ەرتەدەگى «تۇمەن»، قازىرگى تىلدىك اياداعى «تۇمان» سوزدەرىنىڭ سىرتقى قالىپ ۇقساستىعى ازداپ كەلىڭكىرەگەنمەن لەكسيكالىق قاتارلارى بولەك، ەكى باعىتتا جۇمسالاتىن سوزدەر. كەيبىر فرازالىق تىركەستەردە، تاريحي ادەبي تىلدە عانا بولماسا، «تۇمەن» ءسوزى بۇگىندە قوعامدىق قولدانىستان شىعىپ تا كەتكەن. الايدا، «تۇمەن//تۇمان» سوزدەرىنىڭ ىلكىدەگى باستاۋ قاينارى ءبىر لەكسيكا-گرامماتيكالىق تۇبىرلەردەن ءونىپ شىققان. ونى ءسوزدىڭ ونە بويىنداعى قۇبىلىستاردىڭ دامۋ كورىنىستەرىنەن، ۇردىسىنەن بايقاۋعا بولادى.
ءبىردىڭ كەسىرى مىڭعا، مىڭنىڭ كەسىرى تۇمەنگە (ماقال). بۇل ماقالداعى ءوز الدىنا جەكە قولدانىلمايتىن تۇمەن ءسوزىنىڭ توركىنى جونىندە ۆ. كاتارينسكيي 1898 جىلى باسىلىپ شىققان گرامماتيكاسىندا بىلاي دەيدى: «دالشە ميلليونا ۋ كيرگيزوۆ نەت سچەتا ي ۆ سلۋچاە نۋجدى گوۆوريات سانسىز بەسسچەتنوە (چيسلو)، بەسچيسلەننوە منوجەستۆو، يلي تۋمȫن (مونگولسكوە سلوۆو، سووتۆەتستۆۋيۋششەە ي سوزۆۋچنوە سلاۆيانسكومۋ سلوۆۋ تما)، نو ونو پري سچەتە نە ۋپوترەبلياەتسيا». (گرامم. كيرگ. ياز. 1898، 38). بۇل ءسوز پارسى جانە كەيبىر تۇركى تىلدەرىندە «سانسىز، ون مىڭ 10000» دەگەن ماعىنادا جۇمسالادى. پارسى تىلىندە [تۋمان] 1) تۋمان (يرانسكايا دەنەجنايا ەدينيسا، راۆنايا 10 ريالام (10 پەحليەۆي)؛ 2) يست. 10 000 (پەرس. –رۋس. سل.، م.، 1960). التايشا تÿمەن – سانسىز كوپ، قىرۋار. تىلىمىزدەگى تۇمەنباي//تۇمانباي، تۇمەنوۆ سياقتى ادام اتتارىنىڭ ءتۇبىرى دە وسى تۇمەنمەن توركىندەس بولۋ كەرەك (ش. سارىبايەۆ)[ەتيم. cوزدىك. 1966ج]
جۇڭگو تىلىندەگى ايتىلۋى مە-تە بولاتىن كونە تۇركى تىلىندەگى بوگاتىر «باتىر» جانە قىتايشاداعى تەو-مان بولىپ اتالاتىن ءسوزدىڭ كونە تۇركى تىلىندە تۇمان «ءتۇتىن، تۇمان» ەسىمدەرى بولعانى بولجانۋدا(تۇركى ءتىلىنىڭ تاريحى. ءالي اكار. الماتى. 2017ج). تۇمەن/تۇمان ەجەلدەن-اق – كونە تۇركى تىلىنەن جۇڭگو تىلىنە كىرگەن ءسوز. شىعىس تۇرىك قاعاناتى كوپ عاسىرلىق قىتايلارمەن تىعىز قارىم-قاتىناسى تۇركىلىك كەيبىر سوزدەردىڭ جۇڭگو ءتىلىنىڭ اكسەنتىنە وراي فونەتيكالىق بۇرمالانىپ ەنۋىنە نەگىز بولدى. وسىنىڭ سالدارىنان قازىرگى شىعىستاعى ءبىرسىپىرا توپونيمدەر مەن سول جەردەگى ەرتەدەن تۇرعىلىقتى كونە تۇركىلىك ەتنيكالىق بولشەكتەردىڭ ەتنونيمدەرىن قىتايلىق تىلدىك بىرلىك دەپ تانۋىمىزعا اكەلىپ سوقتى. جۇڭگو ءتىلىنىڭ بۇگىندەگى اسكەري-ساياسي سالاداعى تەرميندەرىنىڭ ءوزى كونە تۇركى تىلىنەن ەنگەن. بۇل جاعىن ارتىنان كورسەتە كەتەمىز.
تۇمەن دەپ كونە تۇركىلەر «ون مىڭ ادام/اسكەر» – ساندىق جيىنتىق اتاۋىن ءبىرتۇتاس اتاعان. سان مولشەرىمەن بەرىلەتىن ادامعا قاتىستى ۇعىمدى مان(«مەن) جۇرناعىمەن جاسالعان ءبىر عانا تۇلعامەن كورسەتكەن. باستاپقى ءتۇبىر قىزمەتىن اتقارىپ تۇرعان ءتۇ(«ءتى/تى/ءدى/دى/ءدۇ/دە) – كونە تۇركى ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق قورىنداعى جەكە بىرلىكتەرمەن قاتار، ەتنونيم، انتروپونيم ءسوز جاساۋعا وتە قابىلەتتى نەگىزگى ءتۇبىر. كونەدەگى دەربەس ماعىناسى ۇمىتىلىپ قازىردە كەيبىر بىرلىكتەردىڭ جاسالۋىنا ءتۇبىر نەگىز بولىپ ساقتالعان. مىسالعا، ءبىرىڭعاي ءتىل//ءتىن//ءدىن//ءدىڭ كونە ءتۇ/ءتى تۇبىرىنەن دامىعان بۇگىندەگى سەمانتيكاسى «وزەكتىك» ءمان بەرەتىن دەربەس ماعىنالىق تۇلعالار. ەڭ كونە تۇركىلىك ءسال بولار-بولماس دىبىستىق ۆاريانتتىلىق ءتۇ/ءتى ءتۇبىرى دامۋ بارىسىندا ءبىر عانا «ن/ل» اللوفوندىق دىبىسىمەن كوپسالالى ۇعىمدىق سەمانتيكالار جاساپ شىعارعان. ءتىل//ءدىن//ءدىل سوزدەرىنىڭ تانىمدىق شەڭبەردەگى ۇعىم-وزەگى ادام بالاسىنىڭ ءبىر سوزبەن ايتقاندا «فۋندامەنتالدى جاراتىلىسىن» وزەكتەپ نەگىزدەيتىن سەمانتيكاعا يە. بۇل ءسوز-ۇعىمداردى تەك لينگۆوفيلوسوفيالىق كولەمدە عانا سەمانتيكاسىن تۇسىندىرە الامىز. جالپى ءبىر تۇبىرمەن كەلەتىن بۇل تۇلعالار ادام تانىمىندا دا اۋەلدەن ەرەكشە ءمان بەرەتىنىن بىلەمىز. بىرتەكتى تۇبىرلەرمەن كەلەتىن ءارى تۇلعالىق قالىپتارى دا فونەتيكالىق جاعىنان ازداپ اجىراتىلاتىنى بولماسا ۇپ-ۇقساس سوزدەر ادامزات اتاۋلىنىڭ تانىمىنداعى ەرتەدەن ورنىققان كونسەپتىلەر بولىپ سانالادى. ءبىر تۇبىردەن شىققان ەرەكشە كونسەپتىلەردىڭ تۇركىلىك ەكەنىن تانۋ ءۇشىن وسى تۇبىرلەردەن دامىعان باسقا دا تۇلعالاردىڭ سەمانتيكاسىن زەردەلەۋىمىزدى قاجەت ەتەدى. ءتۇ تۇبىرىمەن قالىپتاسقان ءتۇن//ءتۇس//ءتۇر//تۇك//ءتۇپ//ءتۇبىت//ءتۇزىم//تۇلكى//تۇيە//ءتۇسىم //تۇسىك//تۇكىرىك ت.ب كوپتەگەن مونوسيللاب، ديسيللابتار، ءتىپتى ءۇش-تورت بۋىندى تۇلعالار ءار ماعىنالىق قاتارداعى سوزدەر بوپ تابىلادى. بۇلاردىڭ بارلىعى ءتىلدىڭ دامۋى بارىسىندا قالىپتاسقان. جوعارىداعى ەرەكشە كونسەپتىلەردى قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان ءتۇ/ءتى تۇبىرىنەن ءتىن//ءدىڭ «تۇپ-وزەكتىك» سەمانتيكانى تانىتاتىن مونوسيللابتار. ءتۇ تۇبىرىنەن ءتۇپ//ءتۇبىر ˃ ەتنونيمدىك دارەجەدەگى تۇرىك/تۇركى(˂ءتۇرقۇت) ءسوزى دە وسى اكتيۆ ءتۇبىردىڭ دامۋىنان جاسالعان. سوندا ءتىن/ءتۇپ/ءدىڭ/ تۇركى سوزدەرىنىڭ ەڭ نەگىزگى «تۇپتىك-وزەكتىك» سەمانتيكانى بىلدىرەدى. «ءتىن، ءدىڭ» دەپ قانداي دا ءبىر وسىمدىكتىڭ ءونىپ شىققان ىرگەتاسى – وزەگىن ايتادى. «ءتۇپ» ءسوزىنىڭ لەكسيكا-سەمانتيكاسى تۇسىنىكتى بولار. «تۇپتىك-وزەكتىك» سەمانتيكانىڭ شەڭبەرى «العاشقى، باستاپقى» دەيتىن ۇعىمداردى دا نەگىزدەيدى. وسىعان وراي كونە ءتۇ/ءتى ءتۇبىرى «ءبىرىنشى، العاشقى، اۋەلگى» دەگەن ماعىنانى بەرگەن بولۋى كەرەك. «تۇركى» دەپ ادامزات بالاسىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى اتاسىن اتاعان سەمانتيكادا جۇمسالعان. الەم كەڭىستىگىندە ەتنونيم بولىپ باعزىدان تەز ورنىعۋى دا ءسوزدىڭ ۇعىم-توركىنىنىڭ قۋاتىنان. كوپتەگەن ادەبيەتتەردە «ءتۇبى ءبىر تۇركى» دەپ تەگىننەن-تەگىن ايتىلماسا كەرەك-تى. «توركىن» دەمەكشى بۇل ءسوزدىڭ دە ۇعىم-سەمانتيكاسى «تۇپتىك-وزەكتىك»، قازىرگى كۇندە «العاشقى شىعۋ ورتاسى» دەگەندى تانىتادى. «تۇپ-توركىن» دەگەن تىركەس تە بار. سوندا كونە ءتۇ ~ ءتى ~ ءتو ~ تۇ سينگورمونيالىق ۆاريانتتى بىرتەكتى تۇبىرەلەرى ەرتەدە دەربەس تۇلعا بولىپ جۇمسالىپ «العاشقى، باستاپقى، اۋەلى» دەگەن ۇعىم-ماعىنانى بەرگەن. «تۇڭعىش» ءسوزىنىڭ ۇعىمىن جاساعان دا وسى ءتۇبىر. انگلو-ساكسوندىق تىلدەردە «ءبىرىنشى، العاشقى» دەگەن ماعىنانى first دەپ بىلدىرەدى. First – وقىلۋى ءفورست (كەيدە ءفۇرست)، ءتۇبىرى ءفو/ءفور – تۇركىلىك ءتۇ/ءتور ءتۇبىرىنىڭ باسقا ءتىل توبىنداعى كونە سەمانتيكاسى ساقتالىپ جەتكەن «ت/ف» فونەتيكالىق قۇبىلىستى اپ-ايقىن كورىنىسى. Two (وقىلۋى ءتۇ) اعىلشىن تىلىندەگى ەكى دەگەن ساندىق كورسەتكىشتى بىلدىرەدى. ال، وسى بىرتەكتى تۇبىرلەرمەن كەلەتىن ءارتۇرلى ماعىنالىق قاتارداعى باسقا دا تۇلعالار لەكسيكا-گرامماتيكالىق دامۋدىڭ جەمىسى. مىسالعا، ءتۇن – جارىقسىز، قاراڭعى جەردى، مەزگىلدى اتايدى.
ءتۇن سوزىنەن دامىپ، كونە ءتۇبىردىڭ ەكى رەت قايتالانۋىنان سوعان جاقىن باسقا زاتتى اتاۋعا كوشكەن ءتۇتۇن (جازىلۋىندا: ءتۇتىن) قازىرگى كۇندەگى ماعىناسى: وتىننىڭ وتقا جانۋىنان پايدا بولعان ىس، اۋادا ۇشاتىن قالدىق. بۇل ءسوزدىڭ لەكسيكالىق دامۋىنداعى تۋىندى ماعىناسىنا جاتادى. كونەدەگى ماعىناسى بولەك، ءبىراق قازىرگى ماعىناسى سول نەگىزدە سونى سيپاتتاۋدان، جانامالانىپ قالىپتاسۋدان قالعان. ءتۇتۇن – باياعىدان جەتكەن كونە تۇركىنىڭ ەڭ جەتەكشى تۇلعاسى. جاۋگەرشىلىك داستۇردە قالىڭ اسكەر مەن كوپشىلىك ادامداردى «ءتۇتۇن» دەپ اتاعان. ال، جاۋگەرشىلىك-دالالىق مادەنيەتتە كوپ ادام توپتاسقان جەردەگى وتىننان ۇشقان ىس-قالدىقتى اتاۋ وسى باستاپقى ادام مانىنە نەگىزدەپ ايتاتىن ءتۇتۇن سوزىنەن ورنىققان بولۋى كەرەك. ويتكەنى، ءتۇتۇن ءسوزىنىڭ ءتۇن ۇعىمىنا ورايلاس قارا ءتۇستى بىلدىرەتىن بەينەلى سەمانتيكاعا يە. وسى كۇندەگى كىسى، ادام ءسوزىن «قارا» دەپ تە اتاۋ ۇعىم ءداستۇرى بار، ادەبي تىلدە «الاستان قارا كورىندى» دەگەن تىركەسپەن قاشىق جەردەگى ادام نە باسقا دا زات اتاۋلىعا قاراتىلا قولدانىلادى. كوبىنە ادامعا/ادامدارعا قاتىستى «قارا» دەپ اتايتىنى تىم ەرتەدەن قالىپتاسقان ءتۇتۇن ۇعىمىنان وربىگەن بولسا كەرەك. دەمەك، بۇگىندەگى ىس، قالدىق ماعىناسىن كورسەتەتىن لەكسيكالىق قاباتى كونە كىسى، ادام ۇعىمىن بەرەتىن قاباتىنان تۋىنداپ شىققان. قازىرگى لەكسيكالىق ەتابىندا وسى قاباتتى (ىس، قالدىق) كورسەتۋمەن عانا شەكتەلگەن.
ءتۇتۇن ءسوزىنىڭ كونەدەگى كىسى، ادام ۇعىمىن تانىتقان لەكسيكالىق ەتابىندا، بۇنىمەن قاتار تۇمەن ءسوزى قولدانىلعان. كونە «ءتۇ» تۇبىرىمەن تۇركىلىك بولاتىن «مان» ءسوزىنىڭ بىرىگۋىمەن جاسالىپ، «مان» ءتۇبىر سينگورموندىق تابيعاتىنا ساي «مەن» بولىپ ايتىلعان. «مەن» تۇلعاسىنىڭ ءوزى «مان» ءسوزىنىڭ ۆاريانتى بولادى. «تۇمەن» مەن «ءتۇتۇن» تۇلعالارىنا ءبىر ءتۇبىر نەگىز بولىپ، ادام، كىسى ۇعىمىن تانىتاتىن ورتاقتىعى بولعانمەن، ەكى ءسوزدىڭ لەكسيكا-سەمانتيكالىق شەڭبەرى بىردەي ەمەس. «تۇمەن» جاۋگەرشىلىك جاعدايىنداعى اسكەري باسقارۋ دالا زاڭىنا وراي ون مىڭ ساندىق اسكەرلەر/ادامدار جيىنتىق ماعىناسىن تانىتۋ ءۇشىن لايىقتالعان ءبىربۇتىن ءسوز. ياعني، كونە «ءتۇ» تۇبىرىنە «مان» ەلەمەنتىنىڭ بىرىگۋىمەن جاسالعان تۇلعاعا ادام، كىسى ۇعىمىن مونونانتتاپ كىرگىزگەن. سوندا، تۇلعاداعى «ءتۇ» تۇبىرىنەن گورى «مان» ءسوزىنىڭ سەمانتيكالىق قۋاتى كۇشتى بولىپ، جالپى ءسوزدىڭ ماعىنالىق بولمىسىن ادام/ادامدارعا قاتىستى ۇعىمعا تۇگەلىمەن باعدارلاعان. بۇل تۇرعىدان العانىمىزدا «مان» ەلەمەنتىنىڭ ءتول تۇركىلىك بولۋىن دالەلدەي تۇسەتىندەي. جالپى، «تۇمەن» ءسوزى ەرتەدەگى جاۋگەرشىل حالىقتىڭ لەكسيكالىق قورىنداعى ءبىر كەزەڭدە دالا زاڭىندا قولدانىلعان ونىڭ ىشىندە اسكەري سالاسىنداعى تەرمينى. كونە تۇركىدەن بەرى قاراي بۇل ءسوز جاڭا تۇركى كەزەڭىندە: تۇركى-قازاق ارەالىندا، جاڭا جاۋگەرشىلىك ۋاقىتتاعى قازاق دالالىق لەكسيكالىق تىلىندە دە الدىڭعى XIX عاسىرعا دەيىن قولدانىستا بولعان. ودان بەرگى كەزەڭدەردە الەۋمەتتىك وزگەرىستەردىڭ سالدارىنان قولدانىستان مۇلدەم شىعىپ قالدى. تەك تاريحي ادەبي جازبا تىلدە از-ازداپ ۇشىراسادى. ءتۇتۇن («ءتۇتىن) ءسوزى تۇمەن ءسوزىنىڭ ورنىنا دا جۇمسالعان لەكسيكالىق كەزەڭى بولدى. تىپتەن، العاشقى اسكەري قۇرىلىستا تۇمەن ۇعىمىمەن قاتار قولدانىلىپ، ادام/ادامدار سەمانتيكاسىن بەرۋدە بىرگە قىزمەت اتقارعان. الايدا، ءتۇتۇن تۇلعاسىنىڭ ونە بويىندا ناقتى انتروپووزەكتىك ءمان جۇتەيتىن ەلەمەنت بولماعاندىقتان، كەيدە «ون مىڭ ءتۇتۇن» دەپ قولدانىلا باستادى. وسىنىڭ سالدارىنان ءتۇتۇن ءسوزى اسكەري تەرمين رەتىندەگى قىزمەتىنەن سىرعىپ، جاي قاراپايىم كوشپەلىلەردى دە، كوپ ادام توپتاسقان ورتانى نەمەسە اۋىلدى دا ءتۇتۇن دەپ اتاۋ بەلەڭ العان. جاڭادان شاڭىراق كوتەرگەن جاس وتباسىنى دا «ءتۇتۇن تۇتەتتى» دەپ اتاسا، ءبىر ادامنىڭ الىستاعى بەينەسىن تۇلعالاندىراتىن سەمانتيكانى دا كورسەتكەن. ءتىپتى، ادامنان باسقا زاتتىڭ «اكتۋالدى ءرولىن» «ءتۇتۇن//قارا» ۇعىمىمەن بەرىپ وتىردى. نەمەسە ءبىر وقيعانىڭ باستالۋىن «ءتۇتۇن شىقتى، ءتۇتۇن كوتەرىلدى، ءتۇتۇن كورسەتتى» دەپ انىقتاپ وتىرعان. بۇل تىركەستەر جاۋگەرشىلىك اسكەري سالادا دا قولدانىستا بولعان. الايدا، تۇلعانىڭ ءون بويىندا انترووزەكتىك ۇعىم ناقتى ەلەمەنتتەن بولماعاندىقتان، الەۋمەتتىك-لەكسيكالىق كەزەڭدەردە وزگە ماعىنالىق قاتارلاردى كورسەتە باساتۋى زاڭدىلىق. ال، تۇمەن ۇعىمىنىڭ ءون بويىندا انتروپووزەكتىك ءمان ناقتى سەمانتيكالى ەلەمەنتتەن بولعاندىقتان ءوز ماعىناسىنان ەشقاشان اۋىتقىمايدى. قولدانىلىم باسپالداقتارىندا «تۇمەن» ءسوزى تاريحي پروسەس جۇيەسىندە جەتەكشى بىرلىك بولىپ قالىپتاسىپ، ناقتى ايتقانىمىزدا اراب تىلىنەن ەنگەن عاسكەر/اسكەر تەرمينىنىڭ تۇركىلىك بالاماسى رەتىندە ورنىققان، اسكەر ءسوزىنىڭ ادام ۇعىمىن بەرەتىنىن كەزىندە ا. ماحمۇتوۆ تا ايتىپ كەتكەن[79.29ب]. بۇدان اڭعارتىنىمىز تۇمەن ءسوزىنىڭ وتكەن لەكسيكالىق ەتاپتارىندا ءبىر عانا ۇعىمدىق تۇراقتى ماعىنانى كورسەتىپ كەلگەن.
تۇمەن ~ تۇمان سايكەستىگى انىق كورىنەدى. «ءۇ ~ ۇ، ە ~ ا» بولماشى فونەتيكالىق ايىرماشىلىق سوزدەردىڭ ماعىنالىق باعىتىن ەكىگە ايىرعان. نەگىزىندە تۇمان ۇعىمى كونە تۇمەن ءسوزىنىڭ لەكسيكالىق شەڭبەرىنەن ءبولىنىپ شىققان ماعىنا – سينونيمدىك قاتار بولۋى ابدەن ىقتيمال. تۇمان – بۇگىندەگى بەرەتىن ماعىناسى، تابيعات قۇبىلىسىنىڭ بەلگىلى ءبىر مەزگىل نە كۇيىن، كورىنىسىن اتايدى – كۇن كوزىنىڭ كورىنبەي، اۋا قىسىمىنىڭ ىلعالدىلىعىنان پايدا بولاتىن بۋ. تۇمان ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى جايىندا ايتاتىن قانىقتى مالىمەتىمىز جوق. تەك تۇلعانىڭ ءدال تۇمەن قۇرىلىسىندعىداي كونە ءتۇ/تۇ/ءتى تۇبىرىمەن «مان» ءسوزىنىڭ بىرىگۋنەن ەكەنىن كورەمىز. تۇمەن ءسوزىنىڭ كونە تۇركى تىلدەرىندە، باسقا تىلدەردە بولماسىن تۋمان دەپ ايتىلاتىنىن جوعارىدا بايقادىق. نەگىزى تۇمەن تۇلعا ماعىناسىنان تۇمان ءسوزىنىڭ ماعىنالىق قاباتىنىڭ قالىپتاسۋىنا دەيىنگى لەكسيكالىق ۇردىستە بىرنەشە قات-قابات پاراديگمالار تىلدىك قوردا قالىپتاسىپ ءارقايسىسى وزىنە بولەك لەكسيكالىق جول سالعان بولۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى، تىلىمىزدەگى، جانە ءبىرقاتار تۇركى تىلدەرىنە ورتاق تۇيمە، تۇيە، توبە، تۇندىك، تۇڭلىك، تومەن، تۇنەم، تۇيرەم، تۇزەم، ءتۇيىم/ءدۇيىم، تومپەك، ءتىلىم ت.ب بارلىعىنا ورتاق ءتۇ/تۇ/ءتى ءتۇبىرى مەن ەكى سوزگە دە ورتاق «م،ن،ە،ءو،ي،ءى» ەلەمەنتتەرى سونىڭ انىق دالەلى. كونە تۇركىلەردىڭ تاريحىندا (ساقتاردىڭ ايەل پاتشاسى) تۇمار دەيتىن پاتشايىمنىڭ ەسىمى اتالادى. وزگە ەلدىڭ ەلدىڭ تاريحتارىندا، اتاپ ايتقاندا باسقا تىلدىك ارەالداردا توميريس دەپ كەزدەسەدى. كونە تۇركىلىك ءانتروپونيمنىڭ تۇلعاسى سول كەزەڭنىڭ وزىندە قولدانىلعان تۇمەن//تۇمان تۇلعالارىمەن ابسوليۋت جۋىقتايدى. تۇمار ءسوزىنىڭ ءوزى بۇگىندەگى قازاقتاردىڭ تىلدىك تانىمىندا دا ەرەكشە كونسەپتىلىك قاسيەتكە يە. تاريحي اسپەكتىدە تۇمار پاتشايىمنىڭ ءوز اسكەرلەرىن تۇمەن/تۋمان اتاماۋى مۇمكىن ەمەس. مۇمكىن پاتشايىم ەسىمى قول استىنداعى اسكەرلەرىنىڭ كوپتىگىنەن وسى تۇمەن سوزىنەن پايدا بولعان دا شىعار. ول تەك جورامالمەن عانا ايتا الامىز. ەتنونيمدىك قاباتى بار تۇمەن ءسوزىنىڭ انتروپونيم دە بولا الۋى ىقتيمال نارسە. نەمەسە تۇمەن، تۇمان سوزدەرى جەكە انتروپونيمنەن پايدا بولعان. وندايدى تالاي تاريحي دالەلدەردەن انىق كۋا بولىپ كەلەمىز. مىسالعا، نوعاي، كەرەي، ۋاق ت.ب ەتنونيمدەر جەكە-جەكە انتروپونيمدەردەن قالىپتاسقان. بۇل ىقتيمالدىلىق جاعىنان ءبىز تەك بولجالدىق قابىلەتىمىزبەن توقتايمىز. دەگەنمەن دە، تۇمان مەن تۇمەن تۇلعالارىنىڭ تۇمار انتروپونيمىنە قاتىسى بار بولۋ كەرەك. تۇمەن/تۇمان/تۇمار بىرتەكتەس تۇلعالاردى بىر-بىرىنەن اجىراتاتىن فونەتيكا-لەكسيكالىق قىرى. بۇل جەردە تۇمان ءسوزى عانا انتروپووزەكتىگىنەن الشاقتاعان. باسىندا انتروپووزەكتىك ماعىنادا بولىپ كەيىن سونىڭ شەت ماعىناسىن بەرەتىن ۇعىمعا اينالعان، تۇمەن سوزىنەن وربىگەن ءتۇتۇن«ءتۇتىن ۇعىمىنىڭ سەمانتيكالىق شەڭبەرىندەگى ءبىر ماعىنالىق قاباتتى ساقتاپ قالعان ءسوز. دامۋ، وزگەرۋ وزەگىن مونوانتروپونيمدىك «تۇمەن» سوزىنەن الادى. انىق دالەلدەرىمىزدىڭ ءبىرى كونە تۇركى تىلىندەگى بۇل تۇلعالار سلاۆيان تىلىندە دە سولاي وزگەرتىلمەي ايتىلادى. مىسالعا، ورىس تىلىنە كونە تۇركىدەن ەنگەن: تۋمان، تما، تەن سوزدەرى جوعارىدا دايەكتەگەن تۇمەن سوزىنەن ورىستەگەن «ءتۇن، تۇمان، ءتۇتۇن///قارا» سوزدەرىنىڭ وزگە تىلدەگى كورىنىسى. «ون مىڭ» ساندىق مولشەرىن بىلدىرەتىن تۇمەن ءسوزى ورىس تىلىندەگى كورىنىسى: دەسيات، تىسياچ تۇلعالارىنا نەگىز بولىپ تۇرعان كونە تۇركىلىك ءتۇبىر ءتۇ/تۇ/ءتى/ءتو»ءدى/دى/ءدۇ/دە قاتارىنا جاتاتىن تى/دە ءتۇبىرى. سول سياقتى، كونە تۇركى ءسوزى تەڭگە ءسوزى دەنگي – تۇركىلىك تەڭ/دەڭ جۇڭگو تىلىندەگى كورىنىسى تيان (جارىق) كونە مونوسيللابتارىنىڭ باسقا ءتىل توپتارىنا ەنىپ كوپتەگەن تۇلعالاردى جاساپ شىعارۋىنا نەگىز بولعان. مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرە بەرۋگە بولادى. بۇلردان دالەلدەيتىنىمىز – الەمدەگى ءبىرشاما ءتىل توپتارىندا كونە تۇركىلىك ىزدەر مولىنان ۇشىراساتىنى بايقالادى.
ءاىۋقورتىندىلاي كەلگەنىمىزدە، تۇمەن كونە تۇركى ءتىلىنىڭ ەڭ جەتەكشى بىرلىگى. كەيبىر عالىمدار مونعولدىق سوزگە جاتقىزىپ، XI-XIII عاسىرداعى مونعول ەتنونيمىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋ كەزەڭىمەن، سول كەزەڭدىك تىلدىك ورتامەن بايلانىستىرعان. ارينە، ول كەزەڭدەگى شىڭعىس حان باستاعان تايپالار تىلىندە دە تۇمەن ءسوزى اكتيۆ قولدانىلعان. ول كەزدەگى مونعول اتالعان حالىقتىڭ ءوزىن تۇركى ەكەنىن مويىنداۋىمىز قاجەت، باسقا تىلدىك فاكتىلەر تۇرعىسىنان دا دالەلدەرىمىز جەتكىلىكتى. ازىرشە، بۇل جايىندا ناقتى دالەلدەرىمىز باسقا تاقىرىپتارىمىزدا.
الەم بيلەگەن تۇركى اتا-بابالار دالالىق بەرىك زاڭىمەن قىرۋار اسكەر جاساقتاپ دۇنيەنى جاۋلاعاندا «تۇمەن» دەپ ون مىڭ اسكەر ۇجىمىن اتاسا، تۇمەن قۇرىلىمىن قۇرايتىن مىڭدىقتاردى «مىڭ» دەپ اتاعان. «مىڭ» ءسوزىنىڭ ءوزى مان ءسوزىنىڭ ءتول ۆاريانتى بولىپ سانالادى. جوعارعى تالداۋلارىمىزدا «ءتۇ» ءتۇبىرىنىڭ كونە ماعىناسى «العاشقى، باستاپقى، ءبىرىنشى» دەگەندى كورسەتتىك. تۇمەن تۇلعاسىنداعى مان ەلەمەنتىنىڭ سەمانتيكالىق قۋاتىن ايتتىق. وسىدان شىعاتىن وزەك ماعىنا «العاشقى ادامدار، العاشقى اسكەر» دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. كونە ءتۇبىر تۇركى، ءتۇپ، ءتۇبىر سوزدەرىنە دە تەگىننەن-تەگىن نەگىز بولماعان. ايگىلى عالىم ءا. قايدار ءتىل بىلىمىنە ەنگىزگەن «ءتۇبى ءبىر تۇرىكتىڭ – ءتۇبى دە ءبىر» دەگەن تىركەسى ءبىزدىڭ ەتيمولوگيامىزدىڭ ءمانىن دالەلدى تۇردە نەگىزدەيدى.
ىقىلاس ادىلەت ۇلى
اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دىڭ ستۋدەنتى
پىكىر قالدىرۋ