كەشەلى بەرى رەسەيدىڭ ءىرى كورپوراسيالارىنىڭ جەتەكشىلەرى الداعى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە بيزنەستى دوڭگەلەتۋ ءۇشىن دوللاردان ارىلۋ قاجەتتىگىن ايتىپ وتىر. كورشى ەلدىڭ  «گازپروم»، «رۋسگيدرو» ءتارىزدى مەملەكەتتىك كورپوراسيالارى قاراشا ايىنىڭ وزىندە وبليگاسيالارمەن قامتاماسىز ەتەتىن قارجىلىق قورىن يۋان مەن ەۆروعا اۋىستىرا باستاعان. وسىلايشا رەسەيلىك ءىرى كومپانيالار اقش-تىڭ كوك قاعازىنان بىرتىندەپ باس تارتىپ جاتىر. بۇعان قوسا رەسەيدىڭ التىن ۆاليۋتا قورىنا دا دوللاردان گورى التىن جيناپ جاتقانى بىزگە بەلگىلى.  ال ءبىز بۇدان نەنى اڭعارامىز؟! رەسەيدىڭ ەكونوميست-ساراپشىلارى ايتىپ جۇرگەندەي الداعى ءۇش جىلدا كورشى ەلدە دەدوللاريزايسيا قارقىن الماق. ەكونوميكاسى سەرىكتەس ەل بولعاندىقتان مۇندايدا قازاقستان قانداي قادام جاساۋى كەرەك؟

تەك «گازپروم» مەن «رۋسگيدرو» عانا ەمەس، رەسەيدىڭ «الفابانك»، «روسسەلحوزبانك»، ازىق-تۇلىك جەلىسىندەگى ءىرى وندىرۋشىلەر سانالاتىن «پياتەروچكا»، «كارۋسەل»، «پەرەكرەستوك» ءتارىزدى مەملەكەتەتىك كومپانيالارى مەن قارجى ينستيتۋتتارى بۇگىندە دوللارمەن تولەم جاساۋدى قىسقارتقان. اتالمىش كومپانيالار بەلسەندى تۇردە رۋب مەن ەۆرو، رۋبل مەن يۋان جۇبىن قولدانا باستاعان. ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، مۇنداي ارەكەتتى رەسەيدىڭ قارجى مينيسترلىگى دە قولداپ وتىر.

 «حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنىڭ» ساراپشىسى سەرگەي رومانوۆتىڭ ايتۋىنشا، رەسەي ءقازىر ءوزىنىڭ التىن-ۆاليۋتا قورىنداعى دوللار كولەمىن دە ازايتا باستاعان. 2018 جىلى رەسەيدىڭ التىن-ۆاليۋتا قورى التىن قۇمالارىمەن كۇرت تولىققان. ءبىراق بۇعان قاتىستى ءبىزدىڭ وتاندىق ماماندارىمىز كورشى ەلدىڭ ەدەل-جەدەل دوللاردان ارىلۋعا قادام جاساۋى ەكونوميكاعا ۇلكەن ءقاۋىپ توندىرەدى. اسىرەسە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىنا بىرىككەن ەلدەر ءۇشىن مۇنىڭ كەرى ىقپالى دا بار ەكەنىن العا تارتتى. 

«ءقازىر رەسەيدىڭ ورتالىق بانكى التىن قۇمالارىن كوبەيتىپ جاتىر. سوڭعى ءۇش جىلدا كورشى ەل التىن ۆاليۋتا قورىنا التىن جيناۋدى ۇدەتتى. مىسالى، 2015 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا قورداعى التىن كولەمى 1281 توننا بولسا، ءقازىر 1857 تونناعا ارتتى. رەسەيدىڭ بولاشاقتا التىنعا ارتىپ وتىرعان ءۇمىتى مول. ءتىپتى رەسەي ەكونوميست-ساراپشىلارى تاراپىنان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىندا التىن تولەم قۇرالىنا اينالۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار دا ايتىلىپ قالادى. ينۆەستيسيالىق پورتفەلىن ءارتاراپتاندىرۋ ماقساتىندا ءقازىر كوپتەگەن ەلدەر التىن قۇيمالاردى قورىنا ساقتاپ جاتىر. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە بيىلعى ماۋسىم ايىنان باستاپ جەكەلەگەن تۇلعالارعا التىن قۇيمالاردى ساتۋ جۇيەسى تەتىككە قوسىلدى. بۇل باعدارلاما بىزدە الماتى، استانا، اتىراۋ، وسكەمەن قالالارىندا جۇزەگە اسىرىلا باستادى. جالپى، جاھاندىق كوزقاراسپەن قارايتىن بولساق، التىنعا  ينۆەستورلار تاراپىنان دا، الەمنىڭ ورتالىق بانكتەرىنەن دە سۇرانىس جوعارى. دەمەك، كەلەشەكتە التىننىڭ بەدەلى ارتا ءتۇسۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىراق رەسەيدىڭ «الداعى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە دوللاردان ارىلامىز» دەۋى اقىلعا سىيمايدى. ەۋرازيالىق وداق اياسىندا ءبىرىڭعاي ۆاليۋتا ەنگىزۋ - كورشى ەلدىڭ ارمانى. ءبىراق بۇعان ەدەل-جەدەل ەنۋ ەكونوميكاعا ءقاۋىپ. رەسەي ءقازىر سوعان اسىعىپ بارادى. ويتكەنى التىن-ۆاليۋتا قورىنا كوپتەپ التىن جيناي باستاۋى وسىنى اڭعارتادى»،-دەيدى ەكونوميست-ساراپشى توعجان شاياحمەتوۆا.

ءبىز رەسەيدىڭ ورتالىق بانكىنىڭ 2015 جىلدان 2018 جىلدىڭ قاڭتار ايىنا دەيىن قورىنا جيناعان التىنىنىڭ كولەمىن ارنايى سىزبامەن كورسەتۋدى ءجون كوردىك. تومەندە كورسەتىلگەن سىزبادان راسىمەن دە رەسەيدىڭ قورىنداعى التىن كولەمى جىل سايىن ارتىپ وتىرعانىن اڭعارۋعا بولادى.

جالپى، مامانداردىڭ پايىمىنشا، بولاشاقتا راسىمەن دە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىندا ءبىرىڭعاي تولەم جۇيەسىنە ەنۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. وسىعان بايلانىستى وداققا مۇشە ەلدەردىڭ ۇلتتىق بانكتەرى مەملەكەتارالىق تولەم اينالىمىنان دوللار مەن ەۆروناى شىعارىپ تاستاۋ تۋرالى ماسەلەنى ءجيى-جيى كوتەرە باستايدى. ءبىراق بۇل اسىعىستىق تانىتاتىن نارسە ەمەس.

بۇل رەتتە «حالىراقالىق قارجى ورتالىعىنىڭ» ساراپشىسى ابزال قالىمبەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، رەسەي ءقازىردىڭ وزىندە اسا بەلسەندىلىك تانىتىپ وتىر. دەگەنمەن بۇل «جەتى وينالىپ ءبىر رەت كەسەتىن» دۇنيە.

«ءقازىر رەسەيدىڭ التىن ۆاليۋتا قورىنداعى التىن قۇيمالاردى جيناۋ كورسەتكىشى قىتايمەن بىردەي بولدى. رەسەي التىن-ۆاليۋتا قورىنىڭ باسىم بولىگىن الىتن قۇيمالارمەن ساقتاي باستادى. جۇڭگو ەلى دە سولاي. دوللاردان ارىلۋ ۇردىسىنە الەم ەلدەرى كوشە باستادى. ارينە، وسى كوشتەن بىزگە دە قالىسپاۋ قاجەت. ءبىراق اسىعىستىق تانىتپاي كەزەڭ كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرىلعان ءجون. اسىعىستىق بولسا بۇل ەكونوميكاعا ءقاۋىپ توندىرەدى. الاپاۋىت اقش ەلىنىڭ كوك قاعازىنان باس تارتۋ ارينە وڭاي ەمەس. ءبىراق ماكروەكونوميكانىڭ ءوزى بىرتىندەپ وسىعان اكەلەدى»،-دەيدى ابزال قالىمبەتوۆ.

عالىمنىڭ ءسوزى دالەلدى بولۋى ءۇشىن ءبىز رەسەيدى التىن ۆاليۋتا قورىندا جيناقتالعان التىن قۇمالارىنا قاتىستى دەرەكتەردى دە ارنايى سىزبامەن كورسەتتىك. راسىمەن دە، بۇل رەتتە رەسەيدىڭ جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىمەن دەڭگەيلەسىپ قالعانىن اڭعارۋعا بولادى.

جالپى، ساراپشىلار ءبىزدىڭ ۇلتتىق قورىمىزداعى 100 ملرد دوللاردان استام التىن-ۆاليۋتا قورىنىڭ باسىم بولىگىن دوللارمەن ساقتاپ وتىرعانىمىزدى، مۇندايدان بولاشاقتا «قاشۋ» كەرەكتىگىن العا تارتىپ وتىر. بۇل رەتتە ەكونوميست-عالىم ابزال قالىمبەتوۆ ءبىز ءۇشىن:

ا) ءبىرىنشى كەزەكتە قىتايمەن، ەۋرووداقپەن، رەسەيمەن يمپورت، ەكسپورت تولەم قاتىناسىندا سول ەلدەردىڭ ۆاليۋتاسىن جانە تەڭگەنى پايدالانۋعا كوشە باستاۋ كەرەكتىگىن باسا ايتتى. سونداي-اق ماماننىڭ ايتۋىنشا، التىننىڭ دا كەلەشەكتە تولەم قۇرالىنا اينالۋ مۇمكىندىگى زور. ەندەشە ءبىز ەندى قولدانىسقا ەنگىزە باستاعان التىن قۇيمالاردى جەكەلەگەن تۇلعالارعا ساتۋ باعدارلاماسى تەرەڭدەتۋدى، دامىتۋدى قاجەت ەتەدى. ءقازىردىڭ وزىندە التىن قۇيمالار ساۋداسى قىزىپ كەلەدى. سۇرانىس بار. سوندىقتان بۇل جوابىن حالىققا ءتيىمدى ەتىپ جەتىلدىرگەن دۇرىس.

ءا) ال ىشكى نارىقتا تەڭگەنىڭ قۇنىن ارتتىرۋ ماقساتىندا قىمبات كولىكتەردى، جىلجىمايتىن مۇلىكتەردى باعالاۋ كەزىندە التىنمەن نەمەسە تەڭگەمەن باعالاۋدى قولعا العا ءجون. «ءبىز ۇنەمى ماكروەكونوميكانى قۇلدىراتپايمىز دەپ ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ قۇنىن تۇسىرە بەرەمىز. بۇلاي بولمايدى. ءقازىر رەسەي دە جانە باسقا الەم ەلدەرى دە ءتول ۆاليۋتالارىنىڭ قۇنىن ءوسىرۋ ءۇشىن دوللاردى ىعىستىرا باستادى. بۇل ەرتە مە، كەش پە بولاتىن دۇنيە. سوندىقتان وسى كوشكە ساۋاتتى ىلەسۋ ءۇشىن بىزگە دە  العا جىلجۋ كەرەك. ءبىراق اسىعىستىق تانىتپاي ناقتى ءارى ۇتىمدى شەشىمدەر قابىلداۋ قاجەت» دەيدى ەكونوميست-عالىم.

قارلىعاش زارىققان قىزى