قۇلاعى تۇرىك جانداردىڭ دەنى ناق ءقازىر  «نە قىمباتتايتىنىن، تاعى قانداي قىزمەت قۇنىنىڭ باعاسى اسپاندايتىنىن، قانداي مۇلىكتىڭ باعاسى شارىقتايتىنىن» وزىنشە ساراپتاپ، ساق ءجۇر. سونداي ساراپتاۋلاردىڭ ەڭ باستى تىزىمىندە: تالاي قازاقتىڭ ارمانى بولعانى باسپانا باعامى  تۇر.

ساراپشى مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، ەلدەگى بانكتەر بولاشاقتا سىرتقى قارىزدارىنان قۇتىلۋدىڭ بارلىق امالدارىن قاراستىرا باستايدى. وسى تۇستا بانكتەر وزدەرىندە كەپىلدە تۇرعان ۇيلەردى ساتۋعا شىعارۋعا وزىنەن-وزى ءماجبۇر بولادى. ارينە، ەگەر بانكتەر كەپىلدە تۇرعان ۇيلەرىن ساتىلىمعا نارىقتىق باعامەن شىعارسا جاقسى. «ءبىراق بانكتەردىڭ حالىققا ارزان باعامەن تۇرعىن ءۇي ۇسىنبايتىنى داۋسىز. وسىنى ەسكەرسەك، تۇرعىن ءۇي سالاسىنان نانىن تاۋىپ جۇرگەن ءقايسىبىر بانكيرلەردىڭ ايتىپ جۇرگەنىندەي، بولاشاقتا ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىندا تۇرعىن ءۇي باعاسى 7-8 پايىزعا قىمباتتاۋى مۇمكىن» دەيدى ماماندار.

«ءقايسىبىر مەملەكەتتەر تۇرعىن ءۇي يپوتەكاسىن، تۇرعىن ۇيلەردى جالعا بەرۋ ءتاسىلىن ءۇيىرىپ تە اكەتە الدى. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بۇل ءۇردىس وسى ۋاقىتقا دەيىن ساۋاتتى تۇزىلمەدى. بىلەسىز، «قازاقستان تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكى» اق كاپيتالىن كوبەيتىپ، سول ارقىلى جەڭىلدەتىلگەن نەسيە بەرۋ ءادىسىن قولدانىسقا ەنگىزە باستاعان تۇستا «بۇل ءادىس ءبىرىنشى رەتتەگى نارىقتا ءۇي الۋعا ۇسىنىس ارتىپ وتىر. ول مىندەتتى تۇردە ەكىنشى رەتتەگى نارىققا اسەر ەتەدى دە، الداعى ۋاقىتتا بۇل ءوز ناتيجەسىن بەرىپ، مىسالى، 140 مىڭ دوللار تۇراتىن تۇرعىن ۇيلەر 50-60 مىڭ دوللارعا تۇسەتىن بولادى» دەپ شەنەۋنىكتەر وسىدان ءۇش-تورت جىل بۇرىن بولجاعان ەدى. دەگەنمەن، سودان بەرى حالىق ارزان ۇيگە قول جەتكىزە المادى. بۇگىندە كەيبىر ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ دە يپوتەكا بەرۋ ءۇردىسى توقتاتىلدى. شەنەۋنىكتەر بىلتىرعى ينفلياسيامەن  الداعى تۇزىلەر نارىقتاعى باعانى بولجاعاندى قويۋ كەرەك. بىلتىر دوللاردىڭ قۇنى باسقاشا بولدى، ال ءقازىر جاعداي باسقاشا. بىلەسىزدەر، ءبىزدىڭ قاراپايىم تۇرعىنداردىڭ باسىم بولىگى باسپانانى وسى بانكتەر ارقىلى الۋعا ءۇمىتتى. كەپىلدە تۇرعان ۇيلەرى بار، ءار ءتۇرلى مەملەكەتتىك باعدارلاماعا قاتىساتىن بانكتەر بار ەندى ولار وزدەرىنىڭ حالىققا باسپانا بەرۋ ءادىسىن قايتا قاراۋدى ۇكىمەتكە ۇسىنۋى مۇمكىن. سوندىقتان باسپانا باعاسى ارزاندايتىن تەتىكتەردى كورىپ وتىرعانىمىز جوق. كەرىسىنشە، جاعدايدى ءوز پايدالارىنا شەشىپ الۋدى كوزدەيتىن بانكتەر بۇل بۇل جەردە قاراپ قالمايدى»، - دەدى ەكونميست-سارپاشى توعجان شاياحمەتوۆا.  

ابزالىندا، تۇرعىن ءۇي نارىعىنا قاتىستى ماماندار «بانكتەر ءوز الدىنا، مۇندايدا مونوپوليستەر دە قاراپ قالمايدى» دەسەدى. جالپى، سوڭعى 12 جىلدا ەلدەگى باسپانا باعاسى 600 پايىزعا دەيىن قىمباتتاعانىنا باسىمدىق بەرىپ وتىرعان ماماندار «بۇل جەردە مونوپوليستەر تاعى دا سول جابايى نارىق قاعيداسىنا جۇگىنىپ كەتەدى» دەپ وتىر. 

«نەگىزىندە دوللاردىڭ بۇلايشا كۇرت ءوسۋى ىشكى نارىققا ايتارلىقتاي اسەر ەتپەۋى كەرەك. ول سىرتقى نارىقتاعى باعاعا، ەكسپورتقا، سىرتقى ساۋدا-ساتتىققا اسەر ەتۋى ءتيىس. ال وتاندىق ءونىم، وتاندىق كاسىپورىندار، وتاندىق ىشكى نارىق بۇدان زارداپ شەكپەۋى ءتيىس. تۇتىنۋشىلار دا سوعان وراي قىمباتشىلىقتى اسا سەزىنبەۋى كەرەك-تىن. نارىقتىڭ زاڭدىلىعىنىڭ ءوزى وسى. ءبىراق بىزدە جابايى نارىق قالىپتاسىپ كەتكەن. دوللار كوتەرىلسە ءبىتتى، سول دوللارعا قاتىسى جوق سالانىڭ وزىندە باعانىڭ ءوسىمى بولادى. مىسالى، ازىق-تۇلىك نارىعىن الايىقشى. دوللاردىڭ قۇنى كوتەرىلدى مە، ازىق-تۇلىكتىڭ دە قۇنى دەمدە ءوسىپ شىعا كەلەدى. بۇعان سەبەپ «ءبىز ەلگە ازىق-تۇلىكتىڭ 80 پايىزىن يمپورتتاپ اكەلەمىز» دەپ اقتالساق تا، بۇل جەردە وتاندىق وندىرىسشىلەر تاۋار باعامىن اسپانداتپاۋى ءتيىس. سوندا وتاندىق ونىمگە دەگەن سۇرانىس ارتىپ، يمپورت وزىنەن-وزى قالتارىستا قالا بەرەتىن ەدى. ءبىراقبۇل زاڭدىلىققا وتاندىق مونوپوليستەر باعىنباي تاۋارىنىڭ قۇنىن ودان ءارى وسىرە بەرەدى ەمەس پە؟ سول ءتارىزدى تۇرعىن ءۇي سالاسىن الايىق،  مۇندايدا قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ 80-90 پايىزىن سىرتتان اكەلەتىن بۇل سالادا باعا قىمباتتامايدى، وعان «العىشارت جوق» دەپ بەيقام وتىرۋعا تاعى بولمايدى. باعانى مونوپوليستەر قىمباتتادى. قۇرىلىس ماتەريالدارىن شەتتەن اكەلەتىندىكتەرىن جەلەۋ ەتىپ ولار ءقازىردىڭ وزىندە باعانى ءوسىرىپ قويدى، ال ەندى ءبىر-بىر جارىم ايدان سوڭ باعانى ءتىپتى وسىرەدى. تۇرعىن ءۇيدىڭ قۇرىلىسى سول ءۇيدىڭ ءاربىر شارشى مەترىنە كەتەتىن شىعىنمەن بايلانىستى بولعاندىقتان، بۇل جەردە باعا وسەدى دەمەسكە امال جوق»،-دەدى ەكونوميست-عالىم اتامۇرات شامەنوۆ.  

وسىلايشا مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، باسپانا باعامى جۋىق ارادا ارزاندامايدى، كەرىسىنشە، بىرتىندەپ كوتەرىلۋى ابدەن مۇمكىن. ارينە، ساراپشىلارىمىزدىڭ بۇل ءسوزى باسپاناعا مۇقتاج وتباسىلاردىڭ ارمانىن ودان بەتەر الىستاتقانداي. ال ەندى مۇندايدا مەملەكەتتىك تۇرعىدا نە ىستەۋ كەرەك؟ 

نارىقتاعى ۇيلەردىڭ 30 پايىزى جالدامالى بولۋ كەرەك

«ەگەر مەملەكەت حالىقتى ارزان باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋدى ماقسات تۇتسا، وندا ەلدە جالدامالى تۇرعىن ۇيلەردىڭ ساناتى كوبەيۋى كەرەك. مۇنداي جالدامالى تۇرعىن ۇيلەر جالپى العانداعى تۇرعىن ءۇي نارىعىنىڭ 30 پايىزىن قۇراۋى كەرەك» دەيدى ماماندار. 

بۇعان قوسا مەملەكەتتىك نەمەسە مۋنيسيپالدىق تۇرعىن ۇيلەر 8-10 پايىزعا جەتسە، سوندا عانا ەلدە تۇيتكىلى از، ماسەلەسىنىڭ ءمانى شەشىلگەن تۇرعىن ءۇي نارىعى قالىپتاسادى.  مىنە، قازاقتىڭ باسپانا ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن ورتاق اينالىمداعى تۇرعىن ۇيلەردىڭ شامامەن العاندا 30 پايىزى ءتىپتى ودان دا كوبى حالىققا قولجەتىمدى، ارزان بولۋى ءتيىس. ەسكەرەتىنى، بۇگىندە  تۇرعىن ءۇي سالاسىنداعى جالدامالى ارزان جۇيە گەرمانيادا – 60 پايىزدىق، شۆەسيادا – 57 پايىزدىق، نيدەرلانيادا – 55 پايىزدىق، دانيادا – 44 پايىزدىق، جاپونيا مەن اقش-تا 34 پايىزدىق دەڭگەيلىك كورسەتكىشكە جەتكەن. كورشىمىز رەسەيدە بۇل كورسەتكىش تۇرعىن ءۇي نارىعىنىڭ جالپى كولەمىنىڭ 20 پايىزىن قۇراپ وتىر. وكىنىشكە قاراي، ماماندار ءبىز ءۇشىن بۇل مەجەگە جەتۋدىڭ اۋىلى تىم الىستاۋ ەكەنىن، بىزدەگى تۇرعىن ءۇي نارىعىنداعى باعا جىل سايىن ءوسىم باياۋ بولسا دا ءوسىم بەرىپ بەرىپ وتىراتىنىن، 12 جىلدىڭ ىشىندە باسپانا باعاسىن 600 پايىزعا دەيىن وسىرگەن بىردەن-بىر ەل ەكەنىمىزدى العا تارتادى. «ەگەر تۇرعىن ءۇي نارىعىنداعى باعا بۇلاي قۇبىلا بەرەتىن بولسا ەڭ كەمى 15 جىلدا دا ەلدە ارزان ۇيلەردىڭ كورسەتكىشى 30 پايىزدىق مەجەنى باعىندىرا المايدى» دەيدى ماماندار.

ينۆەستورلاردى ارزان ءۇي سالۋعا مىندەتەتۋ كەرەك

سونداي-اق «قازاقستان-مەنەدجمەنتتىك جوسپارلاۋ» ورتالىعى ماماندارىنىڭ پايىمداۋىنشا، بىزدەگى قۇرىلىس سالاسىندا جۇرگەن ينۆەستورلار تەك قىمبات ۇيلەردى سالۋدى ءتيىمدى سانايدى. «سوندىقتان بولاشاقتا تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس سالاسىندا جۇرگەن ينۆەستورلاردى ارزان ۇيلەر سالۋعا مىندەتتەۋ كەرەك» دەيدى ماماندار. .

«بىزدەگى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى سالاسىندا جۇرگەن ينۆەستور ءۇشىن قىمبات ۇيلەر سالىپ، ولاردى بالەنباي مىڭداعان دوللارعا ساتۋ وتە ءتيىمدى.  ءىرى ينۆەستورلار تەك قىمبات باعالى ەليتالىق ۇيلەرگە عانا قارجىلارىن سالعىسى كەلەدى. ولار مەملەكەتتىك، الەۋمەتتىك تۇرعىن ءۇي باعدارلامالارىنا قاتىسپايدى. ءتىپتى وسى باعىتتا جۇمىس ىستەيتىن بانكتەرگە دە ينۆەستيسيا سالمايدى. مىسالى، تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكى 2016 جىلى ساتىلۋعا قويىلدى. ءبىراق سول ارالىقتان بەرى بانكتى ساتىپ الۋعا جەكەلەگەن ينۆەستورلار قىزىعۋشىلىق تانىتپاعان. سەبەبى بەلگىلەنگەن نورماعا سايكەس بانكتى ساتىپ العاننىڭ وزىندە بارلىق الەۋمەتتىك تالاپتار ساقتالىپ، تۇرعىن ۇيلەر حالىققا ارزان باعامەن بەرىلۋى ءتيىس. ال، ارزان ۇيلەر دەگە ننۆەستورلاردى قىزىقتىرمايدى. ارزان ءۇي ولاردىڭ قالتاسىن قامپايتپايدى.سوندىقتان كەلەشەكتە وسى ماسەلەنى شەشۋ ماقساتىندا ۇكىمەت ارنايى شارالاردى قاراستىرعانى ءجون. مەنىڭشە، ينۆەستورلاردى الەۋمەتتىك تۇرعىن ءۇي ساتۋ باعدارلامالارىنا جانە ارزان ۇيلەردى سالۋعا مىندەتتەپ قاتىستىرۋ كەرەك»، - دەيدى انار كۇدەرينا

قارلىعاش زارىققان قىزى