س.ج. اسفەندياروۆ اتىنداعى قازاق مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتىنە قاراستى نۋتريسولوگيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، مەديسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دارىگەر-ديەتولوگ، نۋتريسيولوگ مايگۇل قايناربايەۆا ەرەسەكتەر اراسىنداعى ارتىق سالماق پەن سەمىزدىكتىڭ الەمدەگى جانە قازاقستانداعى تارالۋىنىڭ سەبەپ-سالدارىن اتاپ ءوتتى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ارتىق سالماق جانە سەمىزدىك بويىنشا سوڭعى زەرتتەۋ 2014 جىلى جۇرگىزىلگەن. س.ج. اسفەنديروۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتى قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسىمەن بىرلەسە جۇرگىزگەن زەرتتەۋ ناتيجەسىندە ەرەسەكتەر توبىنىڭ شامامەن 21 پايىزى ارتىق سالماققا ۇشىراعان.  سونىڭ ىشىندە بالالاردىڭ 7%-ى، ەرەسەكتەردىڭ 9%-ى سەمىزدىككە شالدىققان.  سوڭعى ۋاقىتتا بۇل كورسەتكىش باسقا مەكەمەلەردىڭ زەرتتەۋلەرىنە سايكەس 30% وسكەن.

«سەمىزدىكتىڭ قوعامىمىزدا ءوسۋى وتە ءقاۋىپتى جاعداي. گەنەتيكالىق تۇرعىدان الساق، سەمىزدىك ءبىزدىڭ تەگىمىزدە جوق.   وعان اسەر ەتىپ وتىرعان قازىرگى زاماناۋي تاماقتانۋ ءتۇرىنىڭ وزگەرۋى. سونىڭ ىشىندە، جارتىلاي دايىن، دايىن، فاستفۋد ونىمدەرىنىڭ كوبەيۋى تىكەلەي قاتىستى بولىپ وتىر.  سونداي-اق، از قوزعالىس. فيزيكالىق جۇكتەمەمەن اينالىساتىن جۇمىس ءتۇرىنىڭ ازدىعى دا بىردەن ءبىر سەبەپ» - دەيدى  الماتىلىق نۋتريسولوگ، دارىگەر ديەتولوگ مايگۇل قايناربايەۆا.

ماماندار سەمىزدىكتىڭ 90 پايىزى دۇرىس تاماقتانباۋدان جانە از قيمىلداۋدان پايدا بولاتىندىعىن ايتادى. ارتىق سالماقتىلار جۇرەك-قانتامىرلارى اۋرۋلارىنا، جاتىر موينى مەن انالىق، اتالىق بەزدەردىڭ، ءسۇت بەزىنىڭ، توق ىشەكتىڭ، بۇيرەكتىڭ، باۋىردىڭ جانە ءوت قابىنىڭ قاتەرلى ىسىكتەرى، وستەوپوروز، ارتريت، تىنىس الۋ اعزالارىنىڭ اۋرۋلارىنا ءجيى شالدىعادى. سونداي-اق، بۇل دەرتكە شالدىققانداردى ءومىر جاسى دا 7 جىلعا قىسقاراتىن كورىنەدى.

«ارتىق سالماق پەن سەمىزدىكتىڭ دەنساۋلىققا زياندى اسەرى وتە جوعارى. سونىڭ بىردەن-بىر سەبەبى دۇرىس تاماقتانباۋ.  سەمىزدىك سالدارىنىڭ 95%-ى دۇرىس تاماقتاناباۋدان بولسا، تەك 5%-ى عانا باسقا جاعدايلار ونىڭ ىشىندە ول تۇقىم قۋالاۋشىلىق نەمەس ەندوكريندىك جۇيەدەگى اقاۋلاردان تۋىندايدى» - دەدى مامان.

بارشا الەمدە جەتكىلىكسىز سالماققا قاراعاندا ارتىق سالماق پەن سەمىزدىك ولىم-جىتىمگە كوبىرەك ۇشىراتادى. ديابەت اۋرۋىنىڭ 44%، جۇرەكتىڭ يشەميالىق اۋرۋىنىڭ 23%، كەيبىر قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارىنىڭ 41%-ى جاعدايلارى ارتىق سالماق پەن سەمىزدىك اسەرىنەن تۋىنداعان.دەنە ماسساسىنىڭ يندەكسى 25-تەن ارتىق نەمەسە تەڭ بولسا-ارتىق سالماق. ال، دەنە ماسساسىنىڭ يندەكسى 30-دان ارتىق نەمەسە تەڭ بولسا – سەمىزدىك بولىپ ەسەپتەلىنەدى.

«ادام كەز كەلگەن جاستا سەمىزدىككە ۇشىراۋى مۇمكىن. اسىرەسە، ادام جاسى ۇلعايعان سايىن زات الماسۋ پروسەسسى وزگەرەدى. سوعان بايلانىستى تۇسكەن تاماقتىن ءسىڭىرىلۋى دە ارتىق سالماق بولىپ جينالۋى مۇمكىن. ادام بالاسى قانشالىقتى اعزاعا تاماق تۇسەدى، سونشالىقتى ەنەرگيا جۇمساۋ كەرەك.  اۋىر مايلى، كالوريالى تاماقتاردى جەڭىل سىڭىرىلەتىن راسيونعا اۋىستىرۋ كەرەك. ءسۇت ونىمدەرىن مەيلىنشە كوپ قولدانعان دۇرىس. ەت ونىمدەرى دە داستارحان مازىرىندە بولۋ كەرەك. ءبىراق كۇندەلىكتى كوپ مولشەردە اسىرەسە قىزىل ەتتى پايدالانۋ كەرەك ەمەس، ونى قۇس ەتى مەن بالىق ەتىنە الماستىرعان دۇرىس. سونىمەن قاتار، كوكونىستەر، جارامالار بولۋ كەرەك»- دەدى ساراپشى.

نۋتريسولوگ ماماننىڭ سوزىنشە، ءقازىر تاماقتى دايىنداۋ تەحنولوگياسى وزگەرگەن. ال سەمىزدىكتەن ارىلۋدىڭ ءتيىمدى جولى-دۇرىس تۇزىلگەن تاماق راسيونىنا بايلانىستى. ارتىق تاماقتانۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ورگانيزمگە قاجەتتى زاتتەكتەردىڭ ۋاقىتىلى ءارى قاجەتتى مولشەردە ءتۇسىپ وتىرۋىن ءاردايىم قاداعالاۋ قاجەت.

 «وسى كۇنى ۇيدە وتىرعان ايەلدەر، جاڭادان بوسانعان ايەلدەر ارتىق سالماق جيناعاننان كەيىن ءتۇرلى ادىسكە جۇگىنەدى. وزدىگىنشە ارىقتاۋعا بارىنشا تىرىسادى. عالامتوردان سان الۋان اقپارات الىپ سونى قولدانۋعا كىرىسەدى. ءوز بەتىنشە ءتۇرلى شايلار قابىلدايدى. ءار ادام اعزاسى ءار ءتۇرلى بولعاندىقتان بالا ەمىزەتىن ۋاقىتتا بىردەن سالماق تاستاۋعا بولمايدى. ارتىق سالماق قيىندىق تۋدىرىپ جاتسا ارنايى دارىگەرگە ديەتولوگكا جۇگىنگەن ابزال. بىردەن سالماق تاستاۋ ءسۇتتىڭ جوعالۋىنا دا اكەلۋى مۇمكىن» - دەيدى ديەتولوگ دارىگەر.

سونىمەن قاتار، بۇگىنگى تاڭدا ادام باسىنداعى سترەسستى تاماقپەن باسۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ياعني، ءتۇرلى پروبلەمانى تاماقتى كوپ مولشەردە جەپ باسۋ. بۇل جەردە پسيحولوگيالىق كومەكتىڭ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى ەكەن.

«از ۋاقىتتا سالماقتى تاستاۋ ءۇشىن ساۋاتتى تۇردە تاماقتانۋ پروسەسىن قاداعالاپ ۇيرەنۋ ابزال. سونداي-اق، بەلسەندى فيزيكالىق جۇكتەمە قاجەت.  بىرتە-بىرتە سالماق تاستاعان ادام كەيىن سول سالماقتى جينامايدى. سەبەبى، اعزانى بۇل پروسەسكە ۇيرەتۋ كەرەك، جۇيەلى تۇردە ارىقتاعاننىڭ تيىمدىلىگى وراسان زور. تەز ارادا كوپ سالماق تاستالسا قايتادان سول سالماقتى جيناپ الۋ ءقاۋپى جوعارىلايتىنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. سەبەبى، ول ادام اعزاسىنىڭ قورعانىس رەاكسياسى.»- دەپ كورسەتتى مامان.

ماماننىڭ پىكىرىنشە، ادام رەتسىز تاماقتانعاننان اسقازان سىيىمدىلىعى دا كەڭەىپ كەتەدى. دۇرىس تاماقتانۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدىڭ دا ءوز ساتىلارى بار.

«ەڭ ءبىرىنشى ۇندى ونىمدەردەن باس تارتۋ كەرەك. ماسەلەن، ادامنىڭ ءبىر ادەتىن وزگەرتۋ ءۇشىن ادامعا 21 كۇن كەرەك، ەگەر ادامنىڭ كۇش جىگەرى بولماسا. كەشكى ساعات جەتىدەن سوڭ تاماقتانباعان دۇرىس. كەشكى تاماق قوزعالىس بولماعاندىقتان ارتىق ماي بولىپ جينالادى. ادام داستارحان باسىنان تويماي تۇرۋ كەرەك. ول تويىنۋ سەزىمى ادامنىڭ ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنە  20 مينۋتتان سوڭ كەلەدى سوعان دەيىن شىداۋ كەرەك. ول ءۇشىن تاماقتى اسىقپاي جەۋ كەرەك، جاقسىلاپ شايناۋ كەرەك، اۋىز قۋىسىندا تاماقتىڭ قورتىلۋىنا كومەكتەسۋ كەرەك. اسقازاننىڭ وسىلاي بىرتەندەپ كولەمى ازايا باستايدى. ءبىراق بارلىعى جۇيەلى تۇردە بولۋى كەرەك. وعان مۇمكىن ءبىراز ۋاقىت كەرەك» - دەدى دارىگەر.

كەز كەلگەن وتباسىندا تاماقتانۋ ءۇردىسى، سول ءۇيدىڭ وسكەلەڭ ۇرپاعىنىڭ دا تاماقتانۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرادى. اناسى وتباسىن قالاي تاماقتاندىرسا بالالاردا دا سول ادەتتى بويىنا سىڭىرمەك.ياعني،بولاشاقتا بالا ەرەسەك بولعاندا ول دا ءوز وتباسىنان سونى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان، بارلىق انا وسى جەردە قاتەلەسپەۋ كەرەك دەيدى مامان.

«ارتىق سالماققا بالا قۇرساقتا جاتقان كەزدە بەيىمدەلەتىنىن ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەيدى. بالا تۋىلعان كەزدە اناسىندا دا اكەسىن دە سەمىزدىك بولسا ول بالادا سەمىزدىكتىڭ دامۋ مۇمكىندىگى 97 پايىز بولادى. تەك قانا اكەسىندە بولسا ەر بالاعا 47% بەرىلەدى. ال قىز بالاعا اناسىنان  شامامەن 86% بەرىلەدى. ياعني، اناسىنان قىز بالاعا بەرىلۋ ءقاۋپى جوعارى.»-دەدى مايرا قايناربايەۆا.

ارتىق سالماق دەرتىنەن الدىڭعى قاتاردا قۇرلىق مەملەكەتتەرى، مەكسيكا، اقش ەلدەرى كوش باستاپ تۇر. ال ازيا ەلدەرى ارتىق سالماقتىڭ تارالۋى بويىنشا سوڭعى ورىنداردا ورنىققان. دەگەنمەن ەلىمىزدە تاماقتانۋدىڭ وزگەرۋىنە، شەت ەلدەردەن ءتۇرلى فاستفۋدتااردىڭ كەلۋى، ادامداردىڭ ۇيدەن ەمەس سىرتتان كوبىنە تاماقتانۋى قوعامدا ەتەك الىپ كەلە جاتقانى دا ءبىر سەبەپ.

 «ابايسىزدا ارتىق سالماق جيناپ الساڭىز، اسىقپاڭىز»-دەيدى نۋتريسيولوگ دارىگەر.

«دۇرىس تاماقتانۋدىڭ ۇستانىمى بويىنشا كۇندەلىكتى دەنى ساۋ ادام، ءتورت رەت تاماقتانۋى كەرەك. ول تاڭەرتەڭگىلىك اس، ەكىنشى تاڭەرتەڭگىلىك اس ساعات ون بىرلەردە، تۇسكى اس جانە كەشكى اس. تۇنگى مەزگىلدە كوپ تاماقتانۋعا بولمايدى. جەتىدەن كەيىن مۇلدەم تاماقتانباۋ ول سالىستىرمالى تۇردە ايتىلعان. ول ءۇردىس نەگىزىندە كۇندىز قىزمەت جاسايتىن ادامدارعا قاتىستى. ال تۇنگى اۋىسىمدا جۇمىس جاسايتىندار ءۇشىن بۇل پروسەسس باسقاشا جۇرەدى» - دەپ قورتىندىلادى. 

ابدراحمانوۆا سۆەتلانا