وسىدان 10 جىل بۇرىنعى داعدارىس كىمنىڭ دە بولسا ەسىندە. 2009 جىلعى قارجىلىق داعدارىس قازاقستاننىڭ ءبىراز بانكتەرىن تۇرالاتىپ كەتتى. سول جىلى ەلىمىزىدىڭ اليانس بانك، بتا بانك ءتارىزدى قارجى ينستيتتۋتارى «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورىنان دەمەۋ قارجى الىپ، ۇكىمەت ەلدەگى ءبىرقاتار بانكتەردىڭ قاناتىنىڭ استىنا العان بولاتىن. ونداعى دەمەۋ قارجى سوماسى 476 ملرد تەڭگەنى قۇرادى. ارتىنشا بۇل بانكتەر قارجى نارىعىندا وزدەرىن بانكروت جاريالادى. سودان بەرى قانداي دا ءبىر قيىندىق تۋسا، ۇكىمەت بانكتەردى دەمەۋدى نازاردان تىس قالدىرعان ەمەس. زەينەتاقى قورىنان بانكتەرگە قارجى ءبولۋ، ۇلتتىق قوردان دەمەۋ قارجى ءبولۋ، سامۇرىق-قازىنادان بانكتەرگە ۇلەس قارجى ءبولۋ دەيسىز بە، تولىپ جاتقان قولداۋ قارجىلار بانكتەردى ساۋىقتىرۋعا جۇمسالدى. ءبىراق بۇدان بىزدەگى بانك جۇيەسى حالىقارالىق دارەجەگە جەتە قويعان جوق. ءتىپتى، وتكەن جىلدىڭ اياعىندا حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ ماماندارى قازاقستانداعى بانك جۇيەسىن سىناپ تا تاستادى.
حالىقارالىق ساراپشىلار العا تارتىپ وتىرعانداي، قازاقستان ءتارىزدى بانكتەرىنە شامادان تىس «قورعانىش» بولىپ وتىرعان مەملەكەت كەزىكپەيدى. بۇل رەتتە حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ ماماندارى «ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرگە زەينەتاقى قورىنان قارجى ءبولۋ دۇرىس ەمەس. ۇكىمەت ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردى قولداي بەرمەي، ولارعا ۋاقىتشا جانە قىسقا مەرزىمدى قايتارىمدى تۇردە كومەك كورسەتۋ كەرەك. بانكتەرگە دەمەۋ قارجى بولۋمەن ەمەس، ولاردى تۇراقتاندىرۋ ىسىمەن اينالىسقان ءجون. ول ءۇشىن حالىقتىڭ بانكتەرگە دەگەن سەنىمىن ارتتىرۋ كەرەك» – دەگەن بولاتىن.
وتاندىق مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا دا، تۇرالاعان بانكتەر مەن قالجىراعان قورلارعا قارجى قۇيۋ ارقىلى ماسەلە شەشىلمەيدى. بۇل ماسەلەنىڭ بەتىن عانا قالقىپ، تۇپ-توركىنىن اڭعارماي وتە بەرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى.
«بىزدەگى بانكتەردە ساۋاتتى ماماندار جاساقتالماعان. ەگەر بانك سالاسىنا ساۋاتتى مەنەدجەرلەر كەلگەن بولسا، وندا ءبىز كەز كەلگەن داعدارىستا قينالمايتىن ەدىك. قاي سالادا بولسىن، ساۋاتتى مامانداردىڭ جوقتىعى سول سالانى تۇرالاتادى. بانكتەردى داعدارىستان الىپ شىعاتىن ساۋاتتى توپ مەنەدجەرلەر لەگىنىڭ قالىپتاسپاۋى – سىن. بىزدەگى بانكتەر تەك نەسيە بەرۋمەن عانا اينالىسىپ كەلەدى. بانك پەن ءوندىرىس اراسىندا جاقىندىق جوق. ولار ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتورىن قارجىلاندىرۋدان قاشقاقتايدى. حالىققا نەسيەگە بەرەتىندەرى دەپوزيتتە جاتقان قارجىلارى. دەپوزيتتەگى قارجىنى ۇزاق مەرزىمگە نەسيەگە بەرۋ ءۇشىن ۇلكەن تاۋەكەل كەرەك. بىزدەگى بانكتەردىڭ جۇمىسىن تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن بانك پەن ءوندىرىس اراسى تىعىز بايلانىستا بولۋى كەرەك. ءتۇسىمى مول ءوندىرىس ورىندارىن قارجىلاندىرىپ، ءىرى-ىرى جوبالارعا قارجى سالىنسا عانا بانكتەردىڭ قارجىسى قايتارىمدى بولادى. سوندا ولار ۇكىمەتكە الاقان جايمايدى»، - دەيدى ەكونوميست-عالىم بەيسەنبەك زيابەكوۆ.
ماماننىڭ ايتۋىنشا، وسىلايشا داعدارىس كەزىندە بانك سەكتورىنىڭ دا جۇمىسىن جانداندىرۋعا بولادى. ولاي ەتپەسەك، بىزدەگى بانكتەر «بەل قايىستىرماي، ۇكىمەت قولدايدى» دەپ وتىرا بەرەتىن كۇيگە جەتتى.
بەيسەنبەك زيابەكوۆتىڭ پىكىرىن قارجىگەر ارمان مۋسين دە قۋاتتاپ وتىر. قارجىگەردىڭ بايىپتاۋىنشا، وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇكىمەت بانكتەردى قولداپ كەلدى. ەندىگى كەزەكتە بانكتەر دە «الماقتىڭ دا سالماعى بار ەكەنىن» سەزىنۋى ءتيىس
«بانكتەردىڭ قاي سالاعا نەسيە بەرەتىنىن ەسكەرسەك، ساۋداعا-19،7%، قۇرىلىسقا 12،8%، ونەركاسىپكە 11،5%، كولىككە 3،2%، اۋىل شارۋاشىلىعانا 2،1% ارزان نەسيە بەرگەن. ارزان دەگەندەرىنىڭ 7-14 پايىزدىڭ ارالىعىن قۇرايدى. اڭعارساق، ونەركاسىپكە بولىنگەن قارجى ماردىمسىز. اۋىل شارۋاشىلىعىنا ءبولىنىپ وتىرعان قارجى دا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي ەمەس. ءقازىر بانكتەر ءۇشىن جەكەلەگەن ادامدارعا 28 پايىزبەن نەسيە بەرۋ ءتيىمدى بولىپ وتىر. بىزدەگى بانكتەردىڭ قولىنان كەلەتىن تىرلىگى – وسى. الداعى ۋاقىتتا وسى ماسەلەنى ۇكىمەت بانكتەرگە توتەسىنەن قويا ءبىلۋ كەرەك. بانكتەردى جەكەمەنشىكتىڭ قولىنا تۇتاستاي بەرىپ قويۋ دا دۇرىس ەمەس. وسى ارقىلى ءبىز ارزان نەسيە جۇيەسىن قولدانىستان شىعارىپ الدىق. بانك پەن حالىق اراسىندا الشاقتىق پايدا بولدى. ەلدەگى نەسيەنىڭ پايىزدىق كورسەتكىشى سوڭعى 10 جىلدا ءبىر تۇسكەن ەمەس. ال بۇل داعدارىستىڭ ۇستىنە داعدارىس جاماپ، ينفلياسيانى قويۋلاندىرا بەرەتىن جايت. ال ينفلياسيانى جەڭبەي، ۇكىمەتتىڭ جوسپارى دۇرىس ورىندالمايدى. ەلدەگى اقشا-نەسيە ساياساتىن جۇيەلەمەي، داعدارىس تا باسىمىزدان كەتپەيدى. سوندىقتان بۇل ارادا بانك سەكتورىنىڭ جۇمىسىن دۇرىستاۋ قاجەت»، - دەيدى قارجىگەر ارمان مۋسين.
قارجىگەردىڭ بايىپتاۋىنشا، «اقشا-نەسيە ساياساتىن ءبىز اينالىمداعى اقشانى كوبەيتۋ» دەپ قانا قاراماۋىمىز كەرەك. ول اقشانى جۇمىس ىستەتۋ جاعىن قاراستىرۋمىز كەرەك. نەسيەگە بەرىلگەن قارجى دا جۇمىس ىستەپ تۇرۋى كەرەك.
«كەزىندە حالىققا دۇرىس ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەدى. قاراپايىم حالىق 2005 جىلدارى نەسيەنى تەگىن اقشا ءتارىزدى قاۋلاتىپ الدى. ارتىنشا ونى بانكتەرگە قايتارماي قاشتى. 2009 جىلى ءبىرقاتار بانكتەردىڭ جاعىمسىز نەسيە قورجىنى ەسەلەپ كوبەيدى. وسىدان بارىپ داعدارىستىڭ ۇستىنە داعدارىس جاماپ الدىق. ال مۇندايدا ۇكىمەتتەن قولداۋ قارجى بولە بەرۋ ول ۋاقىتشا دەم بەرۋ. وسىنى سەزىنسە بانكتەر ءوندىرىس ورىندارىن قولداپ، ولارعا ارزان نەسيە بەرىپ، ولارعا تۇسكەن تۇسىمدەرىنەن پايىزدارىن الىپ وتىرۋى كەرەك ەدى. ءبىراق مۇنداي كاپيتاليزمدى ءبىزدىڭ بانكتەر مەڭگەرە الماي جاتىر»،- دەيدى ارمان مۋسين.
سونداي-اق مامانداردىڭ بايىپتاۋىنشا، قازاقستانداعى بانكتەر رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 43 پايىزى اۋىلدا تۇراتىنىن ءالى ەسكەرمەي جاتىر.
«رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 43 پايىزى اۋىلدى جەرلەردە تۇرادى. بانكتەر اۋىلدا قالاي جۇمىس ىستەۋى كەرەكتىگىن تەرەڭ مەڭگەرگەن جوق. اۋىل شارۋالارىن ارزان نەسيەمەن قامتۋ ءالى جولعا قويىلعان جوق. كەزىندە كەڭەستىك كەزەڭدە بانكتەر تاراپىنان ەڭ كوپ قارجىلاندىرىلاتىن سالا اۋىل شارۋاشىلىعى بولعان. مۇنايدان كەيىنگى نەگىزگى ەكسپورتقا شىعارىپ وتىرعان ءونىمىمىز استىق بولعاننان كەيىن وسىعان وراي ءتۇرلى يدەيالاردى جۇزەگە اسىرۋعا بولاتىن ەدى. اۋىلدى جەرلەردە زامانعا ساي استىق تەرمينالدارىن قۇرۋ، ناۋبايحانالاردى قارجىلاندىرۋ، ۇن تارتاتىن ديىرمەندەر جەلىسىن قۇرۋ ونى قارجىلاندىرۋ، مال بورداقىلاۋ ورتالىقتارىن قارجىلاندىرۋ ءتارىزدى جۇمىستار قايتارىمسىز بولمايدى. ءبىراق بىزدەگى بانكتەر تەك شەتەلدەن قارىز اكەلەپ، ونىڭ ۇستىنە ۇستەمە قوسىپ حالىققا نەسيە بەرۋدى جاقسى مەڭگەرگەن. ال بانكتەر قينالسا ۇكىمەت تە ولاردى قولداۋعا دايىن. ءبىراق بۇل ءبىزدى داعدارىستان الىپ شىعاتىن جول ەمەس. تۇرالاعان بانكتەر مەن قورلارعا قولداۋ كورسەتە بەرۋ ارقىلى داعدارىستى وزىمىزدەن الىستاتا المايمىز. كەرىسىنشە، ءبىز وعان جاقىنداي تۇسەمىز. سوندىقتان ەلدەگى بانكتەردى اۋىلدى قارجىلاندىرۋعا، ءوندىرىستى ارزان نەسيەمەن قامتۋعا، شاعىن بيزنەسكە قارجى بەرۋگە تەرەڭىرەك باعىتتاعان ابزال»، - دەيدى ارمان مۋسين.
قارلىعاش زارىققان قىزى
