«تورە – شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىدان تارايتىن ۇرپاق، قازاق دالاسىندا الەۋمەتتىك توپ. ولار قازاق رۋلارىنا قوسىلمايتىن ءوز الدىنا دەربەس قاۋىم بولىپ سانالعان. تورەلەر وزدەرىن “اقسۇيەك” قاتارىنا جاتقىزعان. قازاق قوعامىندا حاندار تەك تورەلەردەن شىققان سۇلتاندار اراسىنان سايلاناتىن.
تورەلەر اكىمشىلىك جانە سوت بيلىگىن جۇزەگە اسىردى. سونىمەن قاتار، ولاردىڭ سوعىس كەزىندە جاساق قۇرىپ، وعان قولباسشىلىق ەتۋ قۇقى بولدى. قازاق جۇزدەرىنىڭ رەسەيگە قوسىلۋى بارىسىندا ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزدە بىرتە-بىرتە حاندىق جۇيە جويىلىپ، تورەلەر قازاق قوعامىنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق ومىرىندە بۇرىنعىداي ءرول اتقارا المادى. قازاقستاندا 1867 – 1868 جىلدارداعى رەفورمالاردىڭ ەنگىزىلۋى تورەلەردىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي ارتىقشىلىعىن ءبىرجولا جويدى». (ۋيكيپەديا — اشىق ەنسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).
ءۋاج: تۇجىرىم تۇپ-تامىرىمەن قاتە. قازاق جۇزدەرىنىڭ رەسەيگە قوسىلۋى ءوز ەركىمەن ەمەس، زورلىق-زومبىلىق، باسقىنشىلىق سيپاتتا بولدى، اتامەكەنىندە وتىرعان جەرگىلىكتى حالىقتى قىرىپ، جويۋمەن بولدى. تورەلەردىڭ ءبارى قىرعىنعا ۇشىرادى. حاندىق تەك قانا ورتا جانە كىشى جۇزدە ەمەس، ۇلى جۇزدە دە جويىلدى
بىرەۋلەر تورەلەردى رۋ دەيدى، ەكىنشىلەرى ونى جوققا شىعارادى. اقيقاتىندا، رۋ مەن اتا سينونيم. قازاقتىڭ «رۋىڭىز كىم؟» دەگەنى، ءسىزدىڭ «ەلگە تانىمال اتاڭىزدىڭ اتى كىم؟» دەگەن ءسوزى. اتاسىز (رۋسىز) ادام بولۋشى ما ەدى؟!
باق-تاردا، اسىرەسە ينتەرنەت كوزدەرىندە شىڭعىس قاعاننىڭ رۋلاستارى مەن ۇرپاقتارى تورەلەردىڭ تەگى جايلى كوپتەگەن پىكىرتالاس بولىپ جاتادى. ءبىراق، بىردە-بىر جەردە وعان تۇشىمدى جاۋاپ بەرىلگەن ەمەس. بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋگە ولاردىڭ وزدەرى دە قۇلىقتى ەمەس ەكەندىگىن ايقىن اڭعارامىز. بۇل ءبىزدىڭ ءالى كۇنگە دەيىن كەڭەستىك قىزىل ساياساتتىڭ سالقىنىنان اجىراي الماي جۇرگەنىمىزدى كورسەتسە كەرەك.
الەمگە سوڭعى ەكى مىڭجىلدىقتىڭ ەڭ ۇلى قولباسشىسى شىڭعىس قاعانداي ۇلى تۇلعانى بەرگەن قاز ادايدىڭ جورىق جىراۋى قالنياز شوپىق ۇلى اتامىز (1816–1902) بۇل سۇراققا بىلاي جاۋاپ بەرگەن ەكەن:
بۇل ادايدىڭ اتاسىن،
ءناسىلىم تورە بولعاسىن،
قاي جەرىمدى كەم دەگەن،
تورە سۇيەك ەر دەگەن.
ادۋىن تەنتەك ەل ەدىك،
تۇرىكپەن تۇگىل قالماقپەن
ورىسقا دا كونبەگەن
تورەلەسىپ كەلگەندە،
دۇشپانعا تەڭدىك بەرمەگەن
ەرلەرىم بولدى ەڭسەلى،
ەگەسسە، قىلىش سەرمەگەن
پىرلەرىم بولدى كيەلى
ارۋاعى ورلەگەن
بيلەرىم بولدى بىلىكتى
ايتار ءسوزىن سەرلەگەن
جىگىتتەرى باتىلدى
الشاڭ باسىپ تورلەگەن
مىرزالارىم ەرىكتى
توردە جاتىپ كولبەگەن.
قىزدارىم بولدى كورىكتى
بويىن تۇزەپ ساندەگەن
كەلىندەرىم كەربەزدى،
ءوڭىن بۇزباي وڭدەگەن
قىنىما بەشپەنت، اق كويلەك
ەتەگىن جىبەك زەرلەگەن
ءبىز ءبىر دارقان ەل ەدىك،
كولدەنەڭ قورلىق كورمەگەن
كىم دەگەنگە مەن دەگەن
سەن دەگەنگە سەن دەگەن
ءتىلىن تارتىپ سەسكەنىپ
دۇشپانعا باسىن يمەگەن...
باقاسى قويداي شۋلاعان
بالىعى تاۋداي تۋلاعان
اتىراۋ مەن اق جايىق
بويىندا تالاي ويناعان
ماڭعىستاۋدىڭ سالاسى
قورالاپ قويدى ايداعان
ءار قورانىڭ ىشىندە
مىڭنان ساۋلىق قوزداعان
ءار جەلىنىڭ بويىندا
جۇزدەن قۇلىن بايلاعان
تۋىپ وسكەن جەر ەدى - اۋ
قىزىعىنا تويماعان.
اسانقايعى سەكىلدى
كىمنەن باقىت تايماعان
كىمنەن قونىس قالماعان
كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا،
اق پاتشانىڭ اسكەرى
قونىستان ءبىزدى ايداعان
يسا دوسان، ەر مىڭباي
ولاردى دا قويماعان
قوش امان بول، ماڭعىستاۋ
اتا قونىس جايلاعان
ويلاسام، كوڭىل قيماعان
قيماساق تا قايتەيىك.
جازالى بولىپ پاتشاعا
وتىرا الماي قونىستا
ءبىز بولدىق جەرگە سيماعان (قالنياز جىراۋ شوپىق ۇلى).
تۇسىنىكتەمە: قالنياز جىراۋ شوپىق ۇلى تۋىسى ماڭعىستاۋلىق اداي اتادان تارايتىن قوساي اتا (ادايدىڭ ەكىنشى نەمەرەسى، ياعني ءۇشىنشى بۋىنى) ۇرپاعى.
قالنياز جىراۋ ارىنى بەرىگە جالعاعان قازاقتىڭ ايتۋلى شەجىرەشىسى، ايتۋلى جىراۋى. قالنياز اتامىزدىڭ ەسىمى «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» اتالاتىن باتىرلىق جىردى ايتۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە بەلگىلى بولعان. اقىننىڭ «توي باستارى» ءسوز باستايتىن كوسەمدىگىن، وزگە اقىندارمەن ايتىسى، بيلەرمەن كەزدەسكەندە ايتقان تولعاۋلارى ونىڭ اقپا-توكپە جىراۋلىعىن تانىتادى.
قالنياز ەلىنىڭ قامىن ويلاعان باتىر جانە اقىن. ول حيۋا جاۋلاۋشىلارىنا قارسى جورىقتارعا جانە 1870-80 جىلدارعى پاتشالىق رەسەيگە قارسى كوتەرىلىسكە قاتىسىپ، ساربازداردى ولەڭ-تولعاۋلارىمەن ەرلىككە ۇندەدى. قالنيازدىڭ «ەر قارمىس» جىرى، «جاسكەلەڭمەن ايتىسى»، «كوتىبار بوتەن كىسىم بە؟»، «سۇگىر باتىرعا ايتقانى»، «باتىردا بالۋانياز، قارمىسى بار» ت.ب. ولەڭ، تولعاۋلارى ەل اراسىندا كەڭىنەن تانىمال. قالنياز جىرلارى حالىق تاعدىرى، ەلدى، جەردى قورعاپ، ساقتاۋ سياقتى ۇلتىمىزدىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنە ارنالعان. قالنياز ەلىمىزدىڭ جاۋلارىنا قولىنا قارۋ ۇستاپ سوعىسقان جانە قول باستاعان باتىر. يسا مەن دوساننىڭ قالنيازىن، يساتايدىڭ ماحامبەتىمەن سالىستىرساق دۇرىسى سول بولار.
قالنياز كۇيشى دە بولعان. «قالنيازدىڭ جورىق كۇيىن»، «قالنيازدىڭ جىر كۇيىن» ورتالىق ازيا وڭىرىندەگى قازاق ونەرپازدارى ءجيى ورىندايدى.
قالنيازدىڭ ەڭ ءبىرىنشى «بالۋانياز» داستانى 1908 جىلى قازاندا «مۇرات اقىننىڭ عۇمار قازىوعلىنا ايتقانى» جيناعىندا، «جاسكىلەڭمەن ايتىسى»، «ەر قارمىس» داستانى 1926 جىلى تاشكەنتتە «الامان» جيناعىندا جارىق كورگەن. ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ قولجازبا قولىندا قالنيازدىڭ «كوتىبار اۋىلىندا ايتقانى» دەيتىن ولەڭى ساقتالعان. قالنيازدىڭ «اقبەرەن» (ا.، 1972)، «19 عاسىرداعى قازاق پوەزياسى» (ا.، 1985)، «ابىل، نۇرىم، اقتانىم...» ا.، 1997) جيناقتارىندا جاريالانعان. جاقىندا اقىننىڭ «قالنياز ەدىم كۇنىن دە...» اتتى جىر جيناعى جارىق كوردى. قازاق تاريحىندا جورىق جىرشىلارىنىڭ سوڭعى تۇياعى، شوقتىعى بيىك تۇراتىن تۇلعا وسى شوپىق ۇلى قالنياز جىراۋ اتامىز.
«ماڭعىستاۋ، ءۇستىرت ەلىندە ساۋىت كيگەن باتىردىڭ سوڭى دوسان بولسا، ساداق تارتقان جاۋىنگەر اقىنداردىڭ سوڭى قالنياز دەسەدى. ول قورجىنىنىڭ ءبىر باسىنا سۇقپالى دومبىراسىن، ءبىر باسىنا ساداق جەبەسىن تولتىرىپ الىپ جۇرەدى ەكەن» (ءومىرزاق قالباي، اقىن، قالنياز جىرلارىن جيناۋشى).
«كەزىندە: «اسقار بيىك تاۋلارىم،
كەتەمىن دەگەن ويدا جوق،
كەتىردى دۇشپان جاۋلارىم» دەپ كۇڭىرەنە جىرلاپ، تاجىك جەرىندە ومىرمەن قوش ايتىسقان كۇرەسكەر اقىن، جورىق جىراۋىنىڭ تىلەگى ارادان ءبىر عاسىردان اسا ۋاقىت وتكەندە قابىل بولدى، ارمانى ورىندالدى. ونىڭ سۇيەگى ماڭعىستاۋداعى قاراتاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭىندا ورنالاسقان «اداي اتا – وتپان تاۋ» كەشەنىنە قاراستى قورىمعا العاش بولىپ جەرلەندى.
«قۇلاشىمدى كەرەيىن،
كەلگەن كۇنى كەمەلى
سەگىز ارىس بۇل اداي
تولىقسىعان ەل ەدى.
باقىت پەن داۋلەت كوپ ەدى،
التى الاشتىڭ، ورتادا
بەلگىلى بيىك توبە ەدى.
ارعى جاعى انەستەن،
بەرگى جاعى الاشتان
نەگىز تۇقىم كەلەدى.
سۇلۋلىعى ايتىلسا –
تازا سۇيەك تورە ەدى» (ىبىرايىم احۇن قۇلىباي ۇلى، شەجىرەشى، اقىن، سوپىلىق ءىلىمنىڭ كورنەكتى تۇلعاسى).
قازاقتا ءتور مەن تورەگە قاتىستى ەجەلدەن كەلە جاتقان مىناداي ۇعىمدار بار:
تورەلىك ايتۋ، تورەلىك ەتۋ، تورەشى (ادىلدىك، بيلىك ايتۋ).
«...بىرەۋى باي باتالى،
بىرەۋى تورە اتالى،
قاشاننان سىباي قاتارى.
...الەۋمەتتەر، قۇلاق سال،
مىنا ءبىر شولاق، دۇننەدە –
«بي ولمەيدى» دەر ەدىم؛
جۇرتتى اۋزىنا قاراتقان،
الدىنان توپتى تاراتقان؛
اداسقان بولسا، جوندەگەن،
تورەسىن (ءادىلىن م.ق.) بۇرا بەرمەگەن،
ادامدى الا كورمەگەن؛
ارۋاعىڭا بولايىن،
قاز داۋىستى قازىبەك،
تولە بي مەن ايتەكە –
سولاردان دا – وتكەن بۇل دۇنيە… (قاشاعان «بەس عاسىر جىرلايدى» الماتى-1989. 121 بەت).
«سول ۋاقىتتا الپامىس،
قارادان شىققان تورە ەدى» («الپامىس باتىر» جىرىنان 83 بەت). ءبىز بۇل دەرەكتەن تورە دەگەن ءسوزدىڭ وتە ەرتەدەن كەلە جاتقان ءسوز ەكەنىن كورەمىز.
«تورە جوقتا تاراقتى، تورە بولۋعا جارايدى» (ءماشھۇر ءجۇسىپ «قازاق شەجىرەسى»).
«تاستا تامىر، تورەدە تۋىس جوق». ەجەلگى تورەلەردىڭ تورەلىك ەتۋدەگى ادىلدىگىنەن دۇنيەگە كەلگەن ماقال. ايتپەسە، بۇل ماقال بولماعان بولار ەدى.
«ماحمۇت قاشقاريدىڭ «تۇرىك سوزدىگىندە» — «كۇش ەلدەن كىرسە، تورە تۇندىكتەن شىعار» دەگەن ماقال دا ەڭ باستىسى ءتارتىپ تۋرالى ايتىپ تۇرعانى ءسوزسىز. ياعني «ەلگە جامانشىلىق، بەيادەپتىك كىرسە زاڭ، ءتارتىپ، ەرەجە امال جوق تۇندىكتەن ۇشىپ كەتەدى» دەيدى. سول سياقتى ۇلى ءتىلشى عالىمنىڭ كەلتىرگەن «El kalاr، tore kalmas» دەگەن ماقال دا زاڭعا مەملەكەتكە بايلانىستى قولدانىلىپ تۇر. بۇل جەردە «ەل قالادى، ال زاڭ، ءجون-جوسىق وزگەرەدى» دەگەن ماعىنا سەزىلەدى». (تولىعىراق: http://alashainasy.kz/alashuni/kazak-ushn-basyin-baygege-san-ret-tkken-ablpeyz-sultandyi-umyitpayyik-58663/).
ءتور – ءۇيدىڭ، داستارحاننىڭ ءتورى، ياعني ەڭ جوعارعى قۇرمەتتى ورىنى، تورگە شىعۋ (قۇرمەتتى ورىنعا جايعاسۋ)، توردەن ورىن الدى (وزگەدەن سىيلى بولدى).
تورە – تولىق ماعىناسى «ءتوردىڭ يەسى» دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى.
قازىرگى ادام سانى 7 000 000 000-تان استى دەلىنىپ جۇرگەن بۇكىل الەم ەلدەرى ءوز مادەنيەتتەرىنىڭ باستاۋىن اتام قازاقتىڭ ۇلى دالاسىنىڭ قازىعۇرت تاۋى مەن ماڭعىستاۋىنان الادى. قازىعۇرتتىڭ تولىق ماعىناسى قازىق جۇرت. قازاقتىڭ كوپ دىبىستى بارلىق ءسوزى بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى. اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسى بويىنشا ەكى سوزدەن ءبىر ءسوز قۇرالعاندا دىبىس ۇندەستىگىنە سايكەس، الدىڭعى ءسوزدىڭ سوڭعى دىبىسى، نەمەسە ەكىنشى ءسوزدىڭ ءبىرىنشى دىبىسى ءتۇسىپ قالىپ وتىرادى. مىسالى: اتامنىڭ جۇرتى – اتاجۇرت، اي اۋىلى – ايلى، الىپ بي – الىپپە، باستاۋ العان – باستالعان، جوق بولعان – جوعالعان، تاۋىپ العان – تابىلعان، كوگەرىپ كەتكەن - كوگەرگەن،اعارىپ كەتكەن - اعارعان، قارايىپ كەتكەن - قارايعان، سارعايىپ كەتكەن – سارعايعان، بي اداي – بيداي (اۆتورلىق قۇقىق ساقتالىپ تۇر)، بالىقشى ساق عۇن (كۇن) – بالاساعۇن، دومبىرا جاساۋشىلار اۋلى – دومباۋىل،
قاز ءبىر (ءپىر) – ءقازىر، قازاق اقيقاتتىڭ اتاسى - قازاق، قازاق اردىڭ اتاسى - قازار، قازاق الەم ەلدەرىنىڭ اناسى – قازان حان اۋىلى – قاڭلى، قۋ اداي اكە – قۇدايكە، قاز ادام – قادام، قىرىق وعىز (قىرىق قىز) – قىرعىز، قوجا احمەت – قوجاحمەت، حان اعا – قاڭعا، سارى اعا - سارعا، نوعايلار اۋىلى – نوعايلى، ۇستىڭگى جۇرت – ءۇستىرت، تورى ات (تاۋرات) – تورات، بيلەر ءبىلىمى - بيبليا، وت مان (وتپان) – وتان، مان اكە – مەكە (ارابياداعى قالا)، جەتى رۋ – جەترۋ، تۇرىك مان – تۇران، جارى بۇلاق – جاربۇلاق، جارى كەنت – جاركەنت، جارى قالا – جارقالا، جارى تاس – جارتاس، جارى قۇم – جارقۇم، جارى سۋ – جارسۋ، جارى مىس – جارمىش، مانداردىڭ كەنتى – مانكەنت، مانداردىڭ قىستاۋى – ماڭعىستاۋ ت.ت. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. بۇل قاعيدا داۋعا دا، كۇمانعا دا جاتۋعا ءتيىس ەمەس.
قازاق قوعامىنداعى بيلەۋشى تۇلعا، اۋىسپالى ماعىناسىندا تۇراقتى زاڭدار (ءتارتىپ، ەرەجە) جيناعى. تىلىمىزدەگى كەڭىنەن تاراعان ەكى نە ءۇش سوزدەردەن قۇرالعان كۇردەلى ەسىمدەردىڭ كوبىرەك كەزدەسەتىندەرى – قۇرامىندا باي، بەك، بي، حان، سۇلتان، تورە، شاح، حانىم كومپونەنتتەرى (سىڭارلارى) بار ەسىمدەر. بۇل انىقتاۋىش سيپاتتاعى تۇلعالار جالپى حالىق ەسىمدەرى قۇرامىندا ءجيى كەزدەسەدى. مىسالى، تورە، ءتورالى، ءتورالى، تورەعالي، تورەباي، ءتورتاي، تورەتاي، تورەبەك، تورەش، تورەمۇرات، تورەحان، تورەعۇل، تورەجان، تورەبالا، تورەباتىر ت.ت.
تورەتام — تورە اتام، قىزىلوردا وبلىسى، قارماقشى اۋدانىنداعى تەمىر جول ستانسياسى، كەنت، كەنتتىك اكىمدىكتىڭ ورتالىعى. اۋدان ورتالىعى – جوسالى كەنتىنەن باتىسقا قاراي 80 شاقىرىم جەردە، سىرداريا وزەنىنىڭ بويىندا ورنالاسقان. تورەتام - ىلكى ءتور دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇكىل تۇركى جۇرتىنىڭ باباسى سانالاتىن، اسقان ساۋەگەي، باقسى، كۇيشىلىك، جىرشىلىق ونەرلەرىنىڭ اتاسى، قازاقتىڭ قيات (قيان) رۋىنان شىققان ايگىلى قورقىت اتامىزدىڭ مولاسى وسى جەردە.
تورەسىنەن جاڭىلدى – ادىلدىكتەن ايرىلدى.
ءتوراعا، ءتورايىم، ءتورالقا – القالى جيىندى باسقارۋشى ءبىر ادام، نەمەسە بىرنەشە ادام.
تورتكىل – تاۋدىڭ ۇشار باسىنداعى تەگىس جەر. تورتكىل كوبىنە ماڭعىستاۋدىڭ تەگىس جاعاسىنا جاقىن تاۋلاردا بولادى. تورتكىل دۇنيە – وسى جەردەن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنداعى بۇكىل الەم مادەنيەتى باستاۋ الادى.
توركىن – تۇرمىسقا شىققان قىزدىڭ اتا-اناسىنىڭ ءۇيى، رۋى، ەلى.
تورىنەن كورى جۋىق – قارتايىپ ولىمگە تاياۋ، «ءبىر اياعى جەردە، ءبىر اياعى كوردە» دەگەن بالاما ماعىنا دا.
ءتورت سانى (ءتورتىنشى بۋىن) – قۇنانورىس (رىسقۇل)، بۇل نۇق پايعامباردان تارايتىن قاۋىم، شەجىرەدەگى اداي اتانىڭ كىشى ۇلى كەلىمبەردىنىڭ ءبىرىنشى بالاسى، ياعني ادايدىڭ 4ء-شى بۋىن ۇرپاعى. قازىرگى وزدەرىن «شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىمىز» دەپ، شىڭعىس حانعا تالاسىپ جۇرگەن تورەلەردىڭ تەگى وسى. تورە مەن ءتورتتىڭ ءبىر تۇبىردەن (ءبىر اتادان) بولاتىنى وسىدان. ولاردىڭ «ءتور يەسى» دەپ اتالاتىنى دا وسىدان. تورەلەردىڭ ارعى تەگى ادايدىڭ ءتورتىنشى بۋىن ۇرپاعىنان تاراپ تۇر. وسى ءتورتتىڭ ىشىنە الدىڭعى ءۇش بۋىن ۇرپاق تۇگەل كىرەدى. بۇگىنگى اتا-تەگىن (رۋىن) ەشكىم اجىراتا الماي جۇرگەن تورەلەردىڭ رۋى وسى. «تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى» دەگەن ماقالدى دۇنيەگە اكەلگەن وسىلار.
ءتورت ارىستىڭ بالاسى – كونە، بۇكىل ەل دەگەن ماعىنا دا.
ءتورت قانات ءۇي – ءتورت كەرەگەدەن قۇرالعان كيىز ءۇي.
ءتورت تۇلىك مال – تۇيە (ءپىرى ويسىلقارا)، جىلقى (ءپىرى قامبار اتا)، سيىر (ءپىرى زاڭگى بابا)، قوي (ءپىرى شوپان اتا) مالدارىنىڭ جيىنتىق اتاۋى.
ءتورت اياعىنان تۇرعىزدى – ءىستى ورنىنا كەلتىردى.
ءتورت قۇبىلاسى تەڭ – تولعان، جەتىسكەن.
ءتورتىنشى – ۇشتەن كەيىنگى رەتتىك سان.
تورتتىك – جاقسى دەگەن باعا.
ءتورتپاق – دەمبەلشە، مىعىم دەنەلى ادام.
ءتورتتاعان – ءتورت جولدان تۇراتىن شاعىن ولەڭ.
ءتورت قۇبىلىس – وت، سۋ، جەل، جەر.
ءتورت قۇبىلا – شىعىس، وڭتۇستىك، باتىس، سولتۇستىك.
ءتورت ماۋسىم – كوكتەم، جاز، كۇز، قىس.
ءتورت مۇرات – داۋ مۇراتى ءبىتۋ، ساۋدا مۇراتى ۇتۋ، قىز مۇراتى كەتۋ، جول مۇراتى جەتۋ.
ءتورت حاليفا – ابۋباكىر، ومار، وسپان، ءالي.
ءتورت قىلىش – ءحامحام، ءسامسام، زۇلپىقار، زۇلقاجا.
ءتورت كىتاپ – ءتاۋرات (مۇسا پايعامبار)، ءزابۇر (ءداۋىت پايعامبار)، ءىنجىل (يسا پايعامبار)، قۇران كارىم (مۇحامبەت ع.ا.س. پايعامبار).
ءتورت كۇنا – اللاعا كۇمان كەلتىرۋ، ناقاقتان قان توگۋ، اتا-اناعا ءتىل تيگىزۋ، وتىرىك كۇا بولۋ.
ءتورت امال – قوسۋ (ەكىنشى بۋىن قوساي)، الۋ (الاش، التى الاش، الشىن، شەجىرەلىك اتاۋى التىنشى بۋىن بالىقشى)، ءبولۋ (سەگىزىنشى بۋىن سەميتتەر)، كوبەيتۋ (توعىزىنشى بۋىن توبىشتار).
ءتورت بۇرىش، ءتورت قابىرعا، ءتورت ەلى، ءتورت ەسە، ءتورت جاق، ءتورت جاقتى، ءتورت كوزى تۇگەل، ءتورت قانات ءۇي، تورت-بەس ت.ت.
تورەلەر وسىلاردىڭ ءبارىن ەلدەن بۇرىن تانىدى جانە وسىلارعا وسىلاي ساندىق اتاۋ بەردى.
تورە دەگەن ءسوز قاز ادايدىڭ ءتورتىنشى بۋىنىنان باستاۋ الادى.
«اداي شەجىرەسى» بويىنشا ادايدىڭ ەكى بالاسى بار. ۇلكەنى قۋ اداي اكە (قۇدايكە)، كىشىسى كەلىمبەردى (مان). قۇدايكەدەن ەكى بالا، ۇلكەنى تازىكە (تاز اكە)، كىشىسى قوساي. كەلىمبەردىدەن التى بالا، ۇلكەنى قۇنانورىس، اقپان، بالىقشى، بۇزاۋ، توبىش، كەنجەسى مۇڭال. بارلىعى ەكى بالا، سەگىز نەمەرە، ياعني ون بۋىن ۇرپاق. ايگىلى نۇرىم جىراۋدىڭ:
«ادام – سافي بالاسى،
ءبىر تەرەكتەن سان بۇتاق،
دۇنيەگە كەلگەن سان بولىپ
بۋىن-بۋىن تاقتالى» دەپ جىرلايتىنى وسىدان («بەس عاسىر جىرلايدى» الماتى. 1989. 129 بەت).
ءبىرىنشى بۋىنى ادايدىڭ ەكى بالاسى – قۇدايكە مەن كەلىمبەردى.
ەكىنشى بۋىنى قۇدايكەنىڭ ۇلكەن ۇلى، ياعني اداي اتامىزدىڭ ءبىرىنشى نەمەرەسى تازىكە.
ءۇشىنشى بۋىنى – قۇدايكەنىڭ كىشى ۇلى قوساي. بۇل نۇق پايعامبار زامانىنداعى توپان سۋعا قارىق بولاتىن كوش. سويلەم سوڭىنداعى «نۇكتە» دەپ، نۇق اتانىڭ، «قوس نۇكتە» دەپ، قوساي نۇق اتا ەسىمىنىڭ قويىلاتىنى وسىدان. حالىق اڭىزىنداعى «سىردارياعا سۋعا كەتىپتى» دەلىنەتىن كوش وسى. سىرداريا وزەنى مەن نۇق كەمەسى توقتاعان قازىعۇرت تاۋى وسى وڭىردە ورنالاسقان.
ءتورتىنشى بۋىنى كەلىمبەردىنىڭ التى ۇلىنىڭ ۇلكەنى قۇنانورىس (رىسقۇل). بۇل نۇق پايعامباردىڭ كەمەسىمەن «توپان سۋدان» بەرى وتكەن «توردەگى» ەل.
تورەلەردىڭ تاڭباسى ادايلاردىڭ رۋلىق تاڭباسىمەن بىردەي، «ءتىل» مەن «جەبە»، ۇرانى ارحار.
...«كەشەگى ءدۇيىم بايان كەتكەسىن،
التى جىل انىق وتكەسىن،
شىڭعىس تۋدى ارقاردان؟» (قاشاعان جىراۋ كۇرجىمان ۇلى). شىڭعىس قاعاننىڭ تەگىن ايتىپ وتىر. وسى ءبىر اۋىز سوزبەن شىڭعىس قاعاننىڭ تەگىنىڭ قازاقتىڭ ادايى ەكەنى انىق كورسەتىلگەن. سەبەبى، ەڭ العاش رەت دالا اڭى ارقاردى قولعا ۇيرەتىپ، قوي مەن قوشقارعا اينالدىرعان، بۇگىنگى كۇندە قوي مەن قويشىنىڭ ءپىرى رەتىندە دارىپتەلەتىن قازاقتىڭ اتاقتى ۇلى شوپان اتا بولاتىن. شوپان اتا قورىمى ەسكى وزەن قالاسىنان بەكەت اتاعا (وعىلاندىعا) بارار جولدىڭ 50ء-شى شاقىرىمدا ورنالاسقان. شىڭعىسحان ەلىنىڭ دە، «ءبىز ەشقانداي رۋعا جاتپايمىز» دەپ، جۇرگەن تورەلەردىڭ دە (اتاسىز ۇل بولاتىن با ەدى؟) ۇرانى «ارحار» بولاتىنى وسىدان. حان ورداسى (بوكەي) اۋىلىنىڭ قاسىنداعى «حان زيراتىنداعى» قۇلپىتاستا: «ارقار رۋعى نۇرالى حان» دەگەن جازبا تاڭبالانعان. بۇنداي جازبا سول قورىمداعى قۇلپىتاستىڭ بارىندە بار.
ال، «تورە» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىن سارالايتىن بولساق:
تورە – ءسوز ءتۇبىرى «ءور» ارى قاراي ءتور، ورە، تورە بولىپ شىعادى.
«ت» دىبىس-تاڭباسى ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا تولىپ، تولىسقان ءبىر اتانىڭ ۇرپاعى، ياعني «ءبىر رۋلى ەل» دەگەن ماعىنا بەرەدى.
ءور – بيىك، ءور جەر – بيىك جەر، ورگە شىعۋ – بيىككە شىعۋ، ورگە ۇمتىلۋ – بيىككە ۇمتىلۋ ت.ت.
ءتور – ىلكى ءتور (ەڭ الدىڭعى (باستاۋداعى) توردەگى ەل) جانە جوعارىدا ايتقانىمداي، ءۇيدىڭ، داستارحاننىڭ ءتورى، ياعني ەڭ جوعارعى قۇرمەتتى ورىنى، تورگە شىقتى (قۇرمەتتى ورىنعا جايعاستى)، توردەن ورىن الدى.
ورە – سانا دەگەن ماعىنا دا قولدانىلادى. مىسالى، ورەسى بيىك – ساناسى بيىك، اقىلدى، ءبىلىمدى ادام. ورەسى جەتپەدى – اقىلى مەن ءبىلىمى جەتپەدى.
تورە – بارلىق جاقسى ادامي قاسيەتتەردىڭ ەڭ بيىك شىڭى. مىسالى، اق پەن قارانى اجىراتىپ، ادىلەتىن (اقيقاتىن) ايتۋشى، «عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ» تورىنە شىققان تورەسى، ادامزاتتىڭ اسىلى ت.ت.
قازاقتا تورەلەر جايلى اڭىز، ەرتەگى، كۇي، جىر، داستان، دەرەكتى اڭگىمەلەر وتە كوپ. قۇرمانعازىنىڭ تورە ەسىمىنە بايلانىستى «تورەمۇرات»، تاتتامبەتتىڭ «بەس تورە» اتتى كۇيلەرى مەن «شىنتاس ۇلى تورەحان» اتتى باتىرلىق جىرى ت.ت. بار. كەي دەرەكتەر «تورەحاندى وعىز حاننىڭ ءوزى نەمەسە تۋىسى» دەگەندى ايتادى. تورە دەگەن اتپەن بەلگىلى تاريحي تۇلعالار قاتارىنا الەم بيلەۋشىسى شىڭعىس حاننىڭ بۇكىل ۇرپاقتارى، سونىمەن قاتار ارنايى كوبىرەك اتالاتىندارى تورە بورجىگىن قيات وعىز، ءبورى تورە، مۇڭعىل (مۇڭال) تورە، ەسىم تورە، تەزەك تورە، ابىلپەيىز تورە، تەنتەك تورە، سانياز تورە، ءادىل تورە، قاسىم تورە، قانالى تورە، اقتورە، بالتورە، جانتورە، حانتورە، شىنتورە، قازاق تورە، قاراقالپاق تورە، ابىلاي تورە ت.ت. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى.
تورەلەردىڭ تەگى قازاقتىڭ اتاسى ەمەس، قازاقتىڭ كەنجە بالاسى ەكەندىگىن ايعاقتايتىن مىناداي ءسوز بار. ول، قازاق كەلىندەرىنىڭ قاينىلارىنا «تورەبالا» دەپ ات قويۋى. تورە قازاققا اتا بولاتىن بولسا، قازاق كەلىندەرى تورە ءسوزىن قاينىلارىنىڭ اتىنا قوسىپ اتاماعان بولار ەدى.
قورىتىندى: تورە دەگەنىمىز، اللانىڭ اق جولىنان اۋماعاندىقتان، توپان سۋدان امان قالىپ، نۇق پايعامباردىڭ كەمەسىمەن بەرگى بەتكە وتكەن العاشقى ءبىر رۋلى ەلدىڭ جيىنتىق اتاۋى، ال بۇگىنگىلەرى سول اتالارىمىزدىڭ شاڭىراعىن ۇستاپ قالعان ورەلى ۇرپاق. تورە دەگەن سوزگە اتا سياقتى ەشقانداي جاعىمسىز ءسوز قوساقتالىپ ايتىلمايدى.
تورەلەر – بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ەليتاسى. تورەلەرگە ۇلى جاراتۋشى - اللا بارلىق جاقسى قاسيەتتەردى: دانالىقتى، دانىشپاندىقتى، ادىلەتتىلىكتى، وتان سۇيگىشتىكتى، باتىرلىقتى، بيلىكتى، ونەردى، بىلىمدىلىكتى، مىنەزدىلىكتى تەڭ بەرگەن. تورەلەر ءارقاشاندا ەلگە، قازاق حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋگە جارالعان! تورەلەرگە وسىنى ءارقاشان ەستەرىڭدە ۇستاپ، قاتارلارىنىڭ الدى بولۋعا تىرىسۋى قاجەت. ونداي بولۋعا ولاردى الدىڭعى وتكەن اتا - بابالارىمىزدىڭ ونەگەلى ومىرلەرى مىندەتتەيدى! تورەلەر وسىنى ءارقاشاندا ەستەرىنەن شىعارماي، اتا تاريحتى تەرەڭنەن زەرتتەپ، زەردەلەپ، قازاقي ءبىلىمدى اسقان ىجداعاتتىلىقپەن مەڭگەرۋگە ۇمتىلسا ءبىزدىڭ قوعامدى الدىعا سۇيرەيتىن ەلەۋلى، ناقتى كۇشكە اينالارى ءسوزسىز.
بۇرىنعى تورەلەردىڭ بارلىعى دەرلىك قازاق حالقىنا ادال قىزمەت ەتەمىن دەگەن انتىنا ادال بولىپ، اقتىق دەمدەرى قالعانشا قىزمەت ەتىپ ءوتتى.
الاش كوسەمى ءاليحان تورەنىڭ (بوكەيحانوۆ) مىنا ءسوزى: «حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار. ءتىرى بولسام، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» دەگەن قاناتتى ءسوزى بۇكىل تورەلەردىڭ ۇران-ۇستانىمى بولۋعا ءتيىس.
تاريح تاعلىمى: قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ جۇيەسىندەگى ءسوز ءتۇبىرى جانە ونىڭ قۇرامى ەشقاشان جاڭىلىسقان ەمەس. جاڭىلىساتىن ادامداردىڭ ساناسى، ياعني اقىلى مەن ءبىلىم دەڭگەيلەرى عانا.
وسى جولداردى وقىعان بارشاڭىزعا ۇلى جاراتۋشى – اللا يمان بەرگەي!
قوجىرباي ۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ
