XIV-XVI عاسىرلار اراسىنداعى ۋاقىتتى زاماناۋي تۇركى حالىقتارىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى دەپ ساناساق تا بولادى. سوندىقتان ولاردى بۇرىن وزىندىك مەملەكەتتىلىگى بولماعان جاس ەتنيكالىق توپتاردىڭ قاتارىندا كورسەتىپ كەلەدى. وسىلايشا ياكۋتتاردىڭ دا وزىندىك ءبىر ەتنيكالىق توپ رەتىندە قالىپتاسۋىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەنۋ كەزەڭىنەن باستايتىندار دا بار. الايدا، تۇركى حالىقتارى كوپ عاسىرلىق تاريحي تامىردان كەلەدى. قازىرگى تۇركى حالىقتارىنىڭ سول تاريحي مول مۇرالارعا يەلىك ەتۋ قۇقىعى قانشالىقتى؟ نەمەسە تۇركىلەر ءوز تاريحىنداعى ءار كەزەڭدە مەملەكەتتىلىك پەن تاريحي جادىسىن قايتا-قايتا جاڭالاپ تۇردى ما ەكەن؟
ءاربىر قازىرگى زاماناۋي تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبارىنىڭ ورتاعاسىرلىق ەتنيكالىق بابالارى بار. مىسالى قازاقتاردىڭ، قىپشاقتار ۇرپاعى دەپ سانالىپ، ولاردىڭ باي تاريحي جانە مادەني مۇراسىنا يەلىك ەتىپ جاتقان جايلارى بار. ياكۋت حالقىنىڭ پايدا بولعان جەرى رەتىندە قازىرگى ياكۋتيانىڭ اۋماعى كورسەتىلسە دە ورتا ازيانىڭ تاريحي كەڭىستىگىندە ساقا ۇلتىنىڭ ەتنيكالىق اتا-بابالارىنىڭ ىزدەرى جاتىر. بۇعان ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ I عاسىرىندا جالپى تۇركى تىلىنەن ياكۋت ءتىلىنىڭ گلوتوكوحروندى ادىسىمەن وقشاۋلانۋى دا سودان بەرى وتكەن ۋاقىت تا دالەل بولا الادى. ساقانىڭ وڭتۇستىكتىك بابالارى رەتىندە تويون (بايكولدىڭ ارجاعى حامار-دابان بوكتەرى) اڭعارىندا ءومىر سۇرگەن سوعىس قۇمار مەركىت ۇلىسىن كورسەتسەك بولاتىن سەكىلدى. وسىلايشا ورتاعاسىرلىق مەركىتتەرگە قاتىسى بار تۇلعالاردى ساقا حالقىنىڭ دا تاريحي تۇلعالارى دەسەك بولادى.
ادەتتە موڭعول يمپەرياسىنىڭ پايدا بولۋىن تەك قانا شىڭعىس حانمەن بايلانىستىرىپ جاتادى. ءبىراق تا موڭعوليانىڭ بىرىگۋى بىرنەشە ءىرى تايپالىق قاۋىمداستىقتار مەن ءىرى ماڭعاز تۇلعالاردىڭ ءوز ارا تەكەتىرەسى ناتيجەسىندە ىسكە اقان دۇنيە. ال تەمرشىن مەن ونىڭ بورىشىگىن تايپاسىنىڭ سول ازاماتتىق سوعىستاعى جەڭىسىن اسكەري جانە ديپلوماتيالىق شەبەرلىكتىڭ سالدارى دەسەك بولادى. سوندىقتان دا جالايىر كوسەمى جامۇقا مەن كەرەي تۇعىرىل ۋاڭ حاننىڭ، تايشۋىت تورعىتاي-كىرىلتۇڭعا مەن تاتار الاق-ۇدىردىڭ، نايمان نوياندارى كوكسەي-سابراق، تايان حان جانە كۇشىلىكتىڭ، اسىرەسە مەركىت بەگى توقتا بەكتىڭ تاريحي تۇلعالارىنا مۇقيات نازار اۋدارعانىمىز ءجون بولادى. وزىندىك جەكە ساياسي كوزقاراستارى بار وسى تاريحي تۇلعالار، ءوزىنىڭ تۋعان ۇلى ءۇستىرتىنىڭ بولاشاعىنا ءارتۇرلى كوز قاراسپەن قارادى. بۇل باھادۇرلەردىڭ ىشىندە وزىندىك كەلبەتىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسەتىنى مەركىت حانى توقتا بەك ەكەنى داۋسىز.
توقتا بەك ءوز ءداۋىرىنىڭ ەڭ كورنەكتى قولباسىلارىنىڭ ءبىر ەدى. ونىڭ سوعىس جۇرگىزۋ ونەرىن كەيىن شىڭعىسحان جاۋلارىنا قارسى تالاي مارتە قولدانعان. ءراشيد-اد-ديننىڭ ايتۋىنشا توقتا بەك تەمىرشىننەن بۇرىن قادان تايشىنىڭ جەتەكشىلىگىندەگى موڭعولدارمەن ەكى رەت شايقاسقان. ءبىر جولى سانى جاعىنان باسىم جاۋ قوراشۋىندا قالىپ ون التى ءتۇرلى اۋىر جاراقات العانىنىنا قاراماستان دۇشپان شەڭبەرىن بۇزىپ شىققان ەكەن. سونداعى مەركىت باسشىسىنىڭ نايزا ۇشىن مايعا مالىپ قولدانعان سوعىس ءتاسىلىن راشيد-اد-دين تامسانا باياندايدى. (راشيد-اد-دين، ت.1، ك.2، ب. 58).
مەركىت كوشباسشىلارىنىڭ اتاعى بولعان «بەك» ءسوزى ءتاڭىرشىل نانىمدا باس رۋحاني باسشى ماعىناسىن بىلدىرەدى. سونىمەن قاتار «بەك»، «بەي»، «بي» دەگەن ەجەلگى تۇركى ءسوزى «تايپا كوسەمى»، «حان بالاسى»، «پاتشا» دەگەن ۇعىمدى دا بەرەدى. "بەك"، "بەگ" دەگەن تۇركى-موڭعول تەرمينى ەسكى يران تىلىندەگى - «قۇداي»، «پاتشا» ماعىنسىنداعى "باگا"، "بايا" سوزدەرىمەن تۇبىرلەس بولۋى ابدەن مۇمكىن دەپ باياندايدى دۋگاروۆ (دۋگاروۆ د.س.، 1991، ب 260-263). ەجەلگى موڭعولداردا تايپانىڭ رۋحاني كوسەمى، سونىمەن قاتار تايپانىڭ كوشباسشى قىزمەتىن اتقاراتىن "بەكي" دەگەن اكىمشىلىك - ءدىني ينستيتۋتتار بولعان. ب.يا. ءۆلاديميرسوۆتىڭ ايتۋىنشا ۇلت كوشباسشىلارىنىڭ تۇڭعىش ۇلدارى عانا وسى اتاققا يە بولا العان (ۆلاديميرسوۆ ب.يا.، 1934: 49-50). ال ساقالاردا «بوكو» دەگەن اتاق اتادان بالاعا ميراس جولىمەن جانە جاۋىنگەرلىك ونەردى مەڭگەرگەن ۇلداردىڭ ەڭ ۇلكەنىنە عانا بەرىلەتىن بولعان. مەركىتتەردە "بەك" اتاعىمەن توقتا بەك پەن ونىڭ ءىزباسارى توقۇز بەك قانا اتالدى. شىلىڭگىر پالۋاننىڭ دا سول اتاققا (بوكو) يە بولعانى ونىڭ توقتا بەكتىڭ ۇلكەن ۇلى بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن نەمەسە "ءدوي"، "زور" دەگەن لاقاپ تىركەستەن تۋعان سيپات بولۋى دا مۇمكىن ەكەندىگىن مەڭزەيدى.
راشيد-اد-دين توقتا بەكتى تايپا كوسەمى، مەركىت تايپاسىنىڭ بيلەۋشىسى، مەركىتتەردىڭ قولباسشىسى، ءامىرى دەپ جازادى. ال «يۋان-شي» دەرەكتەرىندە ميليكەي ايماعىنىڭ باسقارۋشىسى دەپ جازىلعان. ا.ت. تيۆانەنكو، توقتا بەكتىڭ ۇلى ۇستىرتتەگى وكتەم تۇلعاسى موڭعول حالىقتارىنىڭ جادىنان كەيىنگى عاسىرلاردا دا شىقپاعان دەپ باياندايدى. سەبەبى XIII-XIV عاسىرلارداعى دەرەكتەمەلەردە دە توقتا بەك «بيلەۋشى» نەمەسە «مەركەت تايپاسىنىڭ يەسى»، «ۋدۋيدتاردىڭ كوشباسشىسى» دەپ اتالىپ وتىرعان (تيۆانەنكو ا.ۆ.، 1992، ب. 23). ا.ۆ. تيۆانەنكو «بايكول جاعاسىنداعى مەركىتتەردىڭ جەرى وتە اۋقىمدى بولعان جانە حالىق تىعىز ورنالاسقان، ولاردىڭ توقتا بەك پەن وعان جاقىن تۋىستارىنان قۇرالعان جۇيەلى باسقارما سيستەماسى بولعان» دەگەن تۇجىرىمعا كەلەدى (تيۆانەنكو ا.ۆ.، 1992، ب. 25).
شىڭعىس داۋىرىنە دەيىنگى موڭعولياداعى كوپتەگەن تانىمال تايپالىق وداقتاردىڭ باسشىلارى ونىڭ قامقورلىعىنان ۇمىتتەنىپ، ونى كومەككە شاقىرۋى توقتا بەكتىڭ دارالىق تۇلعاسىن ايقىن كورسەتىپ تۇر. 100 جاۋىنگەرىمەن بىرگە كەرەي حانى تۇعىرىلدىڭ دا توقتا بەكتىڭ تۇتقىنىندا بولعانىن س.ا. كوزين اۋدارماسىندا بىلاي سۋرەتتەيدى: " قارا ەلتىرىدەن بەشپەت كيىپ، سەلەڭگىنىڭ بۇعىرا كەگىرە جازىعىندا قوي سوڭىندا ءجۇردى (كوزين س.ا.، 1941، ب. 122).
جالايىر جامۇقا دا مەركىت تۇتقىنىنىڭ اششى ءدامىن تاتقانداردىڭ ءبىرى. توقتا بەك جامۇقانى شاۋىپ توناعان كەزدە، جالايىر كوسەمى "بيلەۋشى اكەمىزدىڭ امىرنە مويىنسۇنىپ، وعان ءاردايىم كومەكشى بولامىن. بيلىگىنەن شىقپايمىن" دەپ انت ءىشىپ جانىن ازەر الىپ قالعان ەدى. بۇدان كەيىن جامۇقا ءوزىنىڭ نوكەرلەرىمەن بىرگە توقتا بەككە كەلىپ مەركىت ورداسىندا قىزمەت ىستەگەن ەدى (راشيد-اد-دين، ت.1، ك.1، ب. 190-191). راشيد-اد-دين جامۇقانىڭ وتىزداي نوكەرىمەن بىرگە ۇلى قولباسى توقتا بەكىڭ ورداسىنا كەلىپ ۇرەي تولى جانارىمەن ادەت-عۇرىپ بويىنشا التىن كەسەدەن جەرگە بىرنەشە تامشى قىمىز تامىزىپ ۇلىقتاعانىن جازادى (راشيد-اد-دين، ت.1، ك.1، ب.191).
قۇپيا شەجىرەدەن تەمىرشىننىڭ شەشەسى قوڭىرات تايپاسىنان شىققان ۇلۋىن الىمەن مەركىت ساردارى شىلەدۋدىڭ قالىڭدىعى بولعانىن، كەيىن تايشۋىت تايپاسىنان ەسۋكەيدىڭ الىپ قاشىپ كەتكەنىن بىلەمىز. ال ءۇش ءجۇز اتتى اسكەرمەن ۋدۋيد-مەركىت بەگى توقتا بەكىڭ قيات-بورىشىگىندەرگە شابۋىل جاساپ، بورتەنى ولجالاپ اكەتۋى موڭعول يمپەرياسىنىڭ قالىپتاسۋىنا مۇرىندىق بولعان تاريحي وقيعالاردىڭ باستاۋى ەدى. بۇل وقيعا جايلى «مەركىت جاۋىنگەرلەرى ەسۋكەيدىڭ ۇلىن ۇزاق ۋاقىت بويى ىزدەيدى. ولار ونىڭ ءىزىن كەسىپ، جىلان جۇرە المايتىن باتپاق جىلعالاردى ارى بەرى جاعالادى» دەپ، باياندايدى قۇپيا شەجىرە (كوزين س.ا.، 1941، ب. 97).
ۇلۋىننىڭ قولدى بلۋى، كەيىن بورتەنىڭ تارتىپ الىنۋى قۇدا ءتۇسىپ قىز الۋعا پاراللەل ەرتەدەن كەلە جاتقان قاتىن الۋ ۇردىسىنە ۇقايدى. دەگەنمەن «قىز ولجالاۋ» ءۇردىسى الەۋمەتتىك ستراتيفيكاسيا كەزەڭىمەن بايلانىستى ەرتە توپتىق قوعامدار داۋىرىندە كەڭ تارالعان دەگەن بولجام بار (پەرشيس ا.ي.، 1998. ب. 63).
بۇرقان-قالدۇنعا شابۋىل جاساعان ءۇش ءجۇز ۋدۋيت-مەركىت اقسۇيەگىن قۇپيا شەجىرە توقتا بەكتىڭ ۇلدارى دەپ جازعانى قىزىق تۋدىرىپ وتىر. وسىعان سۇيەنە وتىرىپ شابۋىل جاساعان مەركىت بىرلىگىن ەرلەردەن قۇرالعان اسكەري اليانس جاساعى دەپ پايىمداساق بولاتىن سياقتى. سوعان قاراعاندا مال مەن جان ولجاسى ءۇشىن كورشىلەس تايپالىق وداقتارعا باسىپ كىرۋ ءجيى-جيى قايتالاناتىن قۇبىلىس سياقتى. شابۋىل جاساعان توقتا بەك جاساعى دا كورشىلەردەن قورعانۋ نەمەسە شابۋىل جاساۋ ءۇشىن ۇستالاتىن ارنايى جاس جىگىتتەردەن جاساقتالعان تۇراقتى اسەري بىرلىك كورىنەدى.
ەرلەردەن قۇرالاتىن جاۋىنگەرلىك ۇيىم - انالىق تاپتان اتالىق تاپقا كوشۋ كەزەڭىندە - قوعامداعى ۇستەمدىك ءۇشىن كۇرەس ناتيجەسىندە پايدا بولعان. ەر-جاۋىنگەرلىك وداعىنىڭ وزىندىك باسشىلارى، قۇپيا تىلدەسۋ ادىستەرى، جورا-جوبالارى جانە ءدىني راسىمدەرى بولدى. العاشقى قارابايىر جۇيەنىڭ ىدىراۋ پروسەسىندە ەر-جاۋىنگەرلىك وداقتار (ولار كەيدە قۇپيا وردەندەر دەپ تە اتالادى) كوبىنەسە مەملەكەتتىك بيلىكتى قالىپتاستىرعان ورگاندارعا اينالىپ وتىردى.
1180 جىلى تەمىرشىن باستاعان قيات-بورىشىگىن جانە تۇعرىل يەلىك ەتەتىن Kەرەي مەن جامۇقانىڭ سوڭىنان ەرگەن جالايىر قوسىندارىنان قۇرالعان قىرىق مىڭ قول قامار-دابان اسۋىن كەسىپ ءوتىپ، بۇعىرا-كەگىرەدەگى توقتا بەك ورداسىنا تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، ۇلكەن قىرعىن سالدى. سول قىرعىندا ادام شىعىنى كوپ بولماسا دا ءبىر كەزدەگى ءۇش وداقتىق ۇلى مەركىت ورداسى جىعىلدى. قولعا تۇسكەندەردى بايلاپ، ماتاپ الىپ كەتتى (ت سول ك، ب. 104).
داۋىلداي بىردەن باستىق،
ەس جيعىزباي جەلدەي ەستىك،
ونىڭ ايەل بالاسىن تۇتقىنداپ
قاسباتىر ۇلاندارىن جەڭدىك
توقتا ءۇشىن از با كوپ پە؟
ءبىراز مەركىت تۇتقىندادىق.
شىرت ۇيقىدا جاتقان توقتا بەكتىڭ ءوزى قولعا ءتۇسۋى مۇمكىن ەدى. ءبىراق جاۋ تاياعان كەزدە حابار جەتىپ ۇلگەرگەن ەكەن. كيلحو وزەنىندە بالىق اۋلاپ جۇرگەن بالىقشىلار مەن ورمانداعى اڭشىلار تۇنىمەن شاۋىپ حابار جەتكىزگەن. وسىلايشا حابار الىپ، ەس جيناپ ۇلگەرگەن توقتا بەك پەن ۋۆاس مەركىت كوسەمى دايىر ءۇيسىن ەكەۋى شاعىن جاساقپەن جاۋ شەبىن بۇزىپ، سەلەڭگىنىڭ تومەنگى اعىسىنا قاراي بارعۋشىن ەلىنە ءوتىپ كەتەدى.
وسى وقيعادان كەيىن عانا تەمىرشىننىڭ جاقتاستارىنىڭ سانى ارتىپ، موڭعول تايپالارى ونى مويىنداي باستادى. مەركىت بيلەۋشىلەرىنىڭ التىن بەلبەۋىن تاعىنىپ، ولاردىڭ بولات تۇياق جىلقىلارىن مىنگەن كەزدە عانا تەمىرشىن مەن جامۇقا وزدەرىن ناعىز حانعا لايىق كورە باستادى. اكە دوسى تۇعرىل مەن اندا جامۇقا دوستىقتارىن دالەلدەدى…
مەركىت ەرلەرىنىڭ سازايىن بەرىپ،
دۇنيە مۇلكىن(!) ولجالاپ،
ءبىز ولاردى جەڭدىك.
(كوزين س.ا.، 1941، ب. 104-105).
قۇپيا شەجىرەنىڭ سوزىنە سۇيەسەك 1180 جىلى بولعان سول وقيعادان باستاپ بايكول القابى دالاسىنداعى موڭعول حالىقتارىنىڭ تاريحىندا جاڭا ءداۋىر باستالدى. بۇرىنان تۇركى بيلىك ءمورى استىندا جۇرگەن موڭعول تايپالارىندا ءوزىمىز يمپەريا بولا الامىز دەگەن ءۇمىت پايدا بولا باستادى.
ءبىرىنشى جەڭىلىس پەن قايتا تۇتانعان ءوز ارا سوعىس اراسىنداعى 17 جىلدىق ءۇزىلىس ءبىراز جۇمباق بولىپ تۇر. مۇمكىن بۇل ۋاقىتتا ەكى جاق تا كۇش-قۋات جينعان شىعار بالكىم؟ جاس ءوسىپ، كەكتەن تۋعان جاڭا قان قۇمارلىق تەكىرەس اۋماعىن موڭعول القابى شەكاراسىنىڭ سىرتىنا دەيىن كەڭەيتتى. ماسەلەن 1199-1198 جىلدارى شىڭعىس قاعان تاتارلارعا قارسى جورىققا اتتانعاندا تۇعىرىل، وعان ايتپاي ەندى ەس جيناپ جاتقان مەركىت ەلىن قايتا شاپقان. توقتا بەك بارعۋشىن-توعىم باعىتىنا دەيىن شەگىنەدى. ال ونىڭ ۇلكەن ۇلى توقۇز بەك سول سوعىستا مەرت بولادى. قۇتتى مەن شىلاۋىن اتتى ەكى ۇلى جانە توقتا قۇتتىقتاي مەن شاعارۋ اتتى ەكى قىزى تۇتقىنعا تۇسەدى. تۇعىرىل وسى جولعى ولجادان شىڭعىسقا ۇلەس بەرمەي قويادى (راشيد-اد-دين، ت.1، ك.2، ب. 128). كەيىن تۇعىرىل ۋاڭ حان مەركىت جەرىنىڭ كەرەي قونىسىنا قوسىلعانىن جاريا ەتەدى. ءبىراق نايمان ساربازى كوكساي-سابراق ۋاڭ حاننىڭ بىرگە تۋاعان ىنىلەرىن شاپقان كەزدە قۇتتى مەن شىلاۋىن تۇعىرىلدان ءبولىنىپ، سەلەڭگىنىڭ تومەنگى اعىسىنداعى اكەلەرىنە بارىپ قوسىلادى (كوزين س.ا.، 1941، ب. 126).
ۋاڭ حاننىڭ ون مىڭداعان اسكەرىمەن توقتا بەكتىڭ ارتىنان قۋالاپ بارعۋشىن القبىنا دەيىن بارعانى ەسكە ساقتايتىن ءجايت. سەبەبى موڭعول اسكەرلەرىمەن سوعىس جۇرگىزگەن توقتا بەك ءارقاشان بارعۋشىن-توعىمعا شەگىنىپ وتىرعان. دەمەك توقتا مەن ونىڭ ۇزەڭگىلەس دوستارى قازىرگى وڭتۇستىك ياكۋتيانىڭ اۋماعىنا بارىپ تاسالانىپ وتىرعان. وسىلايشا تومەنگى تۇڭعىس ەۆەنكتەرىندە تاقتا جانە توقتىحان ەسىمدەرىنىڭ كەزدەسۋىن ۆ.ا. تۋگولۋكوۆ توقتا بەكپەن بايلانىستىرادى (تۋگولۋكوۆ ۆ.ا.، 1985، ب. 111).
موڭعول دەرەكتەرى بوينشا توقتا بەك پەن مەركىتتەر الدىمەن وزدەرى كەيىن تايشۋىت، تاتار، جامۇقا جانە نايمان حانى بۇيرىقپەن دە بىرىگىپ شىڭعىس حان موڭعولدارىمەن شايقاسقان. ءبىراق ءبارى ءساتسىز اياقتالىپ شەگىنۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرعان. توقتا بەك پەن ونىڭ ۇلدارى موڭعول ساحاراسىنداعى شىڭعىسحانعا قارسى كۇرەستەردىڭ بارىندە دەرلىك نەگىزگى قولباسشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ بولىپ ارپالىسقان. سانى جاعىنان ءجۇز ەسە باسىم تۇمەندەرمەن تەڭسىز ۇرىس جۇرگىزىپ ءاردايىم جاۋ شەبىن بۇزىپ، وزدەرىنىڭ تۋعان دالالارىنا ورالىپ جۇرگەن (سانداگ ش.، 1970، ب. 22).
موڭعوليانىڭ سولتۇستىگىندەگى شايقاستاردا جەڭىلىسكە ۇشىراعان ەسكى دۇشپان توقتا بەك پەن جامۇقا نايمان تايان حاننىڭ ورداسىنا كەزدەسكەن. بۇل فاكت ءبىزدى موڭعولدار مەن مەركىتتەر اراسىنداعى تەكەتىرەس قاندى كەك ەمەس تەك اسكەري ديكتاتۋراعا تالاس ەكەن دەگەن قورىتىندىعا الىپ كەلەدى. ءبىراق شەشۋشى شايقاستاردا جەڭىلىس تاپقان ۇلىستار شىڭعىس حاننىڭ بيلىگىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. تەك مەركىتتەر عانا مويىنداماي سەلەڭگىنىڭ تومەنگى اعىسىنا قايتادان كەتە باردى. 1203 جىلى قۇرىلتايدا ۇلى قاعان جاريالانعان شىڭعىس حانعا قارسى مەركىتتەر بايكولدىڭ باتىس اۋماعىنداعى شاشىراپ جۇرگەن تايپالاردىڭ باسىن قۇراپ قايتا كۇرەس جۇرگىزە باستايدى (راشيد-اد-دين، ت.1، ك.2، ب. 148).
ىزالى شىڭعىس سەلەڭگى القابىنا باسىپ كىرگەندە حواس-مەركىتتەردىڭ ءامىرشىسى ءدايىر-ۇيسىن وعان قۇلان-قاتۋن دەگەن قىزىن بەرىپ دوستىق مامىلەگە كەلەدى. (راشيد-اد-دين، ت.1، ك.1، ب. 116). ءبىراق موڭعول تۇمەنى ءدايىر-ۇيسىن جايلاۋىنان كەتكەن كەزدە مەركىت جاۋىنگەرلەرى قالعان اسكەرلەردى قىرىپ سالىپ، بۇلىك سالادى. موڭعول شەكەرا باقىلاۋشى اسكەري بىرلىكەرى بۇلىكشىل مەركىتتەردى ورمان القابىنا دەيىن ازەر شەگىندىرەدى (راشيد-اد-دين، ت.1، ك.2، ب. 149). سوندا شىڭعىس قاعان: «ءبىز ولاردى بىزبەن بىرگە ولسىن دەپ ەدىك، ءبىراق ولار بۇلىك شىعاردى!» دەپ، ەندىگارى بىرىگە المايتىنداي ەتىپ شابىڭدار دەگەن بۇيرىق بەرەدى. ءدايىر-ۇيسىن جۇرتىن ەكىنشى رەت شاپقان شىڭعىس حان ونى ءوتىرتىپ، ايەلى تورەگەنە-قاتۋندى ۇلى وگەدەيگە بەرەدى (راشيد-اد-دين، ت.1، ك.1، ب. 116). وسىلايشا حواس-مەركىتتەر جيھانگەرگە مويىنسۇنۋعا ءماجبۇر بولدى دەسەك تە بۋريات جانە سولتۇستىك حالىقتارى اراسىنداعى ولاردىڭ ۇرپاقتارى جاعدايدىڭ ولاي بولماعاندىعىن دالەلدەپ تۇر.
دايىر ءۇيسىن بۇلىگى تۋرالى اڭگىمەدە كوتەرلىستى مەركىت اقسۇيەكتەرىنىڭ شىعارعاندىعىن، ال بۇلىكتى باسۋعا وزدەرىنىڭ قىزمەتشىلەرىنىڭ ات سالىسقاندىعى تۋرالى ايتىلادى. بۇل فاكتىلەر ءبىزدى موڭعولدار مەن مەركىتتەر اراسىنداعى تەكەتىرەس تايپالىق ەمەس ازاماتتىق سوعىس دارەجەسىندە بولدى دەگەن قورىتىندى جاساۋعا يتەرمەلەيدى. ءبىر شەپتە تاڭىرگە تابىنعان موڭعول دالاسى ۇلىستارىنىڭ كوبى ۇلىقتاعان ەسكى اسىلزادا ۇلىس؛ ەكىنشى شەپتە الەمدى جاۋلاپ الا الاتىن قۋاتتى يمپەريا قۇرعىسى كەلگەن جوسپار يەسى.
1204 جىلدىڭ كۇزىندە قاراجالدىڭ قاينار بۇلاعىندا شىڭعىس قاعان مەركىت توقا بەكپەن شايقاسىپ، ساعارا-كەگەرە دەگەن جەردە ونىڭ قول استىنداعى قىزمەتشىلەرى مەن مۇلكىن باسىپ الدى. توقتا بەك پەن قۇتتى جانە شىلاۋىن باستاعان ۇلدارى تاعى دا شەپتى بۇزىپ سىتىلىپ كەتەدى. شىڭعىس حاننىڭ ءوزى ارتارىنان قۋعىنعا ءتۇسىپ التايدىڭ سىلەمدەرىندە قىستاپ قايتادى. ۆ.ۆ.بارتولدتىڭ ايتۋىنشا قىستا ەنيسەيدى باسىپ ءوتىپ ەرتىسكە بارا جاتقان جولدا توقتا بەكتى ەنيسەي قىرعىزدارىنىڭ بەس كنيازدىگى بيلەۋشى دەپ تانىپ ۇلگەرگەن ەدى. ايتا كەتۋ كەرەك سول ورمان حالىقتارىن جاۋلاۋ ءۇشىن جوشى جىبەرىلگەن بولاتىن. قىرعىز تويوندارى مەن باسقا تايپالاردىڭ كوسەمدەرى جوشىعا اق سۇڭقار بەرىپ ۇلىق تۇتقان. كەيىنىرەك وڭتۇستىك ءسىبىر حالىقتارى دا شىڭعىس حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنا باعىنىشتىلىعىن ءبىلدىرىپ اق قىران ۇسىنعان.
1208 جىلى شىڭعىس حان جورىققا شىققانا مەركىتتىڭ بۇرىنعى وداقتاسى - ويراتتار تولىق جويىلۋدان قورقىپ، وعان مەركىتتەر تاسالانعان جەردى كورسەتىپ بەرەدى (تيۆانەنكو ا.ۆ.، 1992، ب. 48). وسى ۋاقىتتا نايمان كۇشىلىك حان كۇشىن مەركىت توقتا بەكپەن بىرىكتىرىپ، ەرتىس اعىسىنداعى بۇقتىرمادا شايقاسقا دايىندىق جۇرگىزىپ جاتقان ەدى. شىڭعىس حاننىڭ اسكەرى تار جول ارقىلى ورمانعا ەنىپ كۇتپەگەن جەردەن مەركىتتەرگە شابۋىل جاسايدى "قۇن-شۇبۋىن" جەبەسى ءتيىپ توقتا بەك مايدان دالاسىندا قازا تابادى. ۇلدارى اكەلەرىن ءوز قولدارىمەن جەرلەپ نەمەسە دەنەسىن وزدەرىمەن بىرگە الىپ كەتە الماعاندىقتان مەركىت بەگىنىڭ باسىن كەسىپ الىپ كەتەدى. نايماندار مەن مەركىتتەر بىرگە قالماي ارىقاراي اركىم ءوز جولىمەن كەتكەن. ەرتىستەن وتكەن كەزدە كوبى سۋعا كەتتى. امان قالعاندارى ارعى جاعاعا جەتكەن سوڭ ءبولىنىپ كەتتى (كوزين س.ا.، 1941، ب.143).
وسىلايشا ءوز مەركىت ۇلىسىنىڭ ەركىندىگى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جۇرگىزگەن كۇرەسى ەرلىكتەرگە تولى موڭعول ءۇستىرتىنىڭ ۇلى وعلانى قازا تاپتى.
توقتا بەكتىڭ تىكەلەي مۇراگەرى بولعان ۇلكەن ۇلى توقۇز بەك، تۇعىرىل حانمەن بولعان سوعىستا ولگەن ەدى. باسقا قۇسا، قۇتتى، شىلاۋىن، شيبۇق جانە قولتۋعان مەرگەن سىندى ۇلدارى ءار ءتۇرلى كەزەڭدە شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي تاپسىرماسى بويىنشا موڭعول اسكەرلەرىنىڭ قولىنان اجال قۇشتى. شىڭعىسحاننىڭ توقتا بەككە بەرگەن قىزىنان تۋعان جيەنى شىلاۋىن دا ناعاشىسىنىڭ وشپەندىلىگىنەن امان قالمادى. كەيبىر دەرەكتەردە توقتا بەكتىڭ قۇتتى، ۇرحان جانە شىلاۋىن اتتى ىنىلەرى بولعان دەپ جازادى. ءبىراق ولار تۋرالى ەشقانداي باسقا اقپارات كوزى كەزىكپەيدى. سول دەرەك كوزدەرى توقتا بەكتىڭ ماجار، تۇسقان، ينالشى جانە تۇرانشى دەگەن ۇلدارىنىڭ دا بولعانىن جازادى.
تاعى دا ءراشيد-اد-ديننىڭ ايتۋىنشا سوڭعى سوعىستان كەيىن توقتا بەكتىڭ كەنجە ۇلى شەبەر ساداقشى قولتۋعان مەرگەن قىپشاقتارعا قاشىپ كەتەدى. قۋعىنعا جىبەرىلگەن جاساق ونى ۇستاپ جوشىنىڭ الدىنا اكەلەدى. قولتۋعاننىڭ قانداي مىقتى مەرگەن ەكەنىن ەستىپ جۇرگەن جوشى وعان نىسانا اتقىزىپ كورمەك بولادى. قولتۋعان ىركەس تىركەس ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرىن سالىپ وق تارتقاندا سوڭعى جەبە الدىڭعى جەبەنىڭ اشاسىنان ءتيىپ ەكىگە جارىپ وتكەن. ونىڭ مەرگەندىگىنە مەيلىنشە قىزىققان جوشى اكەسىنە كىسى سالىپ، قولتۋعان مەرگەندى ولتىرمەي الىپ قالۋدى سۇرايدى. الايدا شىڭعىس بۇل پىكىرگە كەلىسپەيدى: «مەركىت تايپاسىنان اسقان قان قۇمار تايپا جوق: ءبىز ولارمەن قانشاما رەت شايقاستىق؛ ولاردان قايعى-قاسىرەت پەن قيىندىقتار كوپ شەكتىك، قايتا شابار جاۋدى قالاي ءتىرى قالدىرۋعا بولادى؟ مەن سەندەر ءۇشىن بۇل ەلدەر مەن اسكەرلەر، تايپالاردى جاۋلاپ الدىم؛ (بۇل ادام) بىزگە نە قاجەت؟ اتا جاۋدىڭ ولگەنى جاقسى (راشيد-اد-دين، ت.1، ك.1، ب. 116).
1204 جىلى موڭعول التايىنا قاشقان مەركىتتەدىڭ ءبىر بولىگى كەيىنىرەك ويراتتارعا قوسىلعان دەپ ەسەپتەلىپ ءجۇر. حVءىىى عاسىردا قالماق جەرىنە بارعان اكادەميك گ.ف. ميللەر واردىڭ شىڭعىس حانمەن ۇزاق جىلدار تىنباي سوعىسقان ينالشى، تۇرانشى دەگەن ۇلدارى بار توقتا بەك دەگەن حاندارى بولعان ەكەن دەپ جازادى (ميللەر گ.ف.، 1937، ب. 179).
ا.ۆ. تيۆانەنكو ءسىبىر حالىقتارىنىڭ قۇتى سانالاتىن دايان-دەرحە وبرازىنىڭ استىندا وسى ۇلى مەركىت قولباسشىسى توقتا بەكتىڭ تۇلعاسى جاتىر دەپ ەسەپتەيدى. ميفولوگيالىق داستۇرگە سۇيەنسەك دايان-دەرحە شىڭعىس حانمەن سوعىس جۇگىزىپ، اجال قۇشقان ورتالىق ازيانىڭ وسى ايماعىنىڭ باستى شامانى رەتىندە سۋرەتتەلدى. دايان-دەرحە كۋلتى موڭعوليانىڭ بۇكىل اۋماعىندا اسىرەسە وڭتۇستىك بۋرياتيا مەن سولتۇستىك موڭعوليادا كەڭىنەن تاراعان. الايدا كەڭ كولەمدى اڭىزدار التايلىقتار، تولەڭگىتتەر، دوربەتتەر، تۋۆالار مەن ۋراڭقايلار سياقتى سايان-التايدىڭ تۇركىتىلدەس حالىقتارى اراسىندا جازىلىپ ساقتالعان (تيۆانەنكو ا.ۆ.، 1998، ب. 30-31).
ا.ۆ. تيۆانەنكونىڭ ايتۋىنشا قالقالاردىڭ اراسىندا دايان دەرحەنىڭ قۇرباندىققا ادامنىڭ ءوزىن شالعان مىقتى، قان قۇمار شامان رەتىندە سۋرەتتەلۋى ونىڭ جادىنداعى مەرىتتەر مەن موڭعول اسكەرلەرى اراسىنداعى ۇزاق جىلدار بولعان قيان كەستى ۇرىستاردىڭ ءىزى بولسا كەرەك (تيۆانەنكو ا.ۆ.، 1998، ب. 32).
ناتيجەسىندە ا.ۆ.تيۆانەنكو بىلاي دەپ سۇراق سۇرايدى: «مەركىت توقتا بەكتەن باسقا ورتا عاسىرلارداعى سولتۇستىك موڭعوليا جانە التاي-سايان جوتالارى مەن بايكولدىڭ ارعى بەتىندە تۇركى حالقىنان شىعىپ، ءوز ۇلىسىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن قايتپاي ۇرىس سالىپ، شىڭعىس قولىنان قازا تاپقان باسقا كىم بار؟ (تيۆانەنكو ا.ۆ.، 1998، ب. 32).
وسىلايشا توقتا بەك ولگەننەن كەيىن دە ءتىرى اتاندى قوقىتقان ولگەن بۋرانىڭ باسىنداي تۇركى-موڭعول حالىقتارىنىڭ ارۋاعىنا تابىنىپ، ازا تۇتقان فولكلور قاھارمانىنا اينالىپ كەتە باردى
