دەموكراتيا — دەگەن امبەباپ كاسىپورىن ەمەس. جانە ونىڭ نەگىزگى مەحانيزمى — سايلاۋ دا امبەباپ دۇنيە ەمەس. كۇللى الەمدەگى كەيبىر ادامدار ءدال سايلاۋ كۇنى نە ىستەيتىندەرىن، وزدەرىنىڭ ازاماتتىق مىندەتتەرىن قانشالىقتى ورىندايتىنىن وسى ماقالادان وقي الاسىزدار.
- كوپتەگەن ەلدە سايلاۋ جەكسەنبى كۇنى وتكىزىلەدى
اقش سايلاۋشىلارى داۋىس بەرۋگە سەيسەنبى كۇنى بارۋى مۇمكىن. ءبىراق جەر شارىنىڭ قالعان تۇرعىندارى ءوز داۋىستارىن جەكسەنبى كۇنگە ساقتاپ قويادى. مىنانداي ءبىر قىزىق جايت: نەگىزگى ءتىلى اعىلشىن بولىپ سانالاتىن ەلدەرگە بۇل ەرەجە مۇلدەم اسەر ەتپەيدى. مىسالى، كانادا ازاماتتارى دۇيسەنبى كۇنى داۋىس بەرسە، بريتاندىقتار بەيسەنبى كۇندى تاڭداپتى. ال اۆستراليالىقتار پەن جاڭا زەلانديا ازاماتتارى سەنبى كۇنى داۋىس بەرگەندى ءجون كورەدى ەكەن.
- ءۇندىستاننىڭ ۇلكەندىگى سونشا، ول ەلدە سايلاۋ ءبىر اپتاعا سوزىلۋى مۇمكىن
ءۇندىستان — 800 ميلليون سايلاۋشىنىڭ ءۇيى. مۇنداي سانى كوپ سايلاۋشىلاردى قابىلداۋ ءۇشىن بيلىك سايلاۋدى ءبىر اپتا، كەيدە ءتىپتى ءبىر اي بويى جۇرگىزەدى. ەڭ سوڭعى ءىرى جالپىحالىقتىق سايلاۋ 2014 جىلى جۇرگىزىلگەن. ول كەزدە ءۇندىستاندىقتار پارلامەنتتىڭ 543 مۇشەسىنە داۋىس بەرگەن. سايلاۋ بەس اپاتعا سوزىلىپ، جەكە-دارا توعىز كۇن بويى جۇرگىزىلگەن.
- شۆەدتىك جانە فرانسۋزدىق سايلاۋشىلار اۆتوماتتى تۇردە تىركەلەدى
فرانسيا مەن ششۆەسيا حالقى سايلاۋ كۇنىنە دەيىن تىركەلۋ كەرەك دەپ الاڭدامايدى. بيلىك سايلاۋشىلاردى اۆتوماتتى تۇردە تىركەيدى. ول ءۇشىن فرانسيا تۇرعىنى 18 جاسقا تولسا، سايلاۋعا قاتىسۋعا قۇقىلى بولادى. شۆەسيا بيلىگى سايلاۋعا قۇقى بار ازاماتتاردى تىركەۋ ءۇشىن سالىقتاعى ءتىزىمدى پايدالانادى.
- اۆستراليادا داۋىس بەرۋ مىندەتتى بولىپ سانالادى
18 جاستان اسقان ءاربىر اۆستراليالىق سايلاۋعا قاتىسۋ ءۇشىن زاڭ بويىنشا تىركەلۋگە مىندەتتى. سايلاۋ كۇنى بويىن كورسەتپەگەن ءاربىر ازاماتقا AU$20 (شامامەن 15 دوللار) كولەمىندە ايىپپۇل سالىنادى. بۇل ايىپپۇلدى تولەمەسە، ايىپپۇل كولەمى ودان ارى ءوسىپ، شامامەن AU180 دوللارعا دەيىن جەتىپ، ءتىپتى قىلمىستىق ايىپتاۋعا دەيىن اپارۋى ىقتيمال.
- برازيليادا 16 جاستاعى بالالار سايلاۋعا قاتىسا الادى
1988 جىلدان باستاپ برازيليا ازاماتتارى 16 جاستان باستاپ سايلاۋعا قاتىسا الادى. ال جالپى سايلاۋعا 18 جاستان 69 جاسقا دەيىنگى ءاربىر برازيليا ازاماتى قاتىسۋعا مىندەتتى. داۋىس بەرمەگەن جاعدايدا ايىپپۇل تولەيدى.
اۆستريا، نيكاراگۋا مەن ارگەنتينادا دا 16-17 جاسار بالالار داۋىس بەرۋگە قۇقىلى. ال يندونەزيا مەن سۋداندا 17 جاسار جاسوسپىرىمدەر داۋىس بەرە الادى.
گەرمانيانىڭ كەيبىر ايماقتارى 16 جاستاعى ازاماتتارىنا جەرگىلىكتى سايلاۋعا قاتىسۋعا رۇقسات بەرگەن.
ال 2014 جىلى ەڭ العاش رەت 16-17 جاسار شوتلاندىق جاسوسپىرىمدەرگە رەفەرەندۋمدا داۋىس بەرۋگە رۇقسات ەتىلدى.
16 – 17 جاسار جاسوسپىرىمدەر قاتىساتىن سايلاۋدى زەرتتەۋ ناتيجەسى جاستارعا داۋىس بەرۋگە مۇمكىندىك بەرۋ سايلاۋشىلاردىڭ قارتتىق كەزدە دە بەلسەندى ازامات بولىپ قالۋلارىنا سەپتىگىن تيگىزەتىنەن كورسەتتى. سونىمەن قاتار، سايلاۋعا قاتىسۋعا بەل بۋعان جاسوسپىرىمدەر وزدەرىنەن جاسى ۇلكەن ەل ازاماتتارى سەكىلدى ۇمىتكەرلەر مەن قيىندىقتار تۋرالى اقپاراتقا قانىق بولادى ەكەن.
- ەستونيادا ونلاين تۇردە داۋىس بەرە الاسىز
2005 جىلدان باستاپ ەستوندىقتار جەرگىلىكتى سايلاۋ بولىمشەلەرىنە بارىپ، كەزەككە تۇرماي-اق، ونلاين تۇردە داۋىس بەرە الادى. دەگەنمەن، جەكە بارىپ داۋىس بەرۋ ءالى دە تانىمال. 2015 جىلى ەستوندىق سايلاۋشىلاردىڭ 30 پايىزدان كوبى ونلاين تۇردە داۋىس بەرۋ جۇيەسىن پايدالانعان. ەستوندىق جۇيە جۇمىسقا قابىلەتتى. سەبەبى، ءاربىر ازامات جەكە كۋالىگىنىڭ سكانەرلەرگەن نۇسقاسى مەن PIN-كودقا يە بولادى. سونىڭ كومەگىمەن ءبىرقاتار ازاماتتىق مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋعا مۇمكىندىك الادى. مىسالى، سالىق تولەۋدەن باستاپ، كىتاپحاناداعى ايىپپۇلىن تولەۋگە دەيىن. دەگەنمەن، جەكە كۋالىك پەن PIN-كودتى ەستوندىقتار سايلاۋ كۇنى تەك جەكە ءوزىن تانىستىرۋ ءۇشىن پايدالادى. ال جالپى سايلاۋ انونيم تۇردە وتەدى.
- وزگە دامىعان ەلدەرمەن سالىستىرعاندا اقش-تا سايلاۋشىلاردىڭ سايلاۋعا كەلۋى وتە تومەن دارەجەدە
دامىعان ەلدەردەگى سايلاۋشىلاردىڭ كەلۋىنىڭ 2016 جىلعى ەسەبىنە سەنسەك، امەريكاندىقتاردىڭ تەك 53،6 پايىزى عانا ءوز ازاماتتىق مىندەتىن ورىنداعان ەكەن. ناتيجەسىندە، اقش ەبدۇ (ەكونوميكالىق بىرلەستىك جانە دامۋ ۇيىمى) قۇرامىنداعى 35 ەلدىڭ 31ء-ىنشى ورنىنا جايعاستى.
مۇنىمەن سالىستىرعاندا، بەلگيا 2014 جىلى وتكەن سايلاۋدا سايلاۋشىلاردىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيدەگى بەلسەندىلىگىنە كۋا بولدى. بەلگيا ازاماتتارىنىڭ شامامەەن 87،2 پايىزى ءوز داۋىستارىن بەرگەن ەكەن.
- چيليدە 2012 جىلعا دەيىن ەرلەر مەن ايەلدەر ەكى بولەك داۋىس بەرگەن
چيليدە 1930 جىلدان باستاپ جەرگىلىكتى سايلاۋ كەزىندە ايەلدەرگە دە داۋىس بەرۋگە رۇقسات ەتىلگەن كەزدە، ەر ادامدار مەن ايەلدەر ادامدار ەكى بولەك سايلاۋ بولىمشەلەرىنە باراتىن بولعان. سايلاۋ كۇنى ەر مەن ايەلدى ءبولىپ تاستاۋ سالتى ءتىپتى 1949 جىلى جالپىۇلتتىق سايلاۋعا رۇقسات بەرىلگەننەن كەيىن دە ساقتالىپ قالعان. سوڭىندا سايلاۋشىلار ءتىزىمى بىرىكتىرىلەتىن بولعان. الپىس ءۇش جىلدان كەيىن بيلىك سايلاۋدى جىنىسقا قاراي بولەكتەۋگە بولمايدى دەگەن شەشىم شىعارعان. دەگەنمەن، ەكى بولەك داۋىس بەرۋ ءالى كۇنگە دەيىن قولدانىستا.
- ءيا، سولتۇستىك كورەيادا دا سايلاۋ بولادى
ءبىراق ولار دەموكراتيادان تىم الىستا. دەگەنمەن، 2015 جىلعى سايلاۋدا سايلاۋشىلاردىڭ باقانداي 99،7 پايىزى داۋىس بەرگەن. كىمگە داۋىس بەرەمىز دەگەنگە كەلگەندە، ەل ازاماتتارىنىڭ ايتارلىقتاي تاڭداۋى بولماعان. سايلاۋدىڭ بارلىق قاتىسۋشىلارىن سولتۇستىك كورەيانى باسقاراتىن پارتيا تاڭداپ قويعان. داۋىس بەرەتىن كۇنى سولتۇستىككورەيلىكتەر ءوز قولداۋىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن سايلاۋ پاراقشاسىنىڭ ەسىم جازىلاتىن جەرىنە ەسىمىن جازسا بولعانى. سايلاۋ بولىمشەلەرىندە سايلاۋشى ۇمىتكەردەن باس تارتقانى تۋرالى ءوتىنىشىن تىركەيتىن ارنايى جاشىك بولادى. دەگەنمەن، بارلىق تاڭدالعان ۇمىتكەرلەر 100 پايىز داۋىس جينايتىن بولعان. بۇل، دەمەك، ەشكىم قارسىلىق تانىتپادى دەگەن ءسوز، نە ولاردىڭ داۋىسى سانالمادى دەگەندى بىلدىرەدى.
10.ۇلىبريتانيا پاتشايىمى داۋىس بەرە الادى
بىرىككەن پاتشالىقتا ەليزابەتا ءىى سايلاۋعا قاتىسپاسىن دەگەن زاڭ جوق. الايدا، پاتشايىم مۇنداي مۇمكىندىكتى پايدالانبايدى. ۇلىبريتانياداعى ماۋسىم رەفەرەندۋمى قارساڭىندا بۋكينگەم سارايىنىڭ وكىلدەرى جۋرناليستەرگە "پاتشايىمنىڭ ساياساتتان دا جوعارى تۇلعا ەكەنىن العا تارتىپ، اتشا وتباسى مۇشەلەرى جالپىحالىقتىق سايلاۋعا قاتىسپايدى" دەگەن.
11.بيلىك حالىق ساۋاتتىلىعى اقساپ تۇرعان جەرلەردە شىعارماشىلىق ءتاسىلدى پايدالانادى
گامبيادا ازاماتتار ءتۇرلى-تۇستى بارابانعا ۇمىتكەرلەردىڭ سۋرەتى بار كىشكەنە شارلاردى لاقتىرۋ ارقىلى داۋىس بەرەدى. باراباندار كىشكەنە شار تۇسكەن بويدا شىرىلداي جونەلەتىن ارنايى قوڭىراۋمەن جابدىقتالعان. ەگەر قوڭىراۋ بىرەۋدەن ارتىق شىرىلداسا، سايلاۋ قىزمەتكەرلەرى الدەكىمنىڭ ەرەجەنى بۇزعاندىعىن بىلەدى.
- جاڭا زەلانديا ساراپشىلارى سايلاۋ كۇنى ءۇنسىز قالادى
سەبەبى، ناتيجەگە اسەر ەتۋى مۇمكىن دەگەن ب ا ق نەمەسە الەۋمەتتىك جەلىدەگى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى سايلاۋ كۇنى كەشكى جەتىگە دەيىن زاڭسىز دەپ سانالادى. ەسەپتەردىڭ بىرىنە سۇيەنسەك، «تەلەارنادا اقپارات تاراتاتىندار ۇمىتكەردىڭ كيىمى دەگەن سياقتى ادەتتەگى نارسەلەر مەن جەڭىمپاز كىم بولۋى مۇمكىن» دەگەن بولجامدى دا ايتۋىنا تىيىم سالىنعان. ساياسي پارتيالار ءتىپتى بيلىككە «ءوز الەۋمەتتىك جەلىلەرىن» جاھانعا جاريالماۋعا ءوتىنىش بىلدىرەدى. سايلاۋ كۇنگى ەرەجەنى بۇزعان كەز كەلگەن ادامعا جاڭازەلانديالىق 20 000 دوللارعا دەيىن ايىپپۇل سالىنادى (شامامەن 14 000 دوللار).
- عارىشكەر دە داۋىس بەرە الادى
حالىقارالىق عارىش ستانسياسىنىڭ بورتىنداعى عارىشكەرلەر 1997 جىلدان باستاپ داۋىس بەرە الادى. تەحاستىڭ زاڭ شىعارۋشىلارى تەحاس شتاتى، حيۋستونداعى ۇشۋدى باسقارۋ ورتالىعىنىڭ كومەگىمەن عارىشقا بيۋللەتەندەردى ءقاۋىپسىز تۇردە جەتكىزۋ شارالارىن قولدانعان. عارىشكەرلەر تاڭداۋىن جاساعاننان كەيىن پوشتا ارقىلى العان PDF تۇرىندەگى قاعاز بيۋللەتەندەر قايتادان جەرگە قايتارىلادى. جەردە كەڭسە قىزمەتكەرلەرى كودتالعان قۇجاتتى اشىپ، ساناق ءۇشىن عارىشكەر بيۋللەتەنىنىڭ قاعاز كوشىرمەسىن ۇسىنادى.
- ليحتەنشتەين سايلاۋشىلارى ازاماتتىقتى «تارازىلايدى»
ەۋروپاداعى 37 000 عانا ادامى بار شاپ-شاعىن ليحتەنشتەين اتتى ەل بار. بۇل كنيازدىقتا ون جىل كولەمىندە تۇرعاننان كەيىن ءوتىنىش بىلدىرگەن تۇرعىندارعا ازاماتتىق بەرگەن-بەرمەگەنىنە قاراماستان، ەل تۇرعىندارى ساياساتكەرلەرگە، رەفەرەندۋمداردا داۋىس بەرە الادى.
- ەكۆادورداعى ءبىر سايلاۋ ءساتسىز اياقتالعان
1967 جىلى ەكۆادوردا وتكەن قالا اكىمى سايلاۋىنداعى جەڭىمپاز – اياققا ارنالعان تانىمال وپا ماركاسى بولعان. سايلاۋ الدىنداعى كۇندەرى كومپانيا سايلاۋالدى تاقىرىپ تاڭداپ، «ەگەر اماندىق پەن گيگەنانى قالاساڭدار» دەپ تۇتىنۋشىلارعا ۇنتاققا داۋىس بەرۋگە ۇسىنىس تاستاعان. ناتيجەسىندە، كوپ داۋىس جيناعان اياققا ارنالعان ۇنتاق جەڭىسكە جەتكەن.
دەرەككوز: mentalfloss.com
اۋدارعان: ماقپال سەمباي
پىكىر قالدىرۋ