق تازارتىلدى. ايتسە دە، سولاردىڭ ءبارى ءار اۋماقتاعى ويدىم-ويدىم، لوكالدى قاقتىعىستار ەدى.

ءابىلقايىر قازى باھادۇر حان وتان سوعىسىنىڭ شەشۋشى كەزەڭىنىڭ باس قاھارمانى، قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىگىن ساقتاپ قالعان قايراتكەر، باتىر، قازاق اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى بولعان ادام. قازاق جاساقتارى ونىڭ باستاۋىمەن ەلىمىزدىڭ بارشا ايماعىندا شايقاستى، ءىرى جەڭىستەرگە جەتتى. ونىڭ ەڭبەگىن حالىقتىڭ ءوزى تۋرا سول كەزدىڭ وزىندە-اق ءدال دە ءادىل باعالاپ، ەل نامىسىن قورعاپ ەرلىك كورسەتكەن مايدان ورىندارىنا ونىڭ اتىن بەردى. سول اتاۋلار كونە كارتالاردا، حالىق جادىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان.

سونىڭ ءبىرى گەولوگ جانە كارتوگراف مولديار سەرىكبايەۆ بۇدان ءبىراز بۇرىن «اقتابان شىبىرىندى وقيعاسىنىڭ كارتاسىن» سىزعان ەدى...

سىزباعا قاراعاندا، ارقادا «قالماققىرىلعان» دەگەن جەر بار، سونىڭ ۇستىمەن «ءابىلقايىر وزەنى» اعىپ جاتىر. ال شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ اراسىندا «ءابىلقايىر دالاسى» جاتىر. وسىندا ەكى «قالماق قىرىلعان» دەگەن جەر اتاۋى ساقتالعان. قاراتاۋ قويناۋىندا «ءابىلقايىر بۇلاعى» بار. «ۇلكەن وردا قونعان»، «كىشى وردا قونعان» دەگەن جەر اتاۋلارى – ازاتتىق سوعىسىن باسقارعان اعا حان، كىشى حان ستاۆكالارىنىڭ تۇرعان ورنىن كورسەتەدى. ال بالقاشتىڭ وڭتۇستىگىندەگى ايگىلى اڭىراقاي شايقاسى وتكەن وڭىردە، ىلەگە تاقاۋىراقتا  – حانتاۋ، ودان شۋعا قاراي سوزىلىپ جاتقان «ءابىلقايىر جالى» دەگەن تاۋ اتاۋى ساقتالعان.

ءبىزدىڭ كوڭىلىمىز قانشاما تارىلىپ، قازاقتىڭ 1726-1730 جىلدارداعى وتان سوعىسىنىڭ باس قاھارمانىنىڭ ەڭبەگىن مويىنداعىمىز كەلمەسە دە، گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارىنىڭ ءوزى–اق ونىڭ دا، ءبىزدىڭ دە كىم ەكەنىمىزدى كوزگە شۇقىپ ايتىپ تۇرعان جوق پا؟

ورداباسىنداعى جيىنعا دەيىن جوڭعارلار باسىپ العان وڭتۇستىكتەگى قازاقتىڭ استاناسىن، وزگە دە قالالارى  مەن كوشىپ–قونىپ مال باعىپ جۇرگەن جەر سۋىن ازات ەتىپ كوزگە تۇسكەن باتىر – ءابىلقايىر حان ەدى. سوندىقتان دا ەل ونى وتانشىل جاۋىنگەر – حان رەتىندە تانىپ، قازاقتىڭ بىرىككەن قولىن باسقارتتى. سىزبا دا ءابىلقايىر 1710 جىلى كىشى جۇزگە جانە ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنە حان بولىپ سايلانعان قاراقۇم قۇرىلتايى وتكەن جەر دە كورسەتىلگەن. ءابىلقايىر – ءباھادۇردىڭ باسقارۋىمەن بولعان شايقاستار ناتيجەسى قازاق دالاسىنىڭ تالاي جەرىندە «قالماققىرىلعان» دەگەن اتاۋمەن ساقتالىپ قالعان.

اعا حان ءارى باس قولباسشى ءابىلقايىر قازاق جەرىن ءبىرتۇتاس مايدانعا اينالدىرىپ، ازاتتىق جولىنداعى جەڭىستى شايقاستارىن جۇرگىزگەندە – ابىلاي ءالى بالاڭ بوزبالا بولاتىن. ول 30 – شى جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي ەرلىكتەرىمەن كوزگە ءتۇسىپ، جەكە رۋ تايپا ءامىرشىسى بولدى.  ءابىلقايىر حان ولتىرىلگەن ۋاقىتتان شيرەك عاسىر وتكەندە بارىپ، ابىلاي سۇلتان حان تاعىنا وتىردى. ول ءابىلقايىر حاننىڭ ۇلى نۇرالىمەن قۇرداس. ءارى ونىڭ كۇيەۋ بالاسى. دەمەك ولاردى ءوزارا سالىستىرۋ ۇيات. كەزىندە ابىلاي سۇلتان قالماققا تۇتقىنعا تۇسكەندە، ءابىلقايىر حان ونى قۇتقارۋعا اسەر ەتكەن، بۇل جايىندا، بۇگىنگى زەرتتەۋلەر ءوز الدىنا، شاكارىم دە ايتادى. ابىلاي ءابىلقايىردى «ءبىزدىڭ اعا حانىمىز»، ياعني قاعان دەپ اتاعان.

سونىمەن، 322 جىل ىلگەرىدە ومىرگە كەلگەن ءابىلقايىر حان حالىقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» اپاتىنان امان الىپ شىعۋشى، وتان سوعىسىنداعى باس قولباسشى، قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن قورعاۋشى مەملەكەتتىك تۇلعا. ال تۋعانىنا بيىل 304 جىل تولعان ابىلاي حان – ءابىلقايىر حان باستاعان ازاتتىق سوعىسىن ءبىرجولاتا جەڭىسكە جەتكىزىپ قورىتىندىلاۋشى، ەكى الپاۋىت يمپەريا اراسىندا قازاقتىڭ ەلدىگىن ساقتاي بىلگەن ءىرى مەملەكەت قايراتكەرى...

بىلمەستىكپەن استاسقان اسىرە شامشىلدىقتان، ورىنسىز اسقاقتىقتان ادا بولايىق، بىلىممەن ۇشتاسقان ادىلەتتىكتىڭ باياندى بىرلىگىمىزگە توتە جول اشارى كامىل» («دات تاقسىر» №42 (125) 07.12.2011).

بەيبىت قويشىبايەۆتىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرىنىڭ بىردەن-بىر ءادىل شىندىق ەكەندىگىن بۇلتارتپاي دالەلدەيتىن دايەكتى دەرەك، بارلىق اۋىزشا دا، جازباشا دا شەجىرە دەرەكتەردىڭ بارىندە ءابىلقايىر حاننىڭ باس قولباسشى بولىپ تاعايىندالۋى. ويلانىپ كورىڭدەر، باس قولباسشى دەگەن قانداي لاۋازىم. اسىرەسە، سوعىس جاعدايىندا. بارشامىزعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن، سالىستىرمالى تۇردە ايتار بولساق، بۇگىنگى ءبىزدىڭ باس قولباسشىمىز ەلباسىمىز ەمەس پە؟!

ءابىلقايىر مۇحامبەت قازى ءباھادۇر حان ءالى قازاق تاريحىنان وزىنە ءتيىسىلى ورىنىن العان جوق. ورىستىڭ ايداپ سالۋىمەن ءابىلقايىر 1748 جىلى قاپيادا باراق سۇلتاننىڭ قولىنان كوز جۇمدى. وسىلايشا ءابىلقايىر باستاعان ورىس جاۋلاۋشىلارىنا قارسى سوعىس 300 جىل بويى ءبىر ساتتە تولاستاعان ەمەس. تاۋەلسىزدىك بىزگە وڭايلىقپەن كەلگەن جوق. ايتپەسە اتا-بابالارىمىز «ءبىز قازاق ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان» نەمەسە «مەن قازاقپىن مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» دەپ ايتپاعان بولار ەدى. ءابىلقايىر ولسە، ورنىنا سىرىم، يساتاي، ماحامبەت، كەنەسارى، ناۋرىزباي، يسا، دوسان، شاباي ت.ب. كەلدى. ەگەر ءبىز قازاق حالقىنىڭ وسى ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىنىڭ ۇزاق، ونداعان جىلدارعا سوزىلىپ، تەك قانا جالپى حالىقتىق سيپات العاندارىن سارالاعاننىڭ وزىندە تومەندەگىدەي بولىپ شىعار ەدى:

1. 1708 - 1748 جىلدار كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىر (شىڭعىس حان ۇرپاعى)؛
2. 1773-1776 جىلدار ساپار مادەن قىزى باستاعان قوبدا وڭىرىندەگى (اقتوبە وبلىسى) كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ كوتەرىلىسى. ورىس جازبا دەرەكتەرىندە ونى «نيەۆيديمكا» دەپ اتاعان؛
3. 1783 – 1797 جىلدار سىرىم دات ۇلى باسقارعان كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ كوتەرىلىسى. بۇل كوتەرىلىسكە جايىق بويى حالقى، ياعني كىشى ءجۇز قازاقتارى تۇگەلدەي قاتىستى؛
4. 1797 – 1814 جىلدار سۇلتان قاراتاي نۇرالييەۆ (شىڭعىسحان ۇرپاعى، ءابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى)؛
5. 1816 – 1821 كىشى ءجۇز حانى ارىنعازى (شىڭعىسحان ۇرپاعى) باستاعان كوتەرىلىس.
6. 1820 - 1821 جىلدار شىمكەنت، سايرام، اۋليەاتا وڭىرىندە تەنتەك تورە (شىڭعىسحان ۇرپاعى)؛
7. 1820 – 1835 جىلدار جولامان تىلەنشييەۆ؛
8. 1824 – 1836 جىلدار كوكشەتاۋ وڭىرىندە سارجان قاسىموۆ (شىڭعىس حان ۇرپاعى)؛
9. 1826 - 1836 جىلدار قايىپقالي ەسىموۆ (شىڭعىس حان ۇرپاعى)؛
10. 1836 – 1838 جىلدار ىشكى (بوكەي) ورداداعى (كىشى ءجۇز) يساتاي مەن ماحامبەت؛
11. 1837 – 1847 جىلدار كەنەسارى قاسىم ۇلى (شىڭعىسحاننىڭ جوشىدان تارايتىن تىكەلەي ۇرپاعى، ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى). ورتا ءجۇز جەرىندە باستالىپ، بۇكىل حالىقتىق سيپات الدى؛
12. 1853 – 1858 جىلدار ەسەت كوتىباروۆ؛
13. 1856 – 1858 جىلدار جانقوجا نۇرمۇحامەدوۆ؛
14. 1860 – 1862 جىلدار قوجەكە نازار ۇلى؛
15. 1871 جىلدارعا دەيىنگى تازابەك، ساۋرىق، سولتانبەك، شالتابايلاردىڭ كازاك-ورىس اسكەرىمەن سوعىستارى؛
16. 1868 – 1870 جىلدارداعى ماڭعىستاۋ، ءۇستىرت، جىلىوي وڭىرلەرىندەگى يسا تىلەندييەۆ پەن دوسان تاجييەۆ باستاعان اداي كوتەرىلىسى؛
17. 1916 جىلى باستالعان بۇتكىلگە جۋىق قازاق دالاسىن شارپىعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى (امانكەلدى يمانوۆ، ءابدىعاپپار جانبوسىن ۇلى، بەكبولات اشەكەيەۆ، ۇزاق ساۋرىق ۇلى، ومار شولاق ۇلى باسقارعان، ورتالىعى تورعاي دالاسى)؛
18. 1930 جىلعى سوزاق وتەرىلىسى؛
19. 1930 – 1931 جىلدار ماڭعىستاۋ، ءۇستىرت، جىلىوي وڭىرلەرىندەگى اداي كوتەرىلىسى؛
20. 1986 جىلعى جەلتوقساندا ەلىمىزدىڭ سول كەزدەگى استاناسى الماتىداعى كوتەرىلىس؛
21. 1989 جىلعى ماڭعىستاۋداعى جاڭاوزەن، جەتىباي تولقۋلارى؛
22. حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن 30 جىلعا جۋىق، بارىن سالىپ جان اياماي كۇرەسكەن قازاقتىڭ بارلىق زيالى قاۋىمىن، ياعني الاشورداشىلاردى «حالىق جاۋى» دەپ اتاپ، وتباسىلارىمەن بىرگە تۇگەلدەي قىرعىنعا ۇشىراتتى. الاشورداشىلاردى وتباسىلارىمەن قوسا تۇگەلدەي قىرعىنعا ۇشىراتۋىنىڭ باستى سەبەبى، ولار وسى الاش تۋىنىڭ استىنا قازىرگى تۇركى ەلدەرى اتالىپ جۇرگەن التى الاشتىڭ بۇكىل ۇرپاقتارىنىڭ باس قوسۋلارىنان قورىقتى. شىندىعىندا دا، الاشورداشىلاردىڭ باستى ماقساتتارى دا وسى بولاتىن. سول ۇشىندە كسسرو-عا قاراعان بارلىق ەلدەردىڭ ىشىندە قازاق حالقى ايرىقشا قىرعىنعا ۇشىرادى. دەموگراف م. ءتاتىموۆتىڭ ايتۋىنشا، 1937-38 جىلدارى «حالىق جاۋى» اتالىپ اتىلعان قازاقتار پايىز جاعىنان گرۋزيندەردەن ەكى ەسە، ورىستاردان ءۇش ەسە، تاتارلاردان ءتورت ەسە، وزبەكتەردەن بەس ەسە كوپ بولعان. ەلىنىڭ ەركىندىگىن اڭساپ، ارماندا كەتكەن الاش ارىستارى، قوعام قايراتكەرلەرى، عالىمدار، اۋليەلەر، اقىن-جازۋشىلار بولدى. وسى «الاشورداشىلار» قوزعالىسىنىڭ كوسەمدەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن سانجار اسپەندياروۆتىڭ ۇلى شىڭعىسحان بابامىزدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ەكەندىگىن كوبىمىزدىڭ بىلە جۇرگەنىمىز ابزال. سول سياقتى، جوعارىدا ايتقانىمداي سوناۋ كەرەي مەن جانىبەكتەن باستاپ، قاسىم، ەسىم، تاۋكە، تاۋەكەل، ابىلاي، ءابىلقايىر سىندى، قازاق حاندارىنىڭ بارلىعى دا، ءتىپتى قازاقتىڭ تۇڭعىش عالىمى شوقان ۋاليحانوۆتىڭ دا شىڭعىس قاعاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ەكەندىگىن زەردەلەي بەرمەيتىنىمىز تاعى بار. ءبىزدىڭ حالىق ءۇشىن، بۇل كۇندەرى بۇتكىل تاريحىمىزدى قايتا جازۋ اۋاداي قاجەت. وزگەنىڭ، ياعني جاۋلاۋشى ەلدىڭ نەمەسە سولاردىڭ ىقپالىندا جۇرگەندەردىڭ قولىمەن جازىلعان تاريح ءبىزدىڭ شىنايى تاريحىمىز ەمەس. كەڭەس زامانىن دا مەكتەپتەردە، جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاقستان تاريحى جايلى ساباق وتپەيتىن ەدى دەپ ايتۋعا بولاتىنداي ەدى. ونىڭ ەسەسىنە توم-توم بولعان دۇنيە ءجۇزى، كسرو، ورىس تاريحىن وقىپ وستىك. قولىمىزعا ءوزى جۇپ-جۇقا بولعان، بار جوعى پىشاق قىرىنداي «قازاق سسر تاريحىن» العان كەزدە، ىشىنەن اۋىز تۇشىتاتىنداي ەشتەڭە تابا الماي، «سوندا كالاي، ءبىزدىڭ ءوز تاريحىمىز قايدا، ونى نەگە وقىتپايدى، الدە ءبىزدىڭ ونى بىلۋگە قۇقىمىز جوق پا؟» دەگەن وي كەلىپ بالا بولساق تا ۇلكەن ءبىر ادىلەتسىزدىكتى ىشتەي سەزىنگەنبىز. بۇعان ءقازىر ءبارىمىزدىڭ كوزىمىز تولىقتاي جەتتى دەۋگە بولادى. قازىرگى ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا ولاردىڭ جازعانىن، اعىن قارا، قاراسىن اق دەپ تەرىس وقىعاندا عانا شىندىققا جەتەمىز. سوندىقتان، كىمدە-كىم ءقازىر تاريح وقىعاندا ورىس پەن ولاردىڭ قولشوقپارلارى جامانداعان تۇلعالاردى حالىقتىڭ حاس باتىرى دەپ ءتۇسىنىپ، ال ولاردىڭ ماقتاعان تۇلعالارىنا سىن كوزبەن قاراۋىمىز كەرەك. بۇل تۇجىرىم ءدال قازىردە، بۇكىل بيلىك ورىسشا سويلەپ، ورىستىق باعىت ۇستانىپ وتىرعاندا ءوز ءمانىن جويعان جوق.

كۇنى بۇگىنگە دەيىن، ياعني تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 24 جىل بولسا دا مەملەكەتىمىزدە ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ مويىندالىپ، تولىق قاندى دەڭگەيدە جۇرگىزىلمەۋ سەبەبىنەن، باسىندا پاتشالىق رەسەيمەن، كەيىننەن كەڭەستىك رەسەيدىڭ سويىلىن سوعىپ، ۇلت قامىن ويلاعان الاش ازاماتتارىن  (بىرنەشە ميلليون) «حالىق جاۋى» اتاندىرىپ قىرعىنعا ۇشىراتقان، جاقشانىڭ ىشىندەگى «قازاق ازاماتتارىنا» ءتيىستى باعاسى ءالى بەرىلگەن جوق. بۇل ادىلەتسىزدىكتى جويىپ، بۇدان بۇلاي بۇندايعا جول بەرمەۋ ماقساتىندا، قازاقتىڭ جول بىلەتىن، ءجون بىلەتىن وكىلدەرىنەن ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، ولاردىڭ ارەكەتتەرىنە ءادىل باعاسىن بەرىپ، قازاق حالقى الدىنداعى ساتقىندىق ارەكەتتەرىنە لايىق قارا كۇيەنى بەتتەرىنە ايشىقتاپ جاعىپ، ولاردىڭ اتى-جوندەرىن جانە ىستەگەن ساتقىندىق  ارەكەتتەرىن حالىققا جاريالاپ، ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن ەلدى مەكەندەرىندەگى ولارعا ارنالىپ قويىلعان ەسكەرتكىش-بەينەلەردى الىپ تاستاۋ  قاجەت. ەگەر ءبىز بۇنى جاساماي، ارام مەن ادالدى، ەر مەن ەزدى، ناعىز ۇلت قامىن ويلاعان ازاماتتان ساتقىندى اجىراتا الماساق تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قۇنى بەس تيىنعا دا تاتىمايدى.

تاريح تاعلىمى: ادىلەتسىز قوعامنىڭ ءومىر-جاسى ۇزاققا بارمايدى. اتا-بابالارىمىزدىڭ  بارماقتارىن شايناي وتىرا ايتىپ، ەسكەرتىپ كەتكەن «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەگەندەرىن ەشقاشان ۇمىتۋعا بولمايدى.

مۇحامبەتكارىم قوجىرباي ۇلى، ماڭعىستاۋ