2019 ج. 12 ءساۋىر - اكادەميك ق.ي. ساتبايەۆتىڭ تۋعانىنا 120 جىل
ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 12-ساۋىرىندە عۇلاما عالىم، قازاق ەلى عىلىم اكادەمياسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، اكادەميك قانىش يمانتاي ۇلى ساتبايەۆتىڭ تۋعانىنا 120 جىل تولادى. بالا كەزىمدە مەن ول كىسىنىڭ كوزىن كورىپ ەدىم....
اكە-شەشەم نەگىزىنەن قارقارالى وڭىرىنەن ەدى، ول باياناۋلا جەرىمەن شەكتەسەتىن دە سول ءوڭىردىڭ قازاقتارىمەن ءجيى ارالاساتىن، ال قانىش اعا باياننان عوي. اكەي (وشاقباي،1893 جىلى تۋعان) جاستىق شاعىندا قارقارالىدان سەمەيگە كىرە تارتادى ەكەن دە، سول شاھاردا البىرت قانىشپەن، مۇحاڭمەن (اۋەزوۆ) تانىسىپتى. سودان اۋمالى-توكپەلى زامان، بايلاردى تاركىلەۋ، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىن، ءسويتىپ اكە-شەشەم جەتىسۋ جەرىنەن ءبىر-اق شىعادى، ءبىراق تا بالعىن كەزىندە تانىسقان قانەكەڭمەن بايلانىسىن ۇزبەيدى، ءبىر دانەكەرى تۇڭعىش فارماسيەۆت، الاششىل ابزال ازامات، باياننىڭ تۋماسى سالكەن سۇبحانبەردين بولعان. سونداي-اق تۋعان اعام جامبىل ادەبيەت كوريفەيى ءابدىلدا تاجىبايەۆپەن باجا ەدى، ال ول وتىزىنشى جىلدارعى قارساقپايدان بەرى بىلەتىن قانىش اعانى ءبىزدىڭ ۇيگە ەرتىپ كەلگەن، ولاردىڭ الما باعىمىزدا شۇيىركەلەسكەنى ەسىمدە. ەسىمدە تاعى ءبىر قالعانى - باياناۋىلدان كەلگەن قازاقتاردى اكەي الماتىعا، قانەكەڭە الىپ بارىپ جۇرەتىن. سوندا عۇلاما عالىمدىعىمەن قوسا ادامگەرشىلىگى زور، مارتتىك-جومارتتىعى مول قانىش اعا ەلدەن كەلگەندەرگە سول تۇستاعى ۇزىن ءىرى اقشا اسسسيگناسياسىن كابينەتىندەگى ۇستەل سۋىرماسىنان الىپ ۋىستاپ ۇسىنادى ەكەن.
ءيا، ول ءبىر كەزەڭ كومپارتيا بيلەگەن زامان ەدى عوي. ەلدى كوبىنەسە ورەكەڭدەر باسقاردى، ءبىراق تا حالقىمىز قانەكەڭدى اسا زور قۇرمەت تۇتىپ، ول كىسىگە اقىلمانىنداي قارايتىن. سوندا اكادەميا پرەزيدەنتىنىڭ لاۋازىمى ەلدىڭ كوش باستار سەركەسىندەي دارەجە ەدى. قانەكەڭنەن كەيىن بۇل ورىننىڭ بەرەكەسى كەتتى. ارينە، ودان سوڭعى شاپىق شوكين مەن شاھماردان ەسەنوۆ تا لايىقتى ازاماتتار، ەڭ لايىقتىسى ءارى جان-جاقتى تۇلعالى عالىم ءارى جازۋشى-اۋدارماشى ەبىنەي بوكەتوۆ ەدى، الايدا قانىش ساتبايەۆتىڭ ورنى ەرەكشە بولەك-تۇعىن، ونى جىلدار جىلجي وتە تاۋدىڭ الىستان زورايا كورىنەتىنى سەكىلدى مويىندايتىنىمىز حاق. ءبىر قىزىعى، قاناعاڭ قايتىس بولعان سوڭ شاپىق شوكين پرەزيدەنت بولادى عوي. ول جىل سايىن جازدا سۋ ەلەكتر ستانسيالارىنا ەكسپەديسياعا شىعاتىن. جازعىتۇرى ءبىر ەلدى مەكەنگە كەلگەندە جان-جاقتان اتتىلى-جاياۋلى، بىرەۋلەر ماشينەلەرىمەن كەلىپ جاتىر، كەلىپ جاتىر دەيدى، قارا قۇرىم حالىق. شاكەڭدەر بۇلار نەگە جينالدى دەپ تاڭ قالادى. سويتسە ەل قانىشتىڭ ورنىنا كەلگەن ادام قانداي ەكەنىن كورۋگە، اڭگىمەسىن تىڭداۋعا كەلگەن ەكەن. مىنە، قانەكەڭنىڭ حالىق اراسىنداعى داڭقى مەن بەدەلى قانداي بولعانىن وسىدان دا باجايلاپ بىلۋگە بولادى.
قانىش اعا قازاقستاننىڭ كەندىك-مينەرالوگيالىق كارتاسىنا بۇتكىل مەندەليەۆ جۇيەسىنىڭ حيميالىق ەلەمەنتتەرى سىيىپ كەتەتىن كەندەر مەن قازبا بايلىقتاردى بەس ساۋساقتاي ءبىلدى، زەرتتەدى، حالىقتىڭ كادەسىنە جاراتتى. ءبىر قارساقپايدىڭ، ۇلكەن جەزقازعاننىڭ، ءبىر بالقاش مىس زاۋىتىنىڭ ءوزى نە تۇرادى. جەر جاھاندىق سوعىستا ون وقتىڭ توعىزىن قازاق جەرى بەردى ەمەس پە. ال، ماڭعىستاۋدى بارلاي زەرتتەگەندە تابىلعان مۇناي مەن گاز قورلارى شە. وسى ەڭبەگى ءۇشىن سلاۆسكيي دەگەن اكادەميك قانەكەڭدى سوسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىنا ۇسىنادى، ءبىراق تا سول تۇستاعى قازاقستان ۇكىمەتى قولدامايدى. جالعىز ءوزى قازاقستاننىڭ مەتاللوگەنيالىق كارتاسىن جاساپ، سول ءۇشىن ول تۇستاعى اسا بيىك دارەجەلى لەنيندىك سىيلىققا يەلەنگەنى شە. ءيا، ايتىلىپ تاۋسىلمايدى عۇلامانىڭ عۇمىرى مەن ەڭبەگى...
عۇلاما 65 جاس عۇمىر كەشتى، ارتىنا ۇلان-عايىر مول مۇرا قالدىردى، ماسكەۋلىك ورتالىقتىڭ ىقپالىمەن وعان كوشەلەر مەن مەكتەپتەردىڭ، عىلىمي ينستيتۋتتىڭ، كومبيناتتىڭ اتتارى بەرىلدى. الايدا...ونىڭ 70، 80 جىلدىق مەرەيتويلارى اتالماي قالدى دەۋگە بولادى. ماسەلەن، 1979 جىلى 80 جىلدىعىنا وراي ءبىر ايتۋلى جۋرنالعا باسىلۋعا ارنالعان ماتەريالدى جوعارىداعى كوكەلەرىمىز نومىرگە سالدىرتپاي تاستاپتى، مەرەيتوي جيىلىسى لەرمونتوۆ اتىنداعى ورىس تەاترىندا جەتىم قىزدىڭ تويىنداي ءوتتى.
ال، 1989 جىلى ۇلى وقىمىستىنىڭ 90 جىلدىعى كەڭىنەن اتالىپ وتكىزىلدى. مەرەيتويدىڭ قارساڭىندا قانەكەڭنىڭ ەسىمىمەن عارىشتاعى ءبىر پلانەتا (عالامشار، №2402)، الاتاۋ شىڭدارىنداعى ءبىر مۇزداق اتالدى. ءبىز سول تۇستا «ءبىلىم جانە ەڭبەك» («زەردە») جۋرنالىنىڭ تۇتاستاي ساۋىرگى ءنومىرىن عۇلاماعا ارنادىق. ءبىراز ماتەريالدار اقاڭنىڭ (سەيدىمبەك) كەزىندە جينالىپتى، ارى قاراي باس رەداكتور ەسەنعالي راۋشانوۆ جۋرنالدى ويداعىداي قورىتا ءبىلدى. اتجالمان جۋرناليستەر جۇمابەك كەنجالين، مارات توقاشبايەۆ، اشىربەك امانكەلدييەۆ، بەيبىت ساپارالين، قايىرعالي مەدەتوۆ اتسالىستى، سەيسەنحان ماحامبەتوۆ مۇقاباسىن ساتبايەۆتىڭ ءار جاستاعى سۋرەتتەرىن مەندەلەيەۆ كەستەسىنە جايعاستىرا ادەمى ارلەدى. ال، ءساۋىر ايىنىڭ 12-جۇلدىزىندا رەسپۋبليكا سارايىندا اكادەميكتىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويى سالتاناتتى تۇردە اتاپ ءوتىلدى. الدىندا ۇكىمەت قاۋلىسىمەن جەزقازعاننىڭ جانىنداعى نيكولسك قالاسىنا ساتبايەۆتىڭ ەسىمى بەرىلۋى كەرەك بولاتىن، الايدا 12-ساۋىرگە دەيىن كومپارتيا باسشىسى كولبين قيمادى عوي دەيمىن، اتاۋ تۋرالى ايتىلمادى، ءبىراق تا عۇلامانى تۇبىنە دەيىن زەرتتەپ بىرنەشە كىتاپ جازعان جازۋشى مەدەۋ سارسەكەگە ءسوز بەرىلگەندە، ول ۇلكەن مىنبەردەن قانەكەڭنىڭ پاۆلودار وبلىسىنىڭ تۋماسى ەكەندىگىن، وراسان زور ەڭبەكتەرىن باعالاۋ كەرەكتىگىن تىلگە تيەك ەتە كەلە، دانىشپان عالىمعا پاۆلودار شاھارىنىڭ اتىن بەرۋ كەرەك دەدى. وسىدان كەيىن ءبىر اپتا بولماي جاتىپ، كولبين شوشىپ كەتكەن بولۋى كەرەك، نيكولسك قالاسى ساتبايەۆ بولىپ وزگەرتىلگەنى تۋرالى جارلىق شىقتى. مەدەۋ اعانىڭ بۇدان بۇرىنعى ءبىر ەرلىگى - ول 80ء-شى جىلدارى ماسكەۋ قالاسىندا «تاماشا ادامدار ءومىرى» سەرياسىمەن قانىش ساتبايەۆ تۋرالى كىتاپتى باستىرىپ جىبەرىپ، ءسويتىپ ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعارعان عوي. سوندا ادىلدىكتىڭ جاقتاۋشىسى، ءوزى دە قۋدالانعان ەبىنەي بوكەتوۆ ايىزى ءبىر قانىپ، «اي دا مەدەۋ، اي دا مولودەس» (پۋشكينشە) دەگەن عوي. سوڭىرا مەكەڭ «قۋعىندالعان ساتبايەۆ» اتتى كىتاپ شىعاردى. بۇل جەردە ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە، باسشىلاردىڭ وراسان ەڭبەكتەرى دە بار، قاتەلىكتەرى دە بولدى. ونى اشىپ ايتپاساق تاريح تۇگەسىلمەيدى. ماسەلەن، سوناۋ 50-60-شى جىلدارى جابىلعان 750 قازاق مەكتەبىنىڭ ورنىن ءالى تولتىرا الماي كەلەمىز. جاۋىردى جابا توقىعاننان نە شىعادى... مەرەيتوي سول جىلعى جاز كۇندەرى باياناۋلا وڭىرىندە جالعاسىن تاپتى. وسى جەرگە الماتىدان ارنايى دەلەگاسيانى يدەولوگيا جونىندەگى كومپارتيا حاتشىسى، مادەنيەتىمىزدىڭ نارتۇلعاسى وزبەكالى جانىبەكوۆ باستاپ باردى. سالتانات باياناۋىل باۋرايىندا وتكىزىلدى. وقىمىستىنىڭ بالالارى ءشامسيا، حانيسا، مەيىز اپايلار، نەمەرەلەرى، شاكىرتتەرى تويدىڭ قوناقتارى بولدى. ماعان دا ارناۋلى ءسوز بەرىلدى، مەن ءسوزىمدى اياقتاي كەلە كەندىر جىپپەن بايلانعان ءبىر بۋما جۋرنالدى (50 شاقتى ءنومىر) تاپسىردىم. عالىمنىڭ كۇيەۋ بالاسى ورازاي باتىربەكوۆ جۋرنالعا كوڭىلى تويىپ، تامسانىپ ءجۇردى، ءتىپتى ونىڭ ايتۋىنشا، ون جىلدان سوڭ 100 جىلدىعىندا دا وسى جۋرنال ءنومىرىن قايتا باستىرىپ شىعارىپتى. سول ساپاردا ءبىز قانەكەڭنىڭ وتباسىمەن بىرگە ولاردىڭ ارعى بابالارى، ءساتباي، شورمان اۋلەتى تۇقىمدارىنىڭ، يمانتاي اقساقالدىڭ زيراتتارىنا بارىپ قۇران باعىشتادىق. ءوزاعاڭ دا ءماشھۇر-جۇسىپ كوپەيەۆ پەن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ بەيىتتەرىنە بارىپ زيارات ەتتى.
داناگوي عالىمنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ارنايى قور قۇرىلىپ، ونى حالقىمىزدىڭ اقيىق اقىنى كاكىمبەك سالىقوۆ باسقاردى. اقبەرەن اقىنىمىز عالىم جايلىباي، اۋدارماشى مىرزاحان تىنىموۆتار وقىمىستىنىڭ بىرنەشە تومدىق كىتاپتارىن شىعارۋعا اتسالىستى. مەرەيتوي بيىك دارەجەدە اتاپ ءوتىلدى. ەلباسىمىزدىڭ ارقاسىندا ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەت عالىمنىڭ اتىمەن اتالىپ، وقۋ ورداسىنىڭ الدىنان سوم ەسكەرتكىشى اشىلدى، ونىڭ لەنتاسىن نۇرەكەڭنىڭ ءوزى قيدى. مۇنداي ەسكەرتكىش عۇلامانىڭ 110 جىلدىعىنا وراي قاراعاندى مەن جەزقازعاندا دا اشىلدى.
رۋحىڭ وشپەسىن ءاز اعا، كەمەل دە كەنىش ازامات، ءوزىڭنىڭ بەينەڭمەن، ەرەسەن ەڭبەگىڭمەن قازاعىمنىڭ كوگىندە جارقىراي بەر ءاردايىم دەيمىز!
قانىش اعا،
نامىس اعا سونادان،
الاش بىتكەن ارداقتىسى، شوڭ ادام.
مىنبەرلەردە ءمىنسىز سويلەر مىنكەن ەر،
سوم تۇلعاسى سومدالىپتى قولادان.
قازاق سول دەپ كولدەنەڭ جۇرت تامسانار،
بۇتكىل دالا قۇستارى دا ءان سالار.
قانىش اعا ءمۇسىنىن-اي مۇلتىكسىز:
بويى قانداي،
ويى سونداي نارشا، نار.
اينالعان ەل بەرنەلى ەر-بەينەدەن،
تەڭەسكەن جان عىلىمداعى دويمەنەن.
استانامىز بولسىن دەپ ول اقمولا
عىلىمي زور سەسسيادا سويلەگەن.
ارعى اتاسى ارداكۇرەڭ تەگى مەي،
مول ءبىلىمنىڭ،
زور عىلىمنىڭ كەنى دەي.
قاراعاندى كەن كارتاسىن كەڭەيتكەن
شاكىرتى ونىڭ ەڭسەگەيلى ەبىنەي.
قانىش-ارىس،
قانىش-نامىس قاشاننان،
تۇر بەينەسى باتىردايىن قاشالعان.
عازيز اعا تىرىلسە عوي عايىپتان
كورەر ەدى تۋعان ەلىن جاسارعان.
كورەر ەدى جاڭعىرعانىن جاپاننىڭ،
الاپاتىن اسقاقتاعان الاشتايىن اتاننىڭ.
تاڭىرقار ما قانىش اعا دەپ مەن دە
تەرەڭ ويعا تەڭىزدەيىن باتام مىڭ.
ءوزى اڭساعان وندىرگىش كۇش وسكەلەڭ،
سارىارقادا شوعىرلانعان دەستەمەن.
قاراعاندى كومىرىمەن، جەزىمەن،
ال، التايدا وركەن جايعان وسكەمەن.
جاستايىنان عىلىم ەدى كوكسەگەن،
ەرەن ويدى زەرەنىمەن ەكشەگەن.
...ۇلىقتاعان ۇلى ادامىن ۇرپاققا
بەدەرىندە جاڭا عاسىر بەك سەنەم!
باقىتجان توباياقوۆ
ق ر ۇلتتىق ينجەنەرلىك اكادەمياسىنىڭ مۇشە-كوررەسپوندەنتى،
پروفەسسور، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى،
ق ر مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى، ءا.بوكەيحانوۆ سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
