ەلىمىزدەگى ساۋدا جۇيەسىنە قاتىستى وتاندىق ساراپشىلار «الەۋمەتىنىڭ جاعدايىن ويلاعان ەل ساۋداسىنىڭ الەۋەتىن جاقسارتادى» دەيدى. ەندى ءبىر قاۋىم كەز كەلگەن دامۋشى ەلدە قاراپايىم حالىققا قىزمەت كورسەتەتىن تاۋار باعاسى ارزان ساۋدا نۇكتەلەرى بولۋى كەرەكتىگىن العا تارتادى. ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، مۇنداي جۇيە حالىققا دا، نارىققا دا ءتيىمدى. جالپى، تاۋارلارى ارزان ساۋدا نۇكتەلەرى دەگەندە بىزدە ءبىراز ساۋساقپەن سانامالايتىن ازىق-تۇلىك دۇكەندەرى بار. ال كيىم-كەشەگىڭدى تاعى باسقا قاجەتتىلىگىڭدى وتەيتىن ارزان ساۋدا ورنى قاراپايىم حالىق ءۇشىن «باراحولكا» اتانىپ كەتكەن الماتىنىڭ قارا بازارى. ءبىراق بۇگىندە ەلدە ءجۇرىپ جاتقان «بازار رەفورماسىنا» قاتىستى سول قارا بازاردىڭ وزىندە تاۋار باعاسى قۇبىلىپ ىرىققا كونبەي تۇر. 

بۇل رەتتە ساراپشى-مامان، ايزادا حالىقوۆا:

«بۇگىندە ءبىزدىڭ ۇكىمەت بانك سەكتورىنىڭ جۇمىسىنا ارالاسۋدا، ءبىرشاما كومپانيالاردىڭ دا تىنىس-تىرشىلىگىنە مەملەكەتتىك باقىلاۋ كۇشەيتىلدى. وسىندايدا «ساۋدا كاپيتالىنا نەگە مەملەكەت ارالاسپاۋى كەرەك؟» دەگەن وي تۋىندايدى. ءوز باسىم بۇل تۇرعىدا «ەلدە جەڭىل ونەركاسىپ ونىمدەرىن ارزانداتىلعان باعامەن حالىققا ۇسىناتىن مەملەكەتتىك ساۋدا دۇكەندەرىن اشۋ كەرەك» دەپ ويلايمىن. ارينە، ءبىزدىڭ ەلىمىزگە كيىم-كەشەك اتاۋلى شەتتەن كەلەتىنى بەلگىلى. وسى تۇرعىدا مەملەكەتتىك باقىلاۋ ورناتىلىپ، سول شەتتەن كەلەتىن تاۋارلاردى ەشبىر دەلدالدارسىز بىردەن مەملەكەتتىك دۇكەندەرگە اكەلىپ ءتۇسىرىپ وتىرساق، سوندا حالىقتىڭ ارزان تاۋارعا قولى جەتەر ەدى. بۇلاي ەتپەسەك ءبىزدىڭ ەلدەگى ساۋدا نۇكتەلەرىنىڭ دەنى جەكەمەنشىكتىڭ قولىنا ءوتىپ كەتتى. ولار ويىنا كەلگەن باعالارىن اسپانداتىپ تۇر. بۇل ءۇردىس ساۋدا جۇيەسىنىڭ ءمىنىن كوبەيتپەسە، ازايتقان جوق. ساۋدا نۇكتەلەرىنىڭ، ساۋدا-ساتتىقتىڭ تۇگەلدەي جەكەمەنشىكتىڭ قولىنا ءوتۋى ساۋدا سالاسىنداعى ساۋاتسىزدىقتى ۇلعايتىپ وتىر. سوندىقتان ەلدە مەملەكەتتىك ساۋدا دۇكەندەرى اشىلۋى كەرەك. بۇل سالاعا جاڭاشا سەرپىن قاجەت»، – دەيدى. 

ەرتەرەك قامدانۋ دا ماڭىزدى

نەگىزىنەن ساۋدا-ساتتىق حاقىندا ءسوز ەتكەندە مامانداردىڭ دەنى «ەرتەرەك بولجام جاساۋعا، جوسپار قۇرۋعا جانە قاجەتتى نارسەنى مەزگىلىنەن بۇرىن الۋعا قامدانعان ءجون» دەسەدى. بۇل پىكىرلەر، ارينە، «قىس قامىڭدى جاز سايلا» دەگەن ناقىلدى ناقتىلاي تۇسپەك... 

بۇعان قاتىستى ەكونوميست-عالىم جاڭاباي الدابەرگەنوۆ:

«جالپى، قازاق قاۋىمى جانتالاسىپ ساۋدا جاساۋعا بەيىم. كەز كەلگەن زاتتى ناق سول قاجەتتى كۇنى الۋعا دايارمىز. مىسالى، وقۋ جىلى باستالارداعى جاعدايدى عانا ايتالىقشى، سول مەرزىمدە قارا بازارعا بارساڭىز، مەكتەپ قاجەتتىلىگىن وتەۋگە قاربالاسقان حالىق. بۇقارانىڭ ءبىر پاراسى بالاسىن مەكتەپكە دايارلاۋ ءۇشىن قولىنداعى بار قارجىسى جەتپەي مالىن ساتىپ جاتسا، ەندى ءبىرى قارىزدانىپ-قاۋعالانىپ وقۋ قۇرال الىپ، مەكتەپ فورماسىن تۇگەندەپ الەك بولادى. ساۋدانىڭ قىزعان شاعى ەكەنىن سەزىنىپ، الدىن-الا بولجاپ وتىراتىن ساۋداگەر قاۋىمى بۇل مەزەتتە مەكتەپ فورماسىنىڭ باعاسىن اسپانداتىپ قويادى. حالىق امالسىز، قاجەتتىلىك بولعان سوڭ ساۋدالاسپاي-اق الىپ جاتادى. ەندى ورتاشا ەسەبىن شىعارىپ كورەلىك: 1 مەكتەپ فورماسى ورتا ەسەپپەن 15 مىڭ تەڭگە بولسا، ءبىر بالانىڭ وقۋ قۇرالدار جيىنتىعى 20 مىڭ تەڭگەنى قۇراسىن؛ ال مەكتەپكە قاجەتتى وقۋلىق كىتاپتارى ءسوز جوق 25 مىڭ تەڭگەدەن اينالارى ءسوزسىز. سوندا ءبىر بالانى مەكتەپكە دايارلاۋ ءۇشىن ورتاشا ەسەپپەن جوق دەگەندە ءبىر وتباسىنا 50-60 مىڭ تەڭگە قاجەت. ال ءبىر وتباسىندا ءۇش-تورت بالا بولسا ەرىكسىز نەسيە الاسىز نەمەسە قولداعى مالىڭىزدى ساتاسىز بولماسا بىرەۋدەن قارىز سۇرايسىز»،-دەيدى. 

بىزدەگى مەرزىمدىك ساۋدانىڭ سيپاتىن وسىلاي تىزبەلەگەن مامان اقشا جاراتۋدا جالپى، ساۋدا-ساتتىق جاساۋدا وزىندىك جوسپار، بولجام، قوسىمشا جيناۋ قاجەتتىگىن قۇلاققاعىس جاساۋدا... 

ساۋاتتى ساۋدا كوڭىلدى سەرگىتەدى

جالپى، ساۋدا-ساتتىققا قاتىستى ساۋدادا ساتۋشىلاردىڭ امال-ايلاسىن جانە ماركەتينگتىك جۇرىستەردى باقىلاپ تۇرۋ كەرەك. سونداي-اق ساۋدا جاساۋعا قوماقتى قارجىمەن بارۋدىڭ دا قاجەتى جوق. ال بىزدە بۇل ءۇردىس كەرىسىنشە، قازاقتاردىڭ باسىم بولىگى مىس-مىس اقشانى قالتاعا باسىپ الىپ بازار ارالاۋعا، دۇكەنگە بارسا جالاقىسىنىڭ كەم دەگەندە 20 پايىزىن سول دۇكەنگە قالدىرىپ كەتۋگە بەيىل. وسىدان بارىپ قوماقتى قارجىنى بازاردا ۇرلاتىپ الۋ؛ ايلىقتان ايلىققا ارەڭ جەتۋ ءۇردىسى كوبەيمەك. ال مۇندايدا «ساۋدانى قالاي ساۋاتتى جاساۋعا بولادى» دەگەن ساۋال ەرىكسىز تۋىندايدى. ول ءۇشىن مىناداي ۇستانىمداردى جادىمىزدا ۇستاعان ءجون كورىنەدى:

• ءبىرىنشى، جوسپارسىز ساۋدا جاساۋدان ساقتانۋ ءۇشىن ءاميانعا كوپ اقشا سالىپ ءجۇرۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل – ۇنەمدىلىككە جانە قارجىڭىزدىڭ قولدى بولۋىنان ساقتايتىن العاشقى جول.

• ەكىنشى، جالاقى العان كۇنى دۇكەندەرگە اسىرەسە كيىم دۇكەندەرىنە، بازارعا بارۋدان باس تارتا تۇرىڭىز. سەبەبى ءسىز قولىڭىزعا تيگەن اقشانىڭ بۋىمەن ەرتەڭگى كۇنىڭىزدى ويلاماي، وزىڭىزگە قاجەتسىز نارسەلەردى كوپتەپ الىپ قويۋۋىڭىز مۇمكىن.

• ءۇشىنشى، قولىڭىزعا قارجى تيگەن سوڭ الدىمەن وزىڭىزگە قاجەتتى ازىق-تۇلىكتىڭ لەگىن جازىپ، ءتىزىپ الىڭىز. بۇدان سوڭ قاندايدا ءبىر زات الۋعا بارعاندا ءارقايسىسىنىڭ تۇسىنا قانشا مولشەردە اقشا كەتكەنىن بەلگىلەپ قويىڭىز. بۇل دا كەتكەن اقشانىڭ ەسەبىن شىعارۋعا وتە قولايلى دۇنيە. 

• بۇدان سوڭ كۇندەلىكتى جۇمساعان قارجىڭىزدى ءدايىم بەلگىلى ءبىر داپتەرگە ەسەپتەپ جازىپ وتىرىڭىز. بۇل دا شىعىس پەن كىرىستى ەسەپتەۋگە، ۇنەمدەۋگە تاپتىرمايتىن – ءتاسىل. 

• مەرزىمدىك ساۋدادا ساق بولىڭىز. ابزالى مەرزىمدىك ساۋداعا ۇرىنعاننان گورى ەرتەرەك قام جاساۋعا تالپىنىڭىز.

«وسى قاعيدالاردى مەڭگەرگەن ادام ساۋدا جاساۋدا ۇتىلمايدى، بۇلاي ەتكەن جاننىڭ ساۋداسى بازارلى بولادى. مىنە، ارزان ساۋداعا وسىلاي قول جەتكىزۋگە بولادى» دەسەدى ماماندار...

قارلىعاش زارىققان قىزى