بەيسەنبەك زيابەكوۆ ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بانكتەر ۇكىمەتتەن دەمەۋ قارجى الىپ، ونى حالىققا قىمبات نەسيەگە بەرىپ  قانا وتىرعانىن ايتادى، دەپ جازادى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى.

– بەيسەنبەك زيابەكۇلى، ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن «قازاقستانداعى بانك سەكتورى تمد كولەمىندەگى وزىق جۇيەمەن دامىپ كەلەدى. ەلدەگى بانك سالاسىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىنە كۇمان جوق» دەگەن اقپاراتتارعا سەنىپ كەلدىك. ايتسە دە ءقازىر ءقايسىبىر بانكتەردىڭ «قايراڭدا قالعان قايىقتاي» كۇي كەشىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ءسىز كەزىندە بانك سەكتورىن باسقارعان مامان، ەكونوميست عالىم رەتىندە ەلدەگى بانك جۇيەسىن قوجىراتىپ العانىمىزدى مويىندايسىز با؟

– ءقازىر ەلدەگى بانك سالاسىنا قاتىستى سىن ايتۋشىلار دا، جاناشىر پەيىلمەن اقىل-كەڭەس بەرۋشىلەر دە جەتىپ-ارتىلادى. ءوز باسىم «بانك جۇيەسى دۇرىس باعىتتى بەتكە الماسا، توقىراۋعا ۇشىرايدى» دەگەندى وسىدان تۇپ-تۋرا 15 جىل بۇرىن ايتاتىن جەردە ايتىپ، جازاتىن جەرگە جازعان بولاتىنمىن. وسى ماسەلەگە بايلانىستى وزىندىك ۇسىنىستارىمدى وتكىزە الماي، دال بولعانداردىڭ ءبىرى مەن ەدىم. كەزىندە بانك سالاسىنا قاتىستى ماماندار تاراپىنان ايتىلعان ەسكەرتپەلەر مەن ۇسىنىستار ەسكەرىلگەندە، ءبىزدىڭ بانك جۇيەسى ناق قازىرگىدەي قوجىراۋعا تۇسپەيتىن ەدى. وكىنىشكە قاراي، ول كەزدەرى ءسوزىمىز تىڭدالمادى. ەندى كەلىپ امالسىز بانك سەكتورىندا ورىن الىپ وتىرعان ولقىلىقتاردىڭ بار ەكەنىن مويىنداماسقا لاج جوق.

– مىسالى، ءتيىستى تاراپقا باعىتتالعان قانداي ۇسىنىس-ەسكەرتپەلەرىڭىز ەسكەرۋسىز قالعان ەدى؟

– ءبىز كەزىندە «ەلدەگى بانك سالاسى ەكونوميكامىزدى دامىتۋ ماقساتىندا جۇمىس ىستەپ جاتقان جوق» دەگەندى اشىپ ايتتىق. ءبىزدىڭ ەلدەگى بانك جۇيەسى ءاۋ باستان باسەكەگە قابىلەتتى بولۋدى بىلمەدى. بانكتەر ۇكىمەتتەن دەمەۋ قارجى الىپ، ونى حالىققا قىمبات نەسيەگە بەرىپ تاراتىپ  قانا وتىر. مۇنداي ءۇردىستىڭ دامۋ مەن وركەندەۋگە جەتەلەمەيتىنى سول كەزدىڭ وزىندە بەلگىلى بولعان. مۇنى ءبىز الدىن الا بولجاپ، باجايلادىق. ءوز باسىم سول كەزدىڭ وزىندە ايماقتىق بانكتەر قۇرۋ قاجەتتىگىن جەتەسىنە جەتكىزە دالەلدەدىم. ماسەلەن، بۇگىندە رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 43 پايىزى اۋىلدى جەرلەردى مەكەن ەتەدى. ءبىراق  وسى ۋاقىتقا دەيىن سول اۋىل-ايماقتاعى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالىن جاقسارتۋ ماقساتىندا بىردە-بىر بانك قۇرىلدى ما؟ جوق، قۇرىلعان جوق. بۇل ماسەلە سول كەزدەرى ەسكەرىلۋى كەرەك ەدى. الايدا بۇل ۇسىنىستارىمىز ەسكەرىلمەدى. جاسىراتىنى جوق، بىزدە ناقتى ايتىلاتىن ۇسىنىستار لەگى بارشىلىق. ءبىراق سول ۇتىمدى ويلاردى دەر كەزىندە بىردەن تاجىريبەگە ەنگىزۋگە كەلگەندە ەنجارلىق باسىم.

– ەندى وسى ولقىلىقتاردان قۇتىلا الامىز با؟ ۇكىمەت ايماقتىق بانكتەر قۇرۋعا ەندى كىرىسسە كەش پە؟

– ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن «قازاقستانداعى بانك جۇيەسى تمد كولەمىندەگى ەڭ وزىق جۇيەمەن دامىپ كەلەدى» دەگەنگە سەنىپ كەلدىك. بۇعان قوسا ءبىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن بانكتە قىزمەت ەتەتىن مامانداردى، قارجىگەرلەردى عۇلاما عالىمدارمەن تەڭ دارەجەدە كوردىك. اينالىپ كەلگەندە، جاعداي تىپتەن باسقاشا ەدى. ءتىپتى قاجەت دەسەڭىز، ءقازىردىڭ وزىندە ءبىزدىڭ بانك جۇيەسىندە بىلىكتى ماماندار ساۋساقپەن سانارلىق ەكەنى جاسىرىن ەمەس. قازاقستاندا ءالى دە بولسا ساۋاتتى بانك سەكتورى قالىپتاسپاعان جوق. ءبىز ءاۋ باستان بانك جۇيەسىن ۇلتتىق ەكونوميكاعا بەيىمدەپ بارىپ قۇرۋىمىز كەرەك ەدى. ءبىزدىڭ ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ نەگىزى مۇناي مەن گازدان بولەك، اگروسەكتور ەكەنىن ۇنەمى ايتىپ ءجۇرمىز. ءبىراق ناق وسى اگرو سالانى دامىتۋعا كەلگەندە، اۋىلعا قارجى بولۋگە كەلگەندە اسىقپايمىز.  ەگەر ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن بانكتەر ارقىلى اۋىلعا ارزان نەسيە اپارىپ، اۋىلدىڭ ەكونوميكالىق الدەۋەتىن كوتەرىپ العانىمىزدا، سىرتتان كەلەتىن قارىزعا تاۋەلدى بولىپ وتىرماس ەدىك. بىزدەگى بانك سالاسى، ءالى كۇنگە دەيىن  شەتەلدەن كەلەتىن قارجىعا تاۋەلدى بولىپ وتىر. ەلدەگى بانك جۇيەسى شەتەلدىڭ ارزان نەسيەسىمەن قورەكتەنۋگە تىم بەيىم بولىپ الدى. ەسكەرگەنگە بۇل – وتە ءقاۋىپتى دۇنيە. بانك جۇيەسىن وركەندەتۋ ءۇشىن ءبىز الدىمەن وسى قاۋىپتەن ارىلعانىمىز ءجون. بانك سالاسى ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ تۇراقتى دامۋىنا سەبەپشى بولۋى كەرەك. مىنە، سوندا عانا بۇل سالادا بەلگىلى ءبىر جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزۋىمىزگە بولادى. مىسالى، ءقازىر بىزدە اۋىل شارۋاشىلىعىندا نەسيە جۇيەسى اتىمەن جوق. جىل سايىن اۋىلعا بولىنەتىن قارجىنى قانداي جولمەن جەتكىزۋ كەرەكتىگىنە باس قاتىرامىز. اۋىلعا قارجىنى بىرەسە حولدينگتەر ارقىلى جىبەرەمىز، ەندى بىردە «مۇنى جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەرگە جۇكتەۋ كەرەك» دەيمىز. ايتەۋىر، اۋىلعا باعىتتالعان قارجىنى ءبولۋ تەتىگى جىل سايىن وزگەرىسكە تۇسەدى دە جاتادى. بۇل تۇرعىدا بىزدە بەلگىلى ءبىر جۇيە جەتىسپەيدى. ەگەر وسى ۋاقىتقا دەيىن اۋىلعا نەسيە جۇيەسىن قۇرىپ بەرگەنىمىزدە، بۇل جۇك ءسال دە بولسا جەڭىلدەر ەدى.  ەلدە اۋىلدىڭ قارجىلىق جۇيەسىن ارتتىراتىن بانكتەر بولۋى كەرەك. ءبىر ەسكەرەتىنى – ول بانكتەر تەك مەملەكەتتىك بانك بولۋى ءتيىس. ماسەلەن، كەڭەس وكىمەتى كەزىندە اۋىلدىڭ نەسيەلىك پورتفەلى 68 پايىزدى قۇراپتى، ءقازىر بۇل كورسەتكىش 3-اق(!) پايىز. ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي. ەگەر اۋىل العا جىلجىسىن، اۋىلدىڭ قابىلەتى ارتسىن دەسەك، وندا اگروبانكتەر قۇرىلۋى كەرەك. ءبىراق تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، ول بانكتەر مەملەكەتتىك بولۋى ءتيىس...

– ءوزىڭىز بىلەسىز، ۇكىمەت ءارۋاقىتتا بانكتەردى قولداپ وتىرادى. داعدارىس كەزىندە ءبىرقاتار  بانكتەردى ءوزىنىڭ قولتىعىنىڭ استىنا الدى. قالاي ويلايسىز، بانكتەردى مەملەكەت قامقورلىعىنا الۋ قىسىلتاياڭدا ولارعا دەم بەرە مە؟

– نەگىزىندە، بانك سالاسى – ەكونوميكانىڭ «كۇرەتامىرى» ىسپەتتى نارسە. ال وسى «كۇرەتامىردى» ءبىز – ەندى-ەندى اياعىنان تىك تۇرىپ كەلە جاتقان مەملەكەت كەزىندە جەكەمەنشىكتىڭ قولىنا بەرىپ قويدىق. ءبىز جىبەرگەن نەگىزگى قاتەلىكتىڭ ءبىرى وسى بولدى. ەسىڭىزدە بولسىن، ەندى-ەندى تاۋەلسىزدىك العان تۇستارى  بانك جۇيەسىن جەكەمەنشىكتىڭ قولىنا بەرۋگە كەلگەندە باس قاتىرىپ ويلانۋ كەرەك ەدى. سەبەبى ءار مەملەكەت ءوزىنىڭ قارجىلىق ساياساتىن وڭتايلى جولعا قويىپ، حالقىنىڭ الەۋەتىن كوتەرۋ ءۇشىن وعان ارنايى ءبىر قۇرال-جابدىق قاجەت. مىنە، مۇندايدا بىردەن-بىر پايدالاناتىن قۇرال بانك جۇيەسى ەكەنى بەلگىلى. ال ءبىز وسىقارجىلىق قۇرالدى تىم ەركىنسىتىپ جىبەردىك. مەملەكەتتىك باقىلاۋدى ازايتىپ الدىق. سوندىقتان بۇل ارادا تاعى دا سول مەملەكەتتىك باقىلاۋ، قاداعالاۋ ماسەلەسىنىڭ شەتى شىعادى.

– ءبىزدىڭ ءقايسىبىر قارجىگەرلەرىمىز «تاياۋ بولاشاقتا وتاندىق بانكتەردىڭ اۋقىمى كەڭ شەتەلدىك نارىققا شىعۋ مۇمكىندىگى باستالادى» دەگەندى ايتىپ قالادى. ءسىز ءوز تاراپىڭىزدان مۇنداي پىكىرلەرگە قالاي قارايسىز؟ –جالپى، ءبىز ءوزى اسىرەقىزىل پىكىرلەر ايتۋعا تىم بەيىمبىز. «وتاندىق بانكتەر تاياۋ بولاشاقتا سىيىمدىلىعى كەڭ شەتەلدىك نارىققا شىعا الادى» دەگەنگە ءوز باسىم سەنە قويمايمىن. ول ءۇشىن، ارينە، بىزگە ءالى ءبىراز ماڭداي تەر توگۋ كەرەك. مەنىڭشە، بۇل باز بىرەۋلەردىڭ اسىرا سىلتەپ ايتقان ويلارى بولۋى كەرەك. نەگىزىنەن، ءبىز بانك جۇيەسىن جاساقتاۋدا ءالى دە بولسا باسقانى قويىپ، بىلىكتى ماماندارعا قول جەتكىزە الماي وتىرمىز. وسىعان قاتىستى ءبىر مىسال ايتايىن. ماسەلەن، جاپونيادا بانكتەر ارنايى مامانداردى قىزمەتكە الاردا ءارقيلى كوزقاراستاعى، ءارتۇرلى پىكىردەگى ادامداردى جۇمىسقا الۋعا تىرىسادى ەكەن. بۇل رەتتە جاپونداردىڭ ويى «قانداي دا ءبىر مەكەمەدە ءدايىم پىكىر قايشىلىعى بولىپ تۇرۋى كەرەك. سوندا ول مەكەمەنىڭ جۇمىسى العا باسادى» دەگەنگە سايادى. راس، لوگيكالىق تۇردە ويلاساڭىز، پىكىر قايشىلىعى بولعان جەردە قوعام داميدى. بىزدە كەرىسىنشە، تەك بانك سالاسى عانا ەمەس، كەز كەلگەن مەكەمەدە كوماندالىق جۇيەمەن جۇمىس ىستەۋ دەگەن ءبىر دەرت بار. بۇل دەرت سوڭعى كەزدەرى اسىرەسە قارجى سالاسىندا اسقىنىپ بارا جاتقانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. تامىرتانىستىق دەندەگەن جەردە قارجى ساياساتى دامىمايدى. نەگىزىنەن، قارجى ساياساتى اسقان سالقىنقاندىلىقتى تالاپ ەتەدى. مەنىڭ ويىمدى تۇيىندەي كەلە ايتارىم — وسى. ءبىز بانك سەكتورىن جانداندىرۋ ءۇشىن الدىمەن وسى كوماندالىق تۇرعىدا جۇمىس ىستەۋدەن ارىلۋىمىز كەرەك. بۇل سالانىڭ الەۋەتى سوندا عانا ارتادى. سوندا عانا بارىپ ءبىز ناتيجەلى جەتىستىكتەردىڭ جەمىسىن كورەتىن بولامىز..

– ءوزىڭىز بىلەسىز، سوڭعى جىلدارى قازاقستانعا شەتەلدىك بانك جۇيەسى كەلە باستادى. قارجى جۇيەسىندە شەتەلدىڭ ەكسپانسياسىنا تاۋەلدى بولۋ قازاققا نە بەرەدى دەپ ويلايسىز؟

– مەن ءوز باسىم قاراپايىم تۇتىنۋشى رەتىندە شەتەلدىڭ بانكىسىنەن نەسيە الامىن با، الدە وتاندىق بانكتەردىڭ قىزمەتىنە جۇگىنەمىن بە، وعان اسا تاڭداۋ جاساپ جاتپايمىن. سونداي-اق بۇل رەتتە ماعان قايسىسىنىڭ قىزمەتى تەز ءارى جىلدام، پايىزدىق تولەمى ارزان بولسا بولعانى... بۇل ءبىر دەپ قويىڭىز. ەكىنشى جاعىنان شەتەلدىك بانكتەرگە قاراپ، ءبىزدىڭ وتاندىق بانكتەر باسەكەگە قابىلەتتى بولۋدى ويلانۋى ءتيىس. سوندىقتان شەتەلدىك بانكتەردىڭ ەلگە كەلۋىنە جەكە باسىم وڭ كوزقاراستامىن. مەنىڭشە، بۇل – قازاققا باسەكەگە بەيىم بولۋدى ۇيرەتەدى دەپ ۇمىتتەنۋىمىز كەرەك...

– كەرىسىنشە، بۇل ءۇردىس قارجىلىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە قانداي دا ءبىر نۇقسان كەلتىرسە شە؟

– ءوز باسىم، بۇدان اسا ءقاۋىپ كورىپ وتىرعان جوقپىن. شەتەلدىك بانكتەر جەكەلەگەن بانك سەكتورى بولعاندىقتان ولار قارجىلىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە نۇسقان كەلتىرە قويمايتىنى انىق. تەك شەتەلدىك بانكتەرمەن مەملەكەتتىك ماڭىزى بار جوبالاردى قارجىلاندىراتىن كەزدە اباي بولىپ، كەلىسىمشارتتى «جەتى رەت ولشەپ ءبىر رەت كەسۋ كەرەك» دەپ ويلامىن.

– ءقازىر ءوزىڭىز ءتارىزدى ەكونوميست ماماندار  «ەلدەگى ونەركاسىپتى دامىتپايىنشا، بانك جۇيەسىن دامىتۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن پىكىرلەردى ءجيى ايتادى. ءسىز مۇنىمەن كەلىسەسىز بە؟

– البەتتە، كەلىسەمىن. ەگەر بانك جۇيەسىندە ناقتى ەكونوميكانى بىلەتىن، الدىن الا ەكونوميكالىق بولجام جاساي الاتىن ازاماتتار وتىرسا، بۇل ماسەلە وزىنەن ءوزى شەشىمىن تابار ەدى. بايىپتاپ قاراساق، 2007 جىلدان بەرى ءبىزدىڭ ەلدەگى نەسيە بەرۋ كولەمى بىرنەشە ەسەگە دەيىن كوبەيگەن. ال وسى ارالىقتا ءوندىرىس قۋاتتىلىعى ارتتى ما؟ ءوندىرىستىڭ اۋقىمى قانشالىقتى كەڭەيدى؟ مىنە، ءبىز كەزىندە وسى جاعىن تەرەڭدەپ زەرتتەۋىمىز كەرەك ەدى. سول كەزدەرى حالىققا وڭدى-سولدى ەسەپسىز بەرىلىپ جاتقان نەسيەگە باقىلاۋ قويىلىپ، ونىڭ ورىندى-ورىنسىز جۇمسالىپ جاتقانى قاداعالانعاندا، ناق ءقازىر ءسىز بەن ءبىز ونەركاسىپتىلىك قارقىنىمىزدىڭ السىزدىگى جايىندا اڭگىمە قوزعامايتىن ەدىك. ول كەزدەرى بانكتەر وندىرىسپەن ەتەنە جاقىن ارالاسۋدى مۇلدە ويلامادى. بىلە بىلگەنگە ءوندىرىس پەن بانك تىعىز بايلانىستا بولعاندا، نەگىزىنەن پايدا كوزى بانككە تۇسەتىن ەدى. ونەركاسىپتى، وتاندىق بيزنەستى بانكتەر ارزان نەسيەمەن قامتىعاندا ەكونوميكامىز دا قارقىن الاتىن ەدى. بانكتەر دە ءار جىل سايىن ۇكىمەتتەن قولداۋ قارجى سۇراپ وتىرمايتىن ەدى...

– سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت...

سۇحباتتاسقان قارلىعاش زارىققان قىزى